This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books white helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
at|http : //books . google . com/
über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google -Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter http : //books . google . com durchsuchen.
S., , //-''/> ^
i ^^^RN^CÖ^^^
IN COMMEMOKATION OF Tfifl VISIT OF
ms ROYAI. HIGHNESS
PRINCE HENRY OF PRUSSIA
MARCll S1XTII,I90£
ON BEIIALF OF ms MAJEHTV
THE GEHMAN EMPEROR
^;|f
JiPRKSKNTKDBYARCHIHALD <:AKY aH>r.ID<;>: FH.l
A^/yrf
ffincitm Ut «tUfdlirilt« «tfdiidftr.
üescire quid anica quam natu« su acciderit, id est semper efse
poemn,
Cicero*
0uetteit
bcr
S»eflfdilif(^eit ®efd)i(i)te.
|)er(ra«gcficieii .v ; /r
iixäfji, <ßieug. Ateisgerii^tetat^, 9titter bee rotten ^[bleroicbeM 4. A(.,
9RitgIieb meieret 3c(c^Tten ©efeOfc^aften.
@rfter 8aitti.
»Ht9$^»-
Jlmalifrg, 1857.
2>rnd unb Scrlag »on $. 9* Stotc.
^^ ^ 6Jo, ^
Harvard College Library
SEP 11 1908
KohenzoIIcrn Ccüection
Gift of A. C. Cocüfiga
(S\r»t«b)
S$0ttoart.
i4efccr bcn ^totd unb Umfang bicfcr (Scfd^id^t*
Oucttctt, l^at fxä} bcr Herausgeber in ber SlnÜinbtgung
be§ Untemel^meng bereit« au8gef))rod^en- SDie SCl^eilnal^me
tod^e baffelbe in aßen ©egcnben be8 Sanbe« unb anäf
todt über bie ©renjen beffelben l^inauS gefunbeu, beredt*
tigt il^n tool^I ju ber Stunal^me, ba§ ba« ^ublifuni ben
$tan gebilligt l^abe; fo ba§ e« nur nod^ einer JÄed^tfer^^
tigung für bie 2lrt feiner SttuSfül^rung bebarf* SDiefc
mu§ p>ax gunmi burd^ le^tere felbft erbrad^t toerben;
bo^ toirb ertaubt fein, l^ier einige, ju il^rer JBeurtl^eitung
biencttbe, Erläuterungen ^orauSjufd^iden»
S)er 3^^^ i^^8 Herausgeber« ift: bie i^ni jugäng*
I^eu Oueßen ber toeftfäfifd^en ©efd^id^te, fofern fie fiäf
ni^t jur Slufnal^nie in beut i>on il^ni l^erauSgegebenen
Urfttnbenbud^e jur Sanbe«^ unb 9ied^t«gefd^id^te be« ^tx^
jcgtl^uni« SSeftfalen eigneten, mitjutl^eilen* 2öfo nantentlid^
?anbc«== unb ©tabtcl^ronüen, l^ie unb ba aud^ einjetaer
Slöjler, Slecrologicn unb alte @üteri)erjeid^niffe; jiebe«
einjelne ©tiitf mit einer paffenben (Einleitung.
ÜDcr Umfang ber SWittl^eilungen befd^räuft fic^
nui^t auf ba« H^rjogtl^um SGBeftfaten, fonbern befaßt baS
ganje tocftfälifd^e ?anb füblid^ ber ^xppt, fo tocit c« jum
9?cgterung6ej{rfc Slrn^Berg gehört; alfo btc provincia
Altsaxonum bc8 SWittetalter«, mit Slu^na^mc be8 (Stifte
Serben an ber dtn^x, totlä)^^ jnr 9?^etnprobtnä gelegt
ift. @o gro§ aBer biefe^ ^elb für ben erften UeBerBItcf
avi6) fd^einen mag, fo befc^ränft ift bo(i^ bie baranf ju
fammetnbe @mbte, todl nnf erem SSeftfalen gro§e ©tifter
nnb @ele]^rtenfd^nten mangelten, toelc^e in dnberen ^^l^eilen
beffelBen, fo mand^en ®ef(3^id^t= nnb S^roniIenfd;retBer
be« SWittelafteri^ erjogen* Unfere Oneöen biefer 2lrt ftnb
toeber fel^r alt, nod^ fe^r jal^Ireid^; aBer eBen barnm
befto forgfältiger anfjnfncä^en nnb jn erl^alten.
!J)er ^tan be« Unternehmens gel^t einfad^ bal^in,
bie einzelnen SRtttl^eilnngen, ol^ne MMfxä^t anf eine d^ro^^
nologifd^e, geogra^l^ifd^e ober f^^rad^Iid^e ^itf^^tnenfteHnng,
fo nad^ einanber folgen jn taffen, ba§ bie ©ammlnng,
m&güd^ft toiel 9Äannigfaftigfeit barBietet* SBenn biefet
^lan ober biefe Slnorbnnng, bieöcid^t and^ ettoaS fonberBar
fd^etnen mag, fo nimmt ber ^eranSgeBer bod^ feinen
Slnftanb, fi^ bajn anSbritdKid^ jn Be!ennen, toeil er feinen
$?cfern, bie fid^ an» allen @tänben jnr Unterftü^nng
be8 Unternel^menS bnrd^ ©nBfcrtptionen gemetbet l^aBen,
biefe dtM^t fc^nlbig jn fein glanBt. (§8 t^erfte^t ftd^
jebod^ bon felBft, ba§ bie SÄannigfaltigfeit nid^t anf
Unfoften beS 3iJf<i^^^^'^<^^3^ '^^ einjelnen @tüdfe in
fid^, nid^t burd^ nn^jaffenbeS 3^^ftö*^Itt in ^ortfe^nngen,
angeftreBt toerben barf, toenn nid^t ba8 ®an)^ mel^r Bnnt
aU mannigfaltig toerbcn foß. 35a ba8 SSJerl in ein*
jetnen |)eften anSgegeBen totrb, fo ftnb jnm Slnfange
Heinere @til(fe, getoiffermaa^en al8 ^roBen beSjenigen,
toa« ber ^eran^geBer jn Bieten ^at, getoäl^It toorben nnb
toar c8 bamit atterbingS tl^nnßd^, gleid^ 3K andrer! ei
jn geBen* Sei größeren Sl^ronifen aBer, toeld^e fünftig
attii^ folgen, faßt fold^c SStcIfcitigfcit für bic cinjclncn
|)cfte oficrbing« fort unb jtoar l^offcntliii^ ntii^t jum ?iad^*
t^eil beS ©anjeu. 8lm ©d^Iuffc einc^ 33anbc8 foß üBrt*
jcn^, eine tjoöftänbige Ucbcrftd^t feinet 3nl;aft8 nnb juni
Sc^Iuffe be^ (^anjen, ein JÄcgifter mit ©loffar geliefert
»erben.
3ttbem ber Herausgeber mit biefen Erläuterungen
bie Srftlinge feine« Unternel^men« , ber tool^Itooßenben
SBeurt^eilnng ber ?efer übergibt, fü^It er jum ©d^Iuffe
\\i} no^ ju ioppdttx 2)anffagung t)er^?fli(]^tet. @inmat
jur bie S^l^eilnal^me, toeld^e er, mit SluSnal^me eine« ein^
^ip ^ier nid^t ju ertoäl^nenben «Sieife«, in aßen Sl^cUen
bc« %ierungbejirfö, aud^ in ben urf))rüngUd^ nic^t \otp
fölifd^ett Säubern Siegen unb Sittgeujiein, befouber« aber
in feiner lieben SJaterftabt Sirilon unb bereu Ställe
jcfttttben, bann aber aud^ für baS überaus freunbftd^e
Stttäegenfommen , toomit bie Sßorfte^er ber %xä)x'ot in
uub auffer aSßeftfalen, il^n burd^ 3)?itt]^eiluug i)on Queßen
5u unterftü^en geneigt getoefen ftnb. @r bel^ält fi<3^ Dor,
imkx fünftig genaue 9ted^enfd^aft ju geben*
2lru«T)erg, 27, ?toi)cmber 1856:
-"•iMRÄStI—
I.
De institutione Paradysl et humUl
ingressu sororum
per
Fr. HinriGam de Osthoven
primum priorem et confessorem soronim de Paradyso.
1252.
3ti
m Qa^xt 1216 fttftete ©omittku« ©ujinann bcti
iPrebiger^Orbcn, bcffen 9WttgUebcr f^)ätct, nad^ if)m, ©omtni*
caner genannt öjurbcn» ©einer 9Jiutter 'Donna ^oanna bc
Äja, ©emal^Itn ÜDon gelif ©usmanö ju (Satarnoga tn ®^)a*
nien, l^atte in bcr Sftaäft bor bem Softe ber f)tiL 3 tönige
1170 geträumt, baß fte einen fd^toarjen §unb geboren, ber
tntt einer tS^'^dd im 9Kunbe bie ganje S35eft erteud^te* SOSenige
SKonate nad^l^er gena^ fie beö ©ol^ncö, ber jenen S^raum jur
ßa^Tl^eit mad^te; bettn ber bon il^m geftiftete Orben geioann
in ungtaufcUd^ furjer 3^tt eine fold^e Slu^bel^nung, bag Domi*
tticu« fd^on 1220 eine ©eneral ^3Serf ammtung beffclben nad^
Sofcgna au^fd^reiben fonnte, tooju Slbgeorbnete bon 60 Älö^
N auö 8 berfd^iebenen ^robinjen erfd^ienen* 5Die ^oX)l ber
.^roöinjen ftieg f})äter auf 45, bie fo reid^ mit ttijftern ber*
fe^en loaren, bag g. iS. bie ©tabt ^Itapti aßein 18 9Kann«*
nh 10 grauenflöfter beö I)ominicanerorben^ gä^fte, ber toSt^*
teub feine« Seftel^en«, ber Äird^e über 800 »ifd^öfe, 150 (grj*
1
btfd^i5fe, 60 Äarbtnäle unb 4 ^ä^ftc (^nnoccni V. SBencbict IX.
^tu« V. unb Senebtct XIIL) gaB. S)ie 3a^( Berühmter ©e^^
tel^rtcn unb Äünftler, bte auö fetner SJlitte l^erborgtngen, ift
?u grp^, um fte au(ä^ nur mit annäl^ernber ©enauigfeit angeben
ju fönnen. Slttetrtu^ 9Kagnuö, Sll^omaö bon Slquino, SSincenj
bon gerrert, ber SRaler gra. Sartolomeo, 3^^* SCauIer, 8aö
ßafa^, Slntontnuö, SSincens bon Saubai^ unb 8ute be ®ra==
naba mögen l^ter ftatt aKer Ue6rtgen genannt toerben. ßö
tüar nid^t mel^r afö btötg, baß bie Ätrd^e ben ©tifter eine«
fold^en Orben^, bem fie fo fräfttge ©tüfeen gegen bie ©türme
ber ^üt, fo glanxbottc 3^^^^^« i^^^^ §ierard^ie berbanlte,
unter bie ^a^ i^rer ^eiligen aufnahm.
ettoa jel^n SRonate nad^ ÜDominicu^ 2:obe, njurbe 1222
ber ^robingial ^otban bon ^abberg jum ©eneral be^ Drben^
ertoäl^It. S)iefer Umftanb trug bap bei; baß fid^ bie rafd^c
SSerbreitung be^ in ®^)anien geftifteten Orben^ aud^ gteid^
auf SBeftfalen erftredfte; benn e« gefd^a)^ tool^I nid^t ol^ne
3nt]^un biefe« unfereö berüi^mten Sanb^manne^/) baß neun
g^al^re f^)äter, 1231, ju ®oeft fd^on ein 5DominicanerIIofter
entftanb* ®ie ^rebigerbriiber nannten bie ijamilie ^lettenberg,
mit toetd^er 3«>^^<^w bon ^abberg getoiß auf bie eine ober
anbere 3lrt befreunbet toar, aU ©tifter,
35er berü^^mtefte bon ^orban^ ©d^ülern toar SWbertu^
9Jfagnuö auö ber gräflid^en gamitie bon SoKftäbt, geboren
1193 ober 1205 gu Sautngen in ©d^toaben; ber ju ^abua,
too er ?p^itofo^3]^ie ftubirte, burc^ 3^orbanö ^rebigten angezogen,
fid^ bem ^rebiger=Drben toibmete, 1249 SRector ber ©d^ute ju
(Sßtn, 1254 ^robinsial beö £)rben^ unb 1260 bur^ Soüation
be« ^a:()ft« SKejanber IV. a3ifd;of p JRegen^burg tourbe; nad^ .
jtt)ei 3?a^ren aber bem Si^tl^ume freitoittig toieber entfagtc
unb fid^ in fein Slofter nad^ Solu jurMjog, um ate 8efe*
meifter ganj ben SBiffenfd^aften ju teben. §ier ftarb er an(Sf
1279. SSBeld^en SRuf er burd^ bie in feinen ©d^riften nieber*
1) 2Äatt bergt über t^n ben Sfuffa^ bc§ Herausgeber«: @cfd&tdjte
ber ettftuttg bc8 Älopcr« $arabtc8, in ber Seit^rift für
»epf, ®cji^. unb 2«tert^um«!unbe , ». 17, @. 267 unb beffelben:
»efrfäUfd^e Beiträge aur bcutf^cn Ocfdfri^tc, «♦ 2. @. 54.
gelegten Äcnntntffc au« aßen S5iöcipttnen ber t^eclogifd^cn unb
p^i(ofo))]^tfd^cn SBtffenfd^aftcn erlangte, tft eben fo befannt, att
bo| bic }>]^1^ftcaüf d^ *= med^anifd^en (gjr^)erimente, toomit er feine,
barin unerfal^renen, 3^i^S^^«^ff^^ überrafd^te, i^n unfel^tbar ber
Serurtl^etlung afö ^anUxzx pxü^ gegeben l^aben toürben, tt)enn
er nid^t gngteid^ eine fo über aMe Sfnfed^tnng erl^abene ®tet
lang in ber ttrd^e Ui^anpM ^ttz, 3« f^i«^" SSerbienften
aSer gel^ört befonber« nod^, ba^ er in ben berberbtic^en ^vok^
trad^tcn ber (Srjbifd&öfe Sonrab bon §od^ftabcn nnb ßngetbert
m tJalfenbnrg mit ber ©tabt Soln , f o oft mit Erfolge ba«
»ermittler-amt übernal^m. *)
9n bie erfte 3eit feine« Slnfentl^alt« jn QUn, faßt nun
bie Stiftung be« 35ominicaner:=^auenfIofter« ^arabieö bei
Sccft. 3:)ie ©efd^id^te biefer (Stiftung unb ber toefentlid^e
»nt^eil, ben äTOertuö ?D?agnu«* an ber 3Sern)irMid^ung ber»
fetten l^atte, ift un« bon bcm Orben^bruber ^einrid^ bon Oft^
\jmn, ,ber ebenfaßö bei ber erften ßinrid^tung bc« Slofter«
t^ättg befd^ftigt »ar, in ber nad^fotgenben erj&^Iung eben fo
ansiel^cnb al« einfad^ befd^ricben, ®ie ift um fo auf^)red^enber,
»eil afle S:]^atfad^en, vorauf fid^ bie barin entl^altcnen ®ar*
fteöungen ber bamaligen focialcn 3itp*«^^ i« unferem SSater:^
lotibc bejiel^en, burd^ gteid^jeitige Urfunbcn berbürgt finb.
IPiefc Urfunben, meift nod^ im Original bor^anben unb tl^cU==
toeife im Urfunbenbud^c beö Herausgeber« mitgetl^eilt, ^) finb
gefammelt in bem älteften Qcpm be« Sfofter? ^arabie«,
toeld^e« nunmehr für ba« ^robingiaI=9lrd^ib ju SKünfter toieber
emorben ift, nad^bem e« feit Slufljebung be« Älofter« burd^
wandle ^änbe gegangen mar. "Daffelbe ift auf Pergament,
m Guart mit got^ifd^er ?D?inuf!eI feljr fd^ön, aber mit bieten
Sfctörjungen gefd^rieben, f})viter neu gebunben unb ^it 82
Seiten. Sin ber testen Sage fel^Ien bie beiben äußeren 33tätter,
a(fo ba« erfte xtoifd^en ®. 60 unb 61 unb ba« lefete am Snbe,
«)S)te Utl. batüber in ßacombret'« Urfunbenbud^e H. 9lro, 380,
435, 436, 452, 463, 464, 465, 466, 534, 537, 571, 607, 617.
») ©ctbet J Urfuttbenbud^ jur Sanbc«* nnb 9eec^t«9efd(^i(5tc be« ^rjog-
timti« ©ejlfalett I. 9lro. 61, 66, 256, 270, 272, 278, 284, 288,
300, 326, 833, 363, 465, 480, 11. 500, 514, 52o, 658, HL 1094.
1*
OB mit biefer 8agc urf^jrüngtid^ ba^ (Sanjc fd^Io§, tft nid^t
belannt; bic jüngfte Urfunbc tft bom ^T. 1339.*)
®{c ©cfd^td^tc ber ©tiftung be^ f loftcr^, bom SSruber
§einrtd^ bon Oft^cben, fctibet btc gtnlettung ju bcm So^Jtar*
SSon ber $erfönüd;!eit bc^ aSerfaffer« tft nic^t^ tDetter Bcfattnt,
al^ toa« er fe(6ft barüBer ntittl^etlt. ©r toar M ber erften
(Sinrid^tung beö Älofterö, toDtnit ber Orben^nieifter junöd^ft
ben iöruber ßberl^arb globt Beauftragt l^atte, afö beffen
getDäl^Iter ©eptfe fel^r tl^ätig, toeö^alB er anä) tt>o^ jum
erften ?ßrtor unb Seid^tbater ber ©d^meftern Befteßt tDurbe,
Stnfd^etnenb toar er an^ ber Oftl^cbe ber ©tabt ©ceft geBürttg,
toeti er fid^ felBft babon nennt unb btefer 5ßame fonft feiner^
bamalö Belannten, toeftfälifd^en gantiUe angel^Srt
Anno domini M®. CC®. lij®. mag^ster Johannes pater
ordinis fratrum predicatorum, ueniens in Sosatum cum fratre
Hermanno de Hauelsb^erch intellexit, quod fratres in
Sosato intenderent, fratres de domo theutonica promouere,
ut in Alueldinchusen reciperent mansionem, de qua
omnino cessauerunt propter introitus difficullatem. Tunc
dixit magister: Ex quo fratres in talibus se exponunt et
pccupant? quare ordinem proprium in sororibus ordinis, ex
quo locus habilis et amenus et aptus est ad seruiendum do-
mino et beate uirgini Marie, in eodem loco non promouent? —
Promoueant! auctoritate et licentia nostra, in nomine Jesu
Christi. — Statim frater Hermannus supradictus ex parle magi-
stri commisit fratri Euerhardo clot, quod opus tarn
sanctum promoueret. Qui statim parato et libenti animo
hilariter obediuit, et assumpsit sibi in soeium fratrem Hin-
ricum de osthouen. Qui primo attemptauerat de uolun-
tate domini Hinrici, cuius una curia fuit, qui consensit
cum uxore sua domina Eueza multum benigne. Soror
*) S>ie Urfunbcn bc« ^oJ)iarö enthalten einen reld^cn ^^ai^ Bcfonber«
für bie gamitienöefc^id^tc ber (Sbcli^erren ö. ^Äübcnberg, toetd^e o^ne
jle ttid^t fo ^oÄflätibig I^Ätte geliefert »erben lönnen, al9 eö in bc8
©erauegckrö ^efd^id^te ber S)^ttapcn unb Ferren be« $cr*
jogtl^umö Sefifalen @. i92 u. fg. gefd^el^en ip.
Aleydis de roth' cum filia sua, a domino Theoderico
de honrode promptissimo animo emit proprielatem cum
domo, quam habuit iu Aldenieschen; que ualuit ei x
maltia annuatim; quia feodum fuit domini Hinrici predicti
a domino Theoderico supradiclo. Sic in hac parle cum
domino Theoderico terminatum fuit hoc negotium. Dominus
Otto comes de thekeneborch cum uxore sua et cum
Omnibus heredibus suis, deuote et multum liberaliter dedit
domum suam, uicinam domui Hinrici, quam dixit se omnino
liberam possidere et nuUum aliquid iuris, preter se, in ea
habere. Postea frater Hermannus supradictus commisit fatri
Conrado de mulenarken, qui tunc fuit prior fratrum
predicatorum in Sosato, auctoritatem magistri Johann is,
vt ipsi fratri Hinrico de osthouen eadem auctoritate in
remissionem peccatorum suorum, cum fratre Euerhardo clot
et fratre Menrico iniungeret. Quod licet esset eis valde
graue suscipere, tandem propter obedientiam susceperunt.
Cum autem isla que ian^ incepta erant, aliquo modo com-
petenter et prospere, dei adiutorio, se disponerent et per
priuilegia et litteras debitas et testimoniis hominum confir-
mata, de consensu fratris Arnoldi et supradiciorum, essent
ODinia ordinata, venit inimicus omnis boni et temptauit
omnino, iam bonum opus inceptum et subsequens, modis
diuersis inpedire; quia illusiones per ipsum de nocte sepe
ibi uise sunt et alie dissolutiones periculose contra dominum
et contra salutem animarum et quia plura mala, que per eum
et stultos homines ibi sunt facta, timuit amittere sicut fecit
Deo optimo gratias. Isti fratres supra notati qui humiliter
magistro ordinis obediuerunt et prouinciali fratri Hinrico,
tantum sunt tribulati et supra modum uexati a diuersis
hofflinibos, quod omnino decreuerunt cessare ab incepto
opere sanctissimo. Super tali continua tribulatione tandem
dederunt se intime orationi coram altari b. Marie uirginis.
vt si hoc negotium a beneplacito filij sui esset inchoatum,
dignaretur aliquo modo ab ipso obtinere, talia promouen-
tibas, in tanta tribulatione aliquam salubrem consolationem.
Post orationem cessauit tribulaiio et uenit consolatio, quia
6
per uiros sanctos, magistrum et prouincialem, fuit ad honorem
dei simpliciter et ad salutem hominum inceptum bona inten-
tione. Hoc ueraciter compertum est, quod dominus opus
inpedientes, uel conuertit ad bonum, uei sustulit de hac
uita. Quidam inuenis uenit in paradysum contumax et per-
tinax^ qui minas loco et personis intulit, dicens: Ego
Omnibus modis destruam iocum istum* Qui infra paucos
dies occisus est. Quidam minabatur dicens: Nisi recedant
cito, ego occidam omnes et omnino delebo Iocum; quia a
domino Herbordo emi que hie sunt. Dominus Jonathas
nobilis de ardeia dixit, curiam suam esse. Prepo-
Situs de sceda similiter. dominus Hildegerus dictus
de foro idem dixit. Parui de alueldinchusen idem
dixerunt. Ipse dominus Hinricus, qui quasi fundator tantam
pensionem loco imposuit, quam non potuissent commode
persoluisse, antequam aliquid inde recepisset, mortuus fuit;
sicut speratur bona morte, quia se totum claustro cum
magna deuotioue et cAntjritionjß himilUßr« commisit. Multi
ciues sosatienseis, qui coluerunt agros qui modo sunt parQ*^
dysi, valde reclamauerunt. Ista omnia sie a domino Jesu
Christo, auctore omnium bonorum, sunt misericorditer et
comp^tenter ordinata et terminata, vt promoueatur in suum
obsequium et salutem hominum et precipue illorum ibi com-*
morantium. Tunc misit dominus in mentem domini. Arnoldi
Guiusdam militis, qui morabatur in Widenbrugge» quod
uellet' se cum uxore et filiabus et cum omnibus rebus suis
ad talem Iocum transferre^ Vnde fratres cum priore fratre
Conrado, hoc audito uocauerunt eum, persuadendo et
uitam eternam promittendo. Ipse credidit fratribus et ordini,
se et sua de consilio fratrum, domino simpliciter et totaliter
obtulit et commisit. Secum de eodem oppido uocauit do-
minam Cunegundim, feminam valde religiosam, cum
Omnibus rebus suis. Que statim priorissa fuit, licet layca»
Anno domini M^ CC^. lij^. uenerunt in Paradysum, exemplum
sui domini, Arnoldi uidelicet, et suorum multi secuti, quasi
epdem tempore. Dominus Gerhardus miles de lo et
Ujcor sua d^i^iioa Agnes locauerunt ibi duas filias suas.
Mortuo domino Gerhardo, venit domina Agnes et se et
pneros suos et omnia que habuit, deuotissime in Paradyso
et aliis religiosis pro dono obtulit. Frater Bertuitius
com Yxore sua et filia Gerberge totaliter uenerunt. Sic
frater Arnoldus cum matre sua. Sic soror Alheydis
de roth' cum filia sua. Taliter dominus Hinricus de
rüden, cum vxore et filia totaliter venerunt. Dominus
Hildegerus de wlerike filiam unam, et alii ciues
quamplures locauerunt ibidem filias suas. Frater Theo-
dericus de Rykelinchusen accensus spiritu sancto,
maximo afTectu afficiebatur ad promouendum Paradysum.
Quod cum etfectu optime postea obtinuit. Primo patrem
suam induxit, quod in edificiis et in bonis emendis Paradyso
mnllum profuit. Secundo dominam Christinam vocauit
de Tremonia, que ex magno desiderio filiam suam dilectis-
simam, cum gloriosis edificiis et aliis expensis et rebus
ibidem iocauit. Tertio filiam domine Beie et filiam domine
Margarete de Tremonia, qui multum promouerunt locum
Paradysi. dominum Hinricum gograuium cum vxore
sua. Ipse frater Theodericus fideliter et multum vtiliter
istos uocauit de Tremonia et alia multa bona idem Theode*
Heus, per sollicitudinem continuam et laborem suum magAum,
inprimis et in temporalibus rebus multum promouit. Fratres
qaibus a principio a magistro ordinis et prouinciaH istud
sanctum negotium fuerat commissum, uidentes rem fieri a
spiritu sancto, retulerunt gratias omnipotenti domino et
beate virgini Marie et beato Dominico et omnibus sanctis,
quia per talem deuotum fratrem, pene omnis sollicitudo et
labor eorum, cum gaudio domini finem acceperat; maxime
qnum viderent, hunc iuuenem constantem et cito in nulia
adttersitate, in honestate multum moueri.
Sub domino Alberto, qui tunc fuit prior prouincie
fratrum predicatorum , sorores intrauerunt Paradysum,
locum qui ex antiquo uocabatur Alueldinchusen, nunc
propter utilitatem et amenitatem uocatus est Paradysus. Et
merito, quia sicut primi parentes, si obedientiam domino
seruassent, migrassent sine omni pena, ad domini iussipnem
8
et uocationem, in gloriam uite eterne, sie iste sorores et
alii ad Paradysuin perlinentes, si veram obedientiam humi-
liter custodiunt et ad quaslibet curiositates et leuitates, cito
moti non fuerint, transferentur per graliam domini nostri
Jesu Christi, de isto lugubri paradyso, in illam iocundam
et inenarrabilem letitiam, vbi beata virgo Maria cum dilee-
tissimo filio suo et cum omnibus sanctis sine fine regna-
bunt. Iste idem dominus Albertus venit ad Paradysum,
ex instantia et rogatu fratris Arnoldi, qui ad hoc manens
in habitu seculari, res et possessiones suas pro utilitate
Paradysi distraxerat et uendiderat. Et dominus episcopus,
cuius ministerialis fuerat, et uxor et omnes filie eins eodem
iure ei pertinebant, volebat impedire, quia inuitissime carere
uoluit ecclesiam suam Osnaburgensem tam honesto uiro,
sed tandem cessauit. Dominus Albertus predicauit valde
paucis personis, ac si multi fuissent, ibidem in Paradyso;
predicens eis, quomodo secundum regulam beati Augustini"
et secundum constitutiones ordinis fratrum predicatorum
uiuere deberent; propter deum communia diligere^ propria
contempnere, humiliter, patienter, sine murmure, sine detrac-
tione et statim, sine mora maliuolentie , hilariter obedire.
Et hoc adiunxit firmiter: per sepes et seras et porlas et
januas et fenestras debetis claudi et custodiri et nunquam
loqui in loco et tempore prohibito, nee per sepem nee ultra
sepem, nee per parietem, sine lieentia et socia vel soeiabus.
In locis honestis et cum personis non suspectis sed matro-
nis, vtilia sepius tractanda sunt. Prohibita omnino sine vera
lieentia vel dispensatione non facietis. Pro utilitate et hone-
state a maioribus diserete ordinata non omittetis. Niehil
dare, nihil seruare, nihil reeipere, nihil de secretis ordinis
uel eapituli, uel etiam intus uel foris alicuius fratris vel
sororis, reuelare debetis vel recitare alicui homini, quantum-
cunque familiaris sit, ne uera pax et Caritas tepeseat inter
uo§ vel, quod absit, non destrualur. Auerlat hoc dominus
a nobis, ne sitis ingrate benefieiis suis et ordinis. Beneficia
dei sunt que nobis propter eum ab ordine ministrantur.
Yerbum optime predicationis, uisitatio sincere vestre correc-
tioois in capitülo, ministratio sacramentorum, videlicet cor-
poris domini et extreme vnctionis et confessionis peccatorum
et diligens custodia uestri , que est salus animarum vestra--
rum et prouisio temporaliiim. Sed qui minima negligit, pau-
latim defluit. Ad hec dominus Albertus episcopus, qui
tanc fait prouincialis , is|a illis paucis personis inculcando
subiunxit dicens : Ecce humiliter et deuote uenistis in locum
istum, non in curribus, non in equis, non in tumultu homi-
num, non in aliqua pompa scculari, sed nudis pedibus et
babitu humili, quando vüf feria in mane missa celebrata
fiiit. in hoc imitate sponsum uestrum Christum, statim omni-
bas uestris relictis, post missam sine omni mora huc festi-
nastis, uos et omnia uestra Jesu Christo deuote donairtes,
IQ hoc loco uos permansuras et de cetero nunquam exi-
turas, deo et magistro ordinis et mihi Alberto prouinciali,
loeo magistri ordinis, uouistis in ecclesia sancte Marie.
Quod uotum recepi de consilio prioris et omnium amicorum
oestrorum et uobis et successoribus uestris confirmo, in
nomine patris et filii et Spiritus sancti et hec obseruantibus
debetur isla benedictio. Felix sit exitus sancte sororis,
sanctum corpus cum exequiis commendetur terre deuote,
angeli uero sancti, sanctam animam in paradysum perhennis
felicilatis, sine omni purgatorio, Christo et beate uirgini
Marie et omnibus sanctis recommendent, in ineffabiH gloria
et letitia sempiterna. Qui ista fideliter firmiterque crediderit
et seruauerit, saluus erit. Ad hoc plura egit dominus Al-
bertus. Ipse dispensationem domini Hugonis cardinalis
confirmauit, que facta fuit per eum, circa Gertrudym et
Odam, filias fratris Arnoldi primi prouisoris et Lysam
vt de regula beati Benedicti ad regulam beati Augustini
transirent in Paradyso, de monasterio dicto Buren. Et hoc
diligentissime eisdem et omnibus sororibus commisit et
cAseruare eas monuit, ne per nimiam multiplicationem per-
sonarum, indiscrete personas recipiendo, nee edificia suf>rä
posse faciendo, destruerent se et locum istum; sed expec-
tarent, doncc in temporalibus et in beneficiis et in ele-
mosinis fiddium, in tantum proficerent, vt sine lesioft^
10
et impedimento regularis discipline , j^ edificia temporalia
erigerent.
Frater Arnoldus difliculter se absoluit a seculo, quia
valde secularem uitam duxerat; acceptus fuerat domino suo
episcopo et omnibus, tarn nobilibus quam ministerialibus*
Monachi, religiosi, clerici, layci,^ sui cognati et uniuersus
populus, omnes eum diligebant. gratiosus homo fuit, valde
strenuus cum militibus et omni militia fortis, corpore mag-
nus, bone et honeste eloquentie, discretus et fidelis in
Omnibus consiiiis, iuimicis terribiiis, amicis et cognatis suiis
et domino suo episcopo et ecclesie sue, fideliter expositus.
Quantum ipse expositus fuerit prelatis ordinis predicatorum
et Omnibus fratribus, honeste et laute procurando eos, uec-
turas eis prestando, quanquam bene sedecim et hoc sepius
fecerit, ad diversa loca eos deducendo, hoc fratres recog-
nouerunt ei. Hec et talia similia, adhuc existensjn seculo,
hilariter et deuote fecit. Et similia fecit, postquam habitum
et ordinem et procurationem in Paradyso receperat. . Quam
humiliter et vtiliter fratribus in petitionibus profuit ,-; eundo
cum eis et saccum eorum portando et exponendo eorum
necessitates ad singulas domos et personas, bene dignum
fuit et est, quod fratres nunquam per ingratitudinem ei et
Yxori sue et filiabus obliuiscantur. Cum frater Arnoldus
primo intrauit Paradysum et pleno a priore recepisset curam
totius loci et omnium temporalium eius, inuenit quasi omnia
minus bene ordinata. Sed dominus Herbordus, prepo-
situs quondam sancte Walburgis et dominus Men-
ricus judex, dominus Rutbertus fernere et dominus
Albertus de o^thouven, cum aliquibus fratribus ad
hoc ordinatis, in Omnibus consiiiis et placitis fideliter assi-
stebant ei. De consilio istorum redemit agros expositos
quorum uix inuenit V 'f jugera absoluta, de Omnibus agris ;
et de consilio eorundem composuit cum domino Tork de
curia sua et cum Thetmaro et cum domino Herbordo
de Tremonia et cum domino Stephane, qui omnes
dicebant ouriam esse suam, quam dominus Otto comes
de thekeneborch constanter affirmauit, quod nullus in
r
11
ioto maiido aliquid iuris haberet preter se. Tale litigium
taliter oportuit terminari vel omnino iam propositum sanctam
adaichilari, Ipse frater Arnoldus inuisus consilio pre-
dictoruffl et confisus pleno in domino Jesu Christo, statim
largam elemosinam pauperibus et caritatiuam receptionem
hospitibus et conuentui suo intus et foris, confratribus suis
et familie sue honestam prouisionem et in uictu et uestitu
competentem procurationem exfaibuit. Ipse multum paci et
uere humilitati confidens, propter humilitatem suam et dis-
cretionem plus sequebatur uoluntatem aliorum quam pro-
priam, quia sperauit sicut infra paucos annos ei occurrit,
quod parue res per concordiam bonam crescerent, quod
per malam discordiam omnino perirent et si multe essent.
Com bonis et rebus que secum detulerat de Widenbrugge,
in aimona , in denariis , in equis et in aliis bonis satis uti-
libas, utensilibus locum extulit. Iste modus uiuendi, quem
sie arripuit circa principium, tantam a domino accepit gra-
tiam, quod mirabiliter cepU habundare. Tempore caristie
pienas domos in sosato cum tritico et cum aiia annona et
oiclualibus occupauerat et eis, qui hoc percipientes uene-^
runt ad Paradysum de diuersis ciuitatibus et terris, quasi
ad soleropne forum uendidit. Propter hoc tanta fama bona
Yolauit de probitate prouisoris et de sanctitate conuentus,
quod com«s et comitissa de Arnesberch festinaue*
runt ibi lockre filiam suam. Domina Yda nobilis domicella
de Essendia, cum magno desiderio et humilitate obtulit
se ibidem. Nobilis dominus Conradus de Rudenberch
et uxor sua, filias duas dilectas ibidem locauerunt. Frater
Arnoldus de effle, quasi altera manus fratris Arnoldi,
sicut in wlgjari solet dici , uenit cum vmca filia sua , ualde
deaote^t utiliter. Dominus Hinricus, qui fuit quasi filius
faodatoris, ministrauit ab initio in officio sacerdotali, sancte
et deuote. Multi qui in principio contempaerant quod fiebat
in Paradyso, postea cum uellent habere eorum familiaritatem,
ceoseipii non yalebant; quia tot et tanti desiderabant eorum
lamiliaritatem, quod ibi non poterat omnibus satisfieri.
i8
Sorores de Paradysol suis memores cum gratitudine,
gualiter prior firater Godefridus, frater Jacobus et
frater Albertus et quasi totus conuentus fratrum predica-
forum vos promouerint. Prior sacrum velamen vobis inpo-
suit, cum essetis numero XII. Episcopus altare vobis con-
secrauit, frater Euerhardus Clot multo populo predicauit
sub diuo subtentorio pulchro, in äere et tempore pulchro,
deuotissime celebraverunt missas suas fratres* Eodem tem-
pore et die, ualde deuotum festum factum fuit domino et
vobis. Sorores Icarissime, introitus uester fuit sanctus, con-
uersatio uestra sit sancta, finis uester sit sanctus, per mise-
ricordiam Jesu Christi, cuius sponse estis, cum quo et cum
beata uirgine Maria, que custos uestra est et cum omnibus
sanctis sit post mortem uita eterne glorie amen.
Computatio receptorum et expensarum. Frater Ar-
noldus gratia domini nostri Jesu Christri tactus, reliquit
uitam secularem honestam, submisit se et uxorem suam et
filias suas et pulchras res, plana deliberatione prelatis et
fratribus ordinis predicatorum et ordini eorum, qui locaue-
runt eum et suos et cum omnibus que habuit vt in para-
dyso, ubi uocauerunt eum, inchoaret claustrum sororum
ordinis predicatorum. Cum sie intraret locum Paradysi, non
inuenit domos, nee horrea, nee agros, sed paucos vix YII.
non sepem circa aream. Ante mortem suam edificauit
domos, pistrinum cum molendino, domum familie. Will*
horrea, caminalam de Sueue, sepem circa omnem aream;
agros expositos soluit, hoc faciendo ducentas marcas ex-
pendit. Has curias eroit: Bukele, Wostenhof pro CCC*i*
et L; marcis. Ridderinhof pro CCCC*i' marcis, Tor-
koni s curiam CCCC*!" marcis. Quid ordinauerit cum dena-
riis in Kuddenbeke et in Thodinchusen et plura que
comparauit et ordinauit de pluribus rebus emptis et de
expensis factis, sepius ante mortem, adhuc sanus compu-
tauit que hie scripta sunt et inuentum fuit, coram prelatis
ordinis et fratribus et sororibus quod M"«« et CCCC^y mar-
cas receperat et per istam pecuniam hereditatem que bic
superius nominata est comparauit, que ualuit et valet duo
13
fflilia marcarom et ducentas marcas. Et in Omnibus cauil
omne genus debitorum et sine debitis mortuus est et reli-
quit Paradysum cum multa annona et bonis equis et multis
pecoribus. Et preterea fuit et misericors circa conuenlum
säum, in victu et uestitu. Et tempore caristie, trecentos
panperes, duobus diebus in septimana, in bona elemosina
misericorditer respexit. Et ideo dominus eum benigne re-
spexit. Anima eius per misericordiam dei requiescat in
pace amen.
Ista omnia rescripta sunt de manuseripto pie memorie
fratris Uinrici de Osthouen primi prioris et confessoris
sororum de Paradyso fideliter, sicut ab ipso sunt edita et
conscripta.
- twj 3<0{*C^«*— •
14
E
61« inm Qaifxt 1391.
Ueberfe^t unb umgearbeitet t)on
nitida S^ertte,
(So^eüatt 3u ^amnt 1538.
i©ie ei^ront! gctoolb« öon 3iort^off ift atten tt>eftfätt==
fc^cn ©efd^td^tfcrfd^ern au« bcr aWittl^cllutig SÄcibom« I&ngft
klannt *) !Die alte Uefcerfefeung, ti)el(^c toxx nad^ftel^eub baöou
ücferu, berbtent al^ fetbftftäubigc (Sefd^ic^tqueüe l^icr barum
etucu ^la^, tpcit ii^r 3Serfaffer, ti)ie er felbft berichtet, nur
ba« bie ©rafeu uub ba« Sanb bon ber 3RarI betreffenbe
überfefet, biefe« aber jugletd^ auö aubereu Si^routfen unb
©d^rifteu berbeffert uub erweitert l^at. ©iefclbe ift bal^^r fei*
neötoege« bIo| etue tpörtlid^e Ueberfefeung, foubern eiue eigene
Umarbeitung ber älteren 5ßortl^o^4en Sl^ronif, toeld^e gugleid^
für alttoeftfälifd^e @:t)rad^forfd^ung mand^e tntereffante äu«*
beute getoäi^rt,
Qn letäter SSejiel^ung ift l^ier nod^ gu bemerfen^ ba^ beni
Herausgeber gtoei ^anbfd^riften jur Senufeung borgelegen
l^aben, ÜDie eine beftnbet \iäf in einem ^a^Jiercobef in gr. 4"
auf ber Sibliotl^el ber l^iefigen tgl. ^Regierung, ber augcrbem
eine (gl^ronil ber SSifd^öfe bon 9Wünfter bt« auf ^einrid^
1) Meibom Scriptores rerura germanicarum. L 375 fg., ^^ f^^ on^
9la(!^ri(!^ten über iRortl^off finben.
15
wn Mx&, ben 9lad;>fofgcr Otto'« üon ber §o^a, ein ^tottcg
be^ Sifd^of« 3?o^ann bon 1570 für ba« ©tift, ein ditäft^nU
achten ber Unibcrfität 5D?arBurg bon 1586 für bte ©tabt
ffiarenborff, Betreff enb bte Surt^bictton« = ßotiflicte berfelBcn
mit ben ftiftifd^en Beamten ju ©affenberg unb einige aSerfü^'
gungcn beö ^erjogö SOBill^elm ju Stebe jc. öcn 1551 über bie
gciftlid^e 3fnri«biction in ber (Sraffd^aft SKarf entl^ält S)iefe
^anbfd^rift ift an« bem lefeten SSiertel bc« 16. ^al^rl^nnbert«
fel^r feferlid^ nnb gut, aber rüdfid^tUci^ ber ©^jrad^c nid^t rein
gei^aften. ©ie neigt fid^ bielmei^r bnrd^gängig ber nleberrl^et*
nifd^en ©^)red^fcrnt jn nnb ift bal^er toeber correct tteftfätifd^
\ioi) in fid^ gleid^fßrmig. <^ier nnb ba finben fid^ bielme^r
ftnttftSrenbe ©^reifcfe^ter nnb gegen ba« Snbe mel^rere 3(u«*
loffungen, tt>elc^e bnrd^ f^jätere Slad^tragungen am {Ranbe, nur
t^citoeife gel^oben finb.
®ie anbere ^anbfd^rift gel^ört ber ÄönigL SiWiotl^el ju
|)annober* ©ie ift gleid^fatt« auf $a^>ier, an« ber jtoeiten
Pfte be« 16. 3a^r^,, lt. 4® nnb in Iatligra^)l^ifd^er Sejie^
^ung jtear minber gnt, bagegen aBer nngleid^ f^jrad^rid^tiger
gcl^aften al« bie vorige. ®ine gleid^förmige .Sorrectl^eit
hm fie jtüar and^ nid^t in Slnf^^rnd^ nel^nien, ti^eil« toeil bic
3?egeln ber Ortl^ogra^jl^ie bantaf« überl^an^Jt nod^ toenig feft
ftonben, tl^eil« »eil an biefer §anbfd^rift brei berfd^iebene
äbf^reifcer nad^einanber gearbeitet l^aben, toie fold^e« anäf in
ben 9?oten Bemerft ift 2l6er be«n>egen l^at ber §eran«geBer
bo(^ fein Sebenlen finben fönnen, ii^r Beim SlBbrndte ben
Sorjug jn geBen unb bie in ben 5Roten angebogenen ^araöet
ftetten an« ber 2lrn«Berger ^anbfd^rift, toerben l^offentüd^ ben
8eti>ei« tiefem, ba| auf fotd^e SBeife ein rid^tiger alttoeftfäli:»
fc^er Sejt getoonnen toorben. 5Die ©uBftantibe finb mit großen
5(nfang«Bud^ftaBen gebrudtt, um ba« SSerftänbniß ju erteid^tern;
oigteid^ man e«, toie Befannt, bamal« mit bem ©eBraud^c
großer nnb Keiner Sud^ftaBen nid^t genau nal^m.
©Ott bem UeBerfe^er Utrid^ SSerne ift un« au« feinem
ebenen SSorBerid^te nur Belannt, baß er Sa^jeltan gu ^amm
toar nnb 1538 auf Srfud^en ber bamatigen SBürgermeifter
Sonabentnra Proben nnb Jürgen SRiJbindEi^n« bie ei^ronil
16
SRort^off^, XDtlif^ in bie ©e^rtomincT ju ^anrni itQtitn, aud
biefcr, man toclß nid^t tote, in bte §änbc bc« ©teglcr^ ju
SBSerl, burd^ Prfcrgc ber gebadeten Selben SBürgermcifter ober
lieber nad^ |)amm gclommcn toax, auö bcm Satclnifd^cn über^
fcfete^ um jtc gemcinnüfeigcr ju mad^cn.
(£ r 0 t n t I a.
9tcm oucr anbcrl^alff ^unbcrt 3^atrcn ^efft Äcnolbud
öon Siortl^off bam StbcQ bc« 8anbc« bon bcr SRardCc gebotrcn,
e^n eanonidC tl^o Sucdf bnb ein toeltlid^ 2t6t, ©raff ßngcltcrt
bc im 3[air M®. CCC®. XLVIL regneten begunbe tifo 5Dan(fc
bnb tl^on (Sl^ercnn c^nc ßronldCe in latl^inifd^er ©jjradCe t^an
bem C)erf<)rttngi^e SEeüungi^ bnb ©efd^efften ber ©raucn bon
ber SKardCe gefd^reuen, gelidC bc bürgen. 9ienotbu^ folf tfn
anberen iöoedCen befnnben, ban finen bur battern berteßen
l^oirt bnb tiforn ÜDele felneft beleuet bub gefein l^efft. ®o l^e
ban be§ burfd^r. ©rauen ©d^oetemefter getieft, l^efft ^e borl^en
gefd^reuen boeß fd^oner 8ere, einen ittic^cn gurftenn be^nlid^^
ate rmn in bem S3oeIe feigen magi^ bnb bar aud^ 6^ ge^ngen
ban Äe^feren, iöifc^cffen bnb anberen durften bnb leeren.
!Dat fulffte 33oedC ti)om $amme in bc ©ei^rlammer gegeuen
ift, bnb ^n berrud^ten 3^airen (^n toat geftalt ts>tfS) men nid^t)
i\) bem ©egeler ti)o äBerß gefommen toa^, ban bnrd^ ©otici*
terungl^ Sonouenturen ©reuen bnb 3^urgen SRebindCi^ufen i^igeu
SSurgermeifter^ nl^ue toeberumb Üiox ©tebe gefurbert, iftbUn
bamnae gebadete 33urgermeifter m^ 3Slricum 8Serne Sa^eßaeti
ti)om §amme angefoid^t, be fulfften Sronifen, fo bclc be
©rauen bnb Sanbt bon ber 3)Jarte fcetreffcnbe toere, bl^t bem
8atia in ©u^tfd^ ouer tf)o fetten ; fuld^er 3Ke^nung^, be (5ro*
nife btl; toiberen ©d^rifften bnb tunfd^afften bcreinbigt, tcttcr
9fiaIomeIinge ©ebed^tniffe bnb tctoettung)^ gebeien mod^te. Da:==
rumb ^ej idC SSIricu^ burfd^r. btl^ borriger OierfaidCen bit
nal^folgenbe btl^ bem tat^n in ©u^tfd^ ouergefabt bnb oudE
)^ti) anbern ßroniden bnb ©d^rifften gevettert bnb bertenget
Ao* dni. bufcnt b^ff^unbert ad^t bnb bertid^ j)oft octaua«
»)aff(^c.
17
Drf;|ni«8 tiitb ^tlbtitl bet iBtmtn um ber 9l<itile*
Anno domini ©u^fcnt t^ gctocft ein Äctfer Otto be bcrbc lOOO.
M 9?atncn§, tocWcrc l^croucr bat (ScBcrgl^te trcdcnbe, l^cfft mit
|i(f genanten twee ©ebrobere, oem ^n fonberl^eit angcncme bnb
Wi^, geborn bon cincntc aelben berncanH)ten bnb cbclen
©efd^Ied^te ber 9ioniern genant Srfiner'^) befulfftc ®eBrobcre
^n oere JR^febomen, ©ctoalt bnb ©nnften be« Äc^fer« Betru*
»cnbe, liebten fe^ 8anbt bnb |)ertfd^afft gelofft, baernegcft
foefenbe e^n ©tebe, batr fe^ ein ©lott bnb SSeueftnngl^ loibber
©ctoalt bnb SRifgnnner« b|)rici^ten mod^ten, l^eBben fe^ e^nen
Scrg:^ bmBel^outoen ^n einer graten S^Itni^e, ban bcn 33^*
toonner« SBuIffeöetfe genant, begunnen tifo Beneftigen, be
Soeme bouen \>p bem Serge erft äff gel^antoen bnb barmitt
ben SSerg]^ getoeßet bnb gefterlet bnb barnegeft mit grotem
Ärbeibe fceueftiget
©0 bit be Oraue ban Slrn|berg bemomen^ toUd^er«
SKad^t bnb ©el^oer totten 2:^ben ') fid berne bnb toi^etl^
ftredenbc bnb anber* geinen in ben gänberen erfante, l^efft
^e burd^ be ®J^ne be ©ebrobere befanbt, fe bat angel^auene
JBerd beruften leit^en, »ante futd^e« SSeueftung bnb @Iott
ecm bair al te nae toere, bar btl^ fe bem @Iotte einen Sla*
incit geuen Sitte nae bnb toenid^ b|) be ißotfd^afft gead^tet/)
laben mit groetern bl^tl^ bnb S(rbetbe gefterlet* Demnai^e
be ©raeff »an Slrn^ergl^ fei Otiten berbriuen, l^cfft ben 33erg]^
umHad^t, ban tl^om leften fel^enbe nid^t lonnen befd^idfen, mofte
fei beruften latl^n.
Sil« nue bat ©lott 3[ftenae geueftiget bnb gemadtet loa«,
^ebben be feßfften im ©ebrobere e^n anber« ©lott geti^mmert,
na goBn l^erutl^, n^d^t berne ban bem JR^ne, 6^ einem ©at*
Ä) S)iefc alte gabel, toom rBmifci^cn Utf^rungc ber ©rafcn to. b.
SRatf, \^<it allen ©lauben tocriorcn, fett ©clentu« in ber historia S. En-
gelherii angefangen, i^rc ^Ibflammung V)on ben alten S5ögten tcn S>euftr
mit überjeugenbcn ©rünben na(]^auiöcifen. @cibcrft Uebcrfid&t ber ®e-
fti^tc be« SÄegter. «eüirf« Slrn^berg, in ber Scitfd^rift für toeflf. ©efcj.
tt. Httetttjuraöfunbe «. IG @. 245. - 3) ^it SCmöberger ©anbfd^rift
M: SWad^t tonb ©ewatt jo ber 3eibt. — 4) 2)te SSorte: tonb tocntd^ ^p
bt ©otft^afft geaii^tet, flcl^cn in ber ^Jannoifterfdjen $anbf<i^rtft nod& ben
Sotten: al te nac tt)cre; »0 fte ben ©inn ftörcn. 2öir i^aUn fle fo
"' ' töie fle in ber Krn«b. 4>bfdjr. folgen»
2
18
terlen, l^ett bc üDumie/) t>p ünmi ©erg^e gcttant ?lclbcn*
ktd^e, ate mcn nod^ bie ®tcbe bcfel^en fajt.
!Du§c tioee ©lotter l^ebenn be ttoe ©raucn gebroberc
t>nx\di}x, fcctocnnet bnb ban SE^ben burd^ oirc Äocui^cit bnb
®aj)^)er:^elt®) ^n ßrfftattc, ®e6eibc, §errfc^o))ie fid^ ic mer
bcrmert bnb berlenget 35an bu§en ttoeeu bc ©raueii ban bem
S3erg:^c bnb ban ber SRarfe cijn Orf^^rnngi^ bnb iöeg^n gcna-
mcn lieben bnb oer ®xam\ä)Op bnb ^ecrfd^o^).
Dan bufecr ttpter gebroberc SSerl^^Hnng"^) bnb bort SEet
Inngl^e binbt men ^n gctncn ©d^rifften bi^ totten SE^ben bic
eirfte bn^tfd^ Äc^fcr gcforen, gott^arin^ be anberbc beö 5ßa^
men^, c^n ^crtongi^ ban ®a§cn bnb f^nt bcn X^ben cid be
Se^fer« b^ bnl^tfd^er Siation gebicucn- ®)
1126. ®u§c gotl^artn^ l^cfft begunnen tl^o regnerenn ao. dni.
M^ C". XXVL 3n bcn SC^bcn ^eben toebernntb bc Beiben
©lotte bnb ©tanefd^afft 3Htcna bnb Sfelbenbcrgl^e toe ©tauen
gebrobete Ibnlff bnb (guetbt genanbt befetten bnb regeert
§efft fid^ barnae genaßen/) gebad^en ©raeff ?CbuIff bnb
gnerbt mitten §ertogcn ban g^mbergl^ ^nt ©tifft SuedC geto^
gen, tegen ben §ertogen ban SSrabant, ©tauen bau goeucn
bnb fjtanbetn, batin ein gtoite ©d^Iad^tungl^ gel^olben i^. ®o
mtx^ bie ttoe ®xamn mcbetumb t^o §ueg gelcmmen, l^cfft
©taue guetb ein gtoiti^ SSefd^tpetungi^e finet ßonfcientie batnti^
genomen, i^ i\) ^taäftz in fcl^mmen Älebetn l^emelücn ban bet
Sotgi^ 5tttena getöedten, be« SSotnemen«, f^n itnm (alfo ^e^
nitentie boenbe) in Slenbe bnb 3Sti^^ufid^eit tt> enbigen. .
3fnt etfte na fanct ^cttx bnb ^autDcH**^) t^o SRoma,
batnegft na fanct 3^acob, t^om teften na fanct ßgibtu« SSebe*
fatt tcifenbe, l^efft batnae ^n tDacIen Sanbt**) b^) einen |)otte,
gel^otid^ bem Stceftet 9Kotimnnt, fi;^nen SlbeÖ tüenld^ gead^tet,
b^3 f)z fine ©eeße Bie ©oebe mod^te ebeß madten, btl^ grotct
^emobid^eit mannid^ ^aix^ bie ©to^ne gel^oct
&) SBtc ctttent Söcffcrtin l^ctgt bie 2)urtnc. «. $. — 6) 5S>üt^
jpfc grom^it tonb mcnftti^c 2:^>abcn. 2[. ©. — . ?) SSetl^ciratttng. 21; $.
8) Bnb ifi Big ^mo bad ^eifert^tunB 6ie buetf(i^eriBa^tongeMetten.2(.i^«
9} ©nb «« Ijait fl($ batnad^ begeben* Sl. ^. - ^o) nad^ fant ?ßiter t>«b
^autc. «. *. - ") in ©et^lant tÄ. *.
19
@D ^fft fid^ \>tmmfft l&egeuen, bat tti)e @be((mand ^tff
gebadeten ©raeff gttcrb^ Sanbc fcebcuatt tl^ccnbc, i« otr JReifc
b€jt SlBeg:^ l^eti gefatten bnb ^n beut Sßcgl^e bcrbiöoiöcn/^)
l^ctt fc^ einen ©einer btl^gefant, ben redeten SBegi^ to ftae^
genn, ber eine^ ©to^nel^erbeö ge^at tt>ott, bmb ben SBegl^ to
iextxm angerebt^ tt>ert ben Orauen, bar f)t be @ti)inc l^oett,
h\) ctttcr ©marrl^en ") be§ Stngefid^tc« ^n ber SSl^ebc gefregen
crlenncn bnb l^aefttid tt>ibernmb tot feinen ^^nnd^crn gerant
l^cfft^ t^at fulffte enn ertatt bnb fotf ain ein Socfterie gebnd^t,")
ifühcn bannod^ be nigge ^el^re fntueft befel^en toiden, l^aben
jie ben ©to^nel^erbe in buitfd^ angef^)ro(f en ; bon bie (Sraeff
n\)äf gclant tmßen f^n (fo l^e bie anbere gar toott fantl^c)
l^cfft en in ©etfd^e toeberuntb geanttoorbt, bod^ ti^om geften
bord^ oere bete ftanti^affttge einbringen onergetonnncn \f^ ift
tt>^rben fcetoagt bnb bie ©adEe *^) o^)entIid^ belant 5Do l^akn
i>ie (gbeßut btl^ groter ßefftenn fd^rfenbe *^) ben ©rauen bmS*
l^alfet bnb gelufet bnb mt)t m op ben ^off gangen, l^aben
ben ^offnieifter acngef^^g^t, tDat J^e bof einen 3D?an i\) ben
-<Stj>^nen l^ette, 5De |)oeffmefter folj bort an ben 2tbt geBrad^t,
l^efft be »t ben ^rior bnb Äettencr mit 2)te tot fid^ geefd^ct
wtb pfS) groter SSerkonnberniffe t>p ben §off . getreben bnb at§
fe bar ber ©aide daerlid^ onberri^ttet toeren , l^eff be Slbt
ben ®ranen (fo l^e ber ©d^rifft getert toa^) int Stoefter tl^o
cteem SKonnid genomen*
älö . nne gebad^e ®raeff (Suerbt eine Stitlandt ®obe
fuertd^.") in bem Orben gebeinet bnb ein geeffl^ebber bed
fuXfften, Jegernbe be.SDeinfte ©obe^ bar^nne gevettert mod^te
toi^äsftrif l^efft l^e Drtoff gegeben bnb bcrfregen bam Slbt, f^nen
SBxober Slbnlff [bnb c^nberc f^ne grunbe to bifiteren- Site aBet
f^n aSrober. Slbnlff] *®) f^ne gnbe SWeinnngl^e bnb- Slnbad^t tegen
@iobe bi^ertigl^t, J^efft l^e bat ©tott tl^om ?üben6erge mit
12) gcirrct H. ©. — i3) @d^rararacn. 21. ©. — ^^) iß l^ait jUÄe
^tx fuldjc Siebte ein ©offetic gebüßt. 31. $. — ^^) S)te SBortc: bie
.^olc^ feWen in ber 21. $. — i«) Stebben getotenet. 2[. $. —
W^ onbedjtigli^. 21. $. — i») S)te Sorte: tonb anber« fijne grnnbe
i» jötfitercn. 211« aber ftjn IBröber «buiff, feieren in ber ^ann»
^anbf^t,
2*
20
»eetcn ©uebcrn l^n be (grc ®obe« tott einem gtocftcr fuly
Orben^ »tc bie ©rober gemaWet,
S)atrnae ate be SSrober Suetbt bete anbete gottlid^e
ÜDinge nod^ angertd^tet bnb tDibberumB ^n fin ßloefter*®)
gefommen, tft l^e mit gemeiner einbred^ttid^er ©temme \)n
etjnen getftßd^en SSaber gefaren, bar nae ban SrfeBiffd^o^) tc
SRenfe §tnrid^, bnrc^ ^jautoeftüd^e SBenebiction jinn einen älbt
pxomcmtt
?(bulff ®raeff ban SHtena burfd^r, »ort begrauen ^n
bat eioefter tl^om SKbenbergl^e, »eldf l^e geftifftet; ate be leeren
bar nod^ iKemortcn i^alben, bat be ©rauen bon Sötena be^
tloefter^ ©t^fter f^n gett)eft.
©uffe «burff ©raeff t^om Serge bnb «ttena, l^efft
gehabt einen ©onne oid Slbnlff genant, »Hfer tetebe ta>te
@onne, ber eirfte ©rune ein gr^Biffd^o^) t^o Soßen, ber anber
Äbulff e^n @raue ti^om Sergl^e bnb Stttena^
S)uffer l^efft gel^att bier ©onne, f^teberid^ bnb SBrutne
beibe, ber eine na bem anberen, ßrfebiffd^o^) tl^o Soften^ ®ar
neuen guerbt eJ^n ©raeff ban Wtena, t^om leften Engelbert
ein ®raeff ban bem ©ergl^e.
1193. ©0 auerft ©rfebiffc^o^) f^reberid^ burfd^r. Stlber« l^aluen ^^)
t^om aSi^bomb nid^t benebe, l^efft eme f^ne« S3rober« guberb«
©raeff tl^o TOena ©onne, Slbulff genant, e^n (gr^biffd^o^) tl^o
eoUen geforget ao. M«. C\ \CUh
Site nul^e be ©rauen ban Slttena bnb 33ergl^e ^n ©e^^
fd^tcd^ten, Srfftalen, Sanben bnb $erfd^afften bermert, lieben
fei bem nl^ae 8anbt bnb 8uebe beelen moetl^en»
©0 l^efft ber burgefd^r. ©raeff (Suerbt t^o 9ötena brei
©onne gel^abt, bie eine Slbulff gr|biff(^o^) t^o Soßen toie
bouben goroirt, be anberen ttt)ee grebcrid^ bnb Suerbt genant*
^efft ©raeff gteberic^ gel^alten bat ©tott ti^o 3lttena bnb
ßuerbt ein anber jnngenomen t>p ber iippt ^m Äerf^)eß ^et:^
ringen betegen, genant 9iiggenbruigge bnb bartl^o bat ©tott
ban Sfennberg^ \>p ber 9ture, ban Srfebiffd^o^) Slbulff f^nem
Srober (atg men fec^t) get^mmert. Duffe tn)e ©ebroebere
19) S)ü« SBort mojler fcWt i. b. «. $. — ^) aller 2)ing ^falben
)um i^igt^umB nit bequem toag %, $.
21
^eBen bcn ®t<mcn »an bem SBcrgl^e tottcn 5£ibcn jnt anberbc
Ztüf öcrtoanbt gctocft^*)
S)em burgefd^r. gt^ebcrld^e ift f^n ©onnc S!(bttlff ein
©taue t^o Stltena gcfolgct bnb Suerbe f^n ©onnc grcberld^
eui ©taeff bau ^fenjcrgl^, btc fid berl^ttilet*^) an ^crtod^
^inrtd^ t)an Stmburg^ bnb ®racff ban bem ©ergl^e ©ncfter»
3:)er fulffte grebertd^ ©raeff ban Q^tnbtxi^ ban bem S5nueü
t)erfc^uebt2^)]^efft gr^Btffd^o)) ban Sotten Engelbert, etn Oraeff
tyan bem Sergl^e ftjn« ©roteuabcr« SSrober fonne, be and^
ttoee f^ner Stöbere ^Jtomouert l^att, ben einen 33iffd^o^) Üfo
3Riinft€t, ben anbeten tl^o Ofenbtügge, tl^om ©euetgfcctge bot*
Itgenbe^ cnn tottten bangen, jamettilen etmotbt annö dni.
35u|e S3oe§]^eit bnb !J)ottfIad^ ^enttd^ SDlottenatden, fot
genbe (gtgBtffd^o^) t^o gotten, tottet SBtale ftettenbe [l^efft]^*)
mit aStftant beö tei^fet« be« bntgefd^t, ©taeff gtebetid^ö
8anbt, 8uebe bnb ^xm betbampt. @tnt fi;fne ©totte ^fen-
betgi^, 5Wiggenbtügge bnb be ®tabt bat tl^o gel^oetid^ gen^Iid^
Detfturt bnb bet gtben betitlet, be ©nbete bnb Stue tl^ot
SButl^e gelommen.
^emnad^ ©taeff gtebettd^ atte finet ©eftnnge ßanbt bnb
guebe betonet, iß bettfluc^tigl^ ixxt ©tifft ban ßnele gefommen,
bat fft ban e^nem S^nä^txn genant ©atbe^^n ban ©enneff
aitgegte^)en. ©nmmige^^) f)>te(fen, l^e tott enn tl^ot §etbetgl^e
gefomen, ^efft en bem 33tffc^o^)|)e ban Sotten bot II? 3Kat(f
^etfofft, be enn tl^o Sotten bot funt ©tbettn« Rotten b^) eine
ftcnen ©nie gemaitft, b^ ein SRabt gelad^t ^efft*'*®)
§^t en tnfd^en ©taeff Slbntff ban Slltena fine Sbett*
man^ bnb JRntete, bnbet toettfeten ttoe ®ef d^Ied^te ' be ban
Soenen bnb Slltena infnnbetl^eit beftanben, bntd^ bnffet SRaet^
tottb $nl<)e ^t ftn 8anbt tegetbe, befd^etmebe bnb betmetbe.
ig)eBen ntd^t gefta))en bnb bnnetfnmelid^ gett)efen, ban in SEibt
21) ins anberbe ©ctitt hmant gcwcfl. ST. S>. — 22) tocrlS^eirait.
m. 9. - 23) 5)ur^ angcbung be« S)üuct«. %. ©. — ^^) S)a8 ^Mäftn:
^cff t, fcl^It i. b. $an. ©bfd^r. 2)ic Slrn«B. fagt: l^ait $tnridj aKoInarft
(grtsbiWoff jo (£otn gcro*en. - 25) gj^ti^e. «. §• — ^^) 2)a« nun
golöcnbc tft toott einer anberen $anb gcf(i^vtei&en.
32
buffet Setftutungc bitb JBcrf^tittcrung^, txit bcrftteugebe«^)
bttb bcrjagcbe SSoId iDibberum ffitßci^cn tt)0 öetfameln, l^cfft
©raeffe 3(bulff , bar btc 8i?^)^c bitb Sltffe tl^o' i/ept fonmten,
ein ®tabt gcttntmert bnb beucftiget, genant ^anrate, kgmmett
1225* ao. dni, M^ CC^ XXV. \»f Slfd^ebad^, bae bat ©lott Sllg^en-
Brügge bnb bie bcrfturbe @tabt ^arbt U gelegen toa^ bnb gßif
ate nne ein (gntl^altnuffe folben ^Um bie W ber 8^^>}>e l^er
Derbriuen toaren, b^) ban otd^ be bt ber 3inire ban ber ^^m^
borgl^ berfturet, cid etne SSerl^albnngl^e mod^ten l^eil&en^ ^f
mit geinem minneren t^te beö anberen ^al^rö b^) fant ^an^
crtttiu« ÜDad^, burd^ ^nbi)I))i^ ban Spenen ein ©Ictt getimmert,
bat nome^en fe Stanlenftetn. ©urci^ bnffe ttot 2:^mmernngl^
ber ©tabt ^arnnte bnb @Iot« Slanfenftein, tt>aß -bie ®raue=^
fd^oj) nid^t toeinid^ gep:crdEt bnb bermertl^,
ÜDan oidt l^fft ifegebad^te Snbolff ban SScenen Oraff-
^butff^ Stntptman, bnrd^ fine äJerftd^eit bnb gtit*®) finem
^eren 8anbt bnb ©nibere fere bermert, toantt be ©raeffe em
at SJtndt in fln §anbt geftalt l^efft. ^at 8ant regeret XXV
3ar, bar eintnfd^en [in egen gnit nid^t gefterdfet, ban aüe tot
S3etterung]^e fine^ ^eren bnb be« 8anbe« angelacht (Sin.
(^ent))el atter 3tnt()tlnben. SBanne l^ei l^efft bar bei 33ord^
tl^or 5!ÄardEe, tl^o 83c:^oiff ©raeff SIbuIff« finö §ern )>rccnrert:
önb gefofft mit jirer 2^:^obe:^oernng^e bon einem §ern bon ber
SDlardfa. Slffo be 9iame bon Slltcna bt^geflitten (fo xd acSftt)
toerben fei nn ©ranen bon ber SKardte genomet 35nb otdt
bat ©lott Slandfenftein (toie tonen ftcibt) getimmert. §efft
bartljo bele anbere ©nbere bnb ©ered^üd^eit t^om 8anbe ban
ber 3KardEe gefofft, atlet in ©etternngi^ fine« §ern.
211« ber bnrg. ©raeff greberid; ban Sfenbergi^ bmB bat
fine fo toa« bmBiommen, i^efft ber §ertoge bon S^mßord^ fine
©ödster, ©raeff JJreberid^« ^nl^fratoe, mit erem ©onne tl^o
fid^ genommen, ban bie SOJober i« Binnen 3far« berftornen*
©0 anerft be ©onne groit gett)orben, tootbe [em] ^^) be grölte
ißaber i^le fln« 35aber« grne bnb 8anbt ettoa« tolbbernm ero*
neren bnb afflangen mod^te enc ber^el^jen, toeWere bnrd^ maw^
27) t)etfh:ctttt)€bc. ^. ^. - 28) tnx^ ]t\ntn erttfU^afftigen gtelg.
a. *• — 2») 2)a0 Sörtd^en: cm fc^t t. b, ©. ©bfd^r.
23
nige f)ettbe t>nb f)crcn gefommen gerouet Ȋff. ^cfft toer
^^extßdf cfai groit ^cer t^nb SSoW öcrgabbcrt önb ö<) bc Senne
ein @tott gctad^t bnb bem^ na fincr ^oxdf, encn yiwntn
gegiuen S^mburd^*
9?ac^ bcn S^^bcn l^efft ntanntd^ Qax ein ftebc SBel^cbe
getieft, tutfd^en bem ©raffen t)an ber SÄarde Dnb bent ban
Qiftnbnxdf; bar fin grotc SBabcr ^crtougi^ i>an S^mburgl^ t)nb
®tacffe Dan bem Sergl^e b^geftanben Dnb enen groten ^otp
JRttitcre »ergabberenbe, ]ß gefaüen int 8ant i>an ber SKarcfe,
t^D tcrnenbe ijnb ti)o rouenbe y>nb mit finem ^eer Bi ber
©tfctfc t^o ^ebtncf^nfen t>nb SBteberid ftd^ baß geftagen,^")
i^ ein §u^)en Dan ent üjo 93oenen, »nt 95rant Dnb JRolff ti)o
bctne, jngefaüen; ban Dan bem SSotcfe ber ©raffen Dan ber
ÜÄardc onergefommen, l^ebben oer ein Deeü bcit geftagen bnb
bte anbern t^om §amme Dnb 9Karcfe gefendti^ geuort.
"^axm aU ber futffte ©racff 9lbulff an einer ©ibt, Dan
ben »an S^mburgi^ an ber anberen ©^bt, Dan anberen §eren
euer ber i\)ppt gefetten, be fid^ Diöid^te DerBnnben l^atten fin
ganbt tl^o Derberuen, tDart angened^tigt, ^efft be ©raeffe Dan
ber SKarde, be »an 3Htena bar l^er tegen bc Dan ^^"^^^^8^
geruftet Dnb Dnuer jaget tegen be §ercn ouer ber 2\)ppt, fin
aScti t^or Tlaxdt Dnb t^om §amme gefterdEet. '*)
§efft fid^ barni^ae begenen t>p einen ®agl^, bat bie ^ern
ouer ber 8t(3pe Dergabbert mit einem groten SSotdfe bie 2)or=»
p^vt i\) bem §am, ate §effnen, |)ettfelbe, ®affbid(e Dnb
anbcre barb^ belegen |)ufere anftedfeben Dnb beroneben.
Do l^efft ©raff 2lbntff ber boe jegentoerbid^ toaff, mit
ben 3iii^^^^^ ^^^ 33oenen Dnb anberen f^nen SOtanff einen
JRacbt gei^alben^ toie fe eir ©afe Dornemen toolben, Dnb toant
cir fer toeinid^ tt>a§ tegen be^ aStanbe geredfent^ l^ebben fei
ncd^tant in ©obe^ ^nl^^e betrüget, ban ^'^) ibt gelidf ift jn
toelen off in toenigen ouer t^o ioinnen Dnb geftotten be asianbe
to »erfolgen Dnb fotd^« nic^t DngetoradCen Ü)o |)uiff bragen
30) pd^ aelcgert. «. $. — a«) S)a« »ettcr golgeube biÄ jum
€MUitffer ift mth^ )»oti einer anberen $anb gefd^rieben« — ^s) bem.
24
tätigen.'*) Datums ben ©iatibcn nagejiagct, bc fid^ nuc bcr*
nwben ouertofinc önb nrfbbcrumb nal^ ^u^ff rcifcnbc; iftiUn
fid^ gebeitt in ttotif ÜDcelc, bc^ eine tl^or red^tern ^anbt na
©ibcnbrugge, be anbete tl^ot lud^tetn §anb na ©tenfotbe bnb
na Offenbtugge. Äfe nu be tiicx lud^tetn ^anbt betncmcn
bat bc ban bet Wloxdt fo nac beigeben bnb anfed^n tootben,
l^ebben fe be glud^t genl^omen bnb fo entlommen. ®atuan bc
ban bet 3Katd(e nid^t ban einen gefangen gnant §^ntid^ bon
3ftotd^. @o buffe anetft gel^ott, eet ©efetten mit ben aSianben
tl^ot ted^tetn ©tbt ntangetben/^) f^n fe funbet JCouen'^) el^n
t^o ^nipt gelomnten; bet ®taff Äbolff itf SßibenBtugge tin
©d^Iad^tunge gel^alten, l^efft fe onetgett)nnnen bnb ben fceftcn
©eeß, bet ein gtotl^ 2^aeö gett>eft^ gefenglid^ genl^omen tl^or
9Äatdfe bnb tl^ont ^am gefatt bnb ban el^nne eine gtotc
©untma ®eftö gefd^attet, 5Dutd^ »eWete SSictotie be ©taue*
fd^o^) ban bet aOiatde nid^t toeinigi^ gefutbett tt>att
3fn fotten 5Dagen batnae liebten aud^ be ban ^mloxäf
mit gtotet 5!Ka^t auet bet 9lute tt)c betnen bnb touen, ftd^
int ganbt ban bet 3Katdfe gebtungen. ©enfulfften be bau
Stftena mit geinet Ileinet !55a^)^)etl^eit bejegcnt fJ^nt bnb ftd^
betfamlenbe bnb bet ban S^mbotd^ S:^oInmi)ft betn>ad^tenbe,
l^ebben fie ftd^ mit elftem ^etpe fot etft in ben 8nteti)atbt
gelad^t» ÜDatnegft lotl^gcfanbt be bat betlogen bnb bctnl^emen
foften^ n)ie ftatdt be 95ianbe, tx>at el^te 95otnemen bnb Slnflcge
toeten; bnbet n>elcfetn einet n^aff, gnant SReiftet §entid^
Änoe^? ein ^eget, bet nai^e bet S^^bt nod^ ein ^ottenet ti)o
Wtenae getootben* Sttö buffet be 9Sianbe ouetfe^en bnb bnbet«»
fod^t »ebetumb lommenbe, l^efft em ^uncfet 3(tnoIbt ban Sil*
tena ein ftott bnb mcbig SRutl^et botl^cn entjegcn gangen bnb
na aüet ©eftalt geftagt; l^efft 3Keiftet |)entid^ gef^Jtodfen, bat
be SSianbe l^atbe i\f nieten bnb alfo bieü, bat fe fid^ bat nid^t
l^etten tegen to fetten* 5Do ^pxad) 3fundEet Sltnolbt, l^c fold^«
nid^t an ben ^etp l&tengen foüte^ ban en ein ^txtt inf^)tedfen,
btiemoebige tl^on SSianben ^n to tteben, fe lid^ttid^ to ouet«^
toinnen f^n, Site nue bat SReiftet ^entid^ nid^t feggen loolbe,
33) tiit t)tigcrod^en taefcn fftnga^n. «. $. — 34) jur redetet ©anb
fein fltiben. %. ©. — 'S) «crjog. H. S>.
25
l^fft ]^ fiifffft öorutl^ 8^*^«^^« *>ttfe 8cfö(3^t: geuen Srober^
9Rcftcr ^ctirtd^ Brengt i)n6 gubc ©obefd^o^), ti>!? tocrben nod^
(»il ®obt) buffctt Dad^ gl^r bnb ^r^c^ ti>^nncit, be SStanbc
fhib niäft öcmc öan l^ljr^ barumb f^tl^ Bcrctl^ bnb tooö gcmocbt
Dan f^nc ©ebrobcre, ^cmian bnb ©iebcrid^, ÜReftcr f)^nrid^
fragcttbc, atitl^tDorbe % crm Srober gcfad^t ^cttc, batt gl^cnne
^c iDuftc^ i)nb bar ötl^ ein Duabt tjcml^cmenbc, fftütn ftc
el^rc« Stöbert tocnl^cJ^t bnb ©tottmobigictt geftraffct,
^^c en tnffd^cn l^cbben bc Dan g^mbord^ batt DoT^>
©locrtl^c angcfaden bnb angcftcden, i>nb bat ^funcfcr Wcnolt
fe^cnbc, l^cfft l^e ^noptn mit lubcr ©ttmme: ffil^c Srober
©ibcrtd^, nu bcrncn fc ünfc üDor^), öortoair bcff »iß toi^
rageiürocfen nid^t tätigen, nnc mocgcn rx>\f nid^t Icngcr touen.'®)
Du l^cBBctt fe fid^ gcmjiet önb el^r f)ect alfo bcrorbcnt, c^n
©d^Iad^tungc o^) bct 9inrc B^ Sciigcft mit bcn SSianbcn ti)t>
^otben. S5nb barna ban bc öngcti)aj>cben mit crem äJennelen^''')
mit grotem ©crod^te önb gfnfaß ber aSianbe öcrfotgcn fclben;
bcm atfo gcfd^cin ift^ S5aro^) ben Dagl^ ein groitl^ ©d^Iad^*»
tunge gcl^albcn bnb be »an SKtenac SSictoria gehabt, l^eMcn
bcr ban g^mbord^ bi? bc feftigl^ cbbelen 5D?anff bnb öcrnomBtcr
Sttttl^erd mit fid^ gefcnglid^ gcfortl^*
(Sraff aibulff l^cfft nod^ einen Äricgl^ gel^clben b^) bcm
ScTgc gnant ©arfenbrad^t i\f ^erfd^cbe, tegen ben $cm ban
SBirbcBurd^ t>nb bclc anberc eble SKanff^ bair tofamcn ber«»
gabbcrt, bc in f^n 8anbt gcfattcn mxxt, bar be löan Sötenac
ft<^ fcl^r mentld^ gcl^alben^ l^cfft be ©raff bc Onerl^anbt
Bel^alben.
SBJattant^«) ©raff «bnlff fad^tmobtgl^ Dnb gubertiercn,
^cfft ttod^tant in Ärtegc^failen bnb 9iuit^erf^)itt fcr ba))^)cr Dnb
ftrcngc getieft bnb bclc asi^cbc Btj finen X^hm getncflid^ gefort^*
f>cfft ti)ox ßl^c gel^abt be« ©rauen ban ©cücrn ©nifter, be
ctm bcir ©onne gebecl^rt:^®) gnerbt be olbcfte, fel^r ti>reibt
bnb ftardE, i« i\) 9inffe boit^ gcfcicnen; bc anbern brc^ fint
gelert getieft bnb ©erbt ein Siffd^o)) to 5IÄnnftcr geti>otrbcn*
36) «ergeben. %. ©. — 37) »cnlin. H. ©. — 38) ffiic »oH.
H, ^. — 39) gcjert ^. ^.
26
®{e löfflk^ mi frebefain l^c be Äcrtfc regert, ifl twd^ te
©tifft aÄmiftcr f^ttcr Oebed^tniffc.
35uffct ©raff Slbtttff berftarff ao. dni. M^ CC^ XLIX.
al^m «ucttbc Petri et Pauli* 5ßa bem bat 8anbt regierbe bic
@onnc ©raff (gngcltcrt, todäfzt toaff bon gtotcr ©tcmbt^ff*
tiglcit; ein geff^ebber ber {Red^tuerbtglett mit beten Dogcnbcn
bergtrt- 5De gtommcn l^at l^e teeff bnb be SBofen l^otebe [^e];
be l^e fad^, be bat el^te bj^Iodeben bnb berbraffeben/®) bcr
mod^te ]^e nid^t bcrbragcn; ban »an fe in f^n Sld^t betten, fo
fd^ore ]^e f e t^o redete bnb be bat ei^te bemairben , be i^cfft
^e borbaen gefotbct bnb ben Strmen ftiöilen bcci S^tofte«
gebaen.
5Do anerft ©raff .(gngetbcrt bat 8anbt ein tittandt attelnc
regert, l^efft be Srcber Otto, ber fo lange geipd^ ein ©om^er
tl^o Suedf bnb ^ra»eft tl^o SStl^red^t gett)eft, loertßd^ wrbcu
toiöen bnb ban bem Srober f^nen 35ettt beö baberlifen @rff*
tailö gefunnen; bar be ©ebrobcre ein Sötte 2:^^ in SSneinfd^*
®tnt tl^om teften bnrd^ «btttff ©raff bon -äBalbetf berbragcn;
otfo bat bnrg. Otto tot fincm 35eele genomen, be ttoeen ©fotte
ättena bnb Standtenftein mit fummigen**) anbern ©uibern
1262. bnb ©ered^tigfetten. 3)ann ao* dni. M®. CC«. LXIL berftorucn
funber ßruen, in vigilia assumptionis Marie. 3fft ba^ 8anbt
toebemmb * ge^eitt genauen an ©raff gngetbert, be ibt fxenc
ZtfH tandf nid^t funber Streitig tnb Stnfed^tung toffltd^cn
regiert*
äBanbt »emb ©itter, ©raff (gngelbert« «mbtmann, ^att
fummtge**)S3urger« ban ©oift gefangen, barutl^ tuff^en [bem]
ßrfebtffd^o}) ban Soßn: ßngelbert bau S3aIdEenberd^ bnb ©raff
ßngetbert erioaffen iö ein fd^ioare SJi^ebe,
. ©emnl^ae [be] SBiff^o^j) ban ßotne ^efft f^n S5oM Ü)o
(gffenbe bnb SfenBcrd^ gelad^t, int 8anbt ban bcr SKardfe t^o
tl^enbe, fo ift Sembt Stmbtman burfd^r. beö anbern ®ag^
im 2lj>ria to 5Kttbage, bar mit einer groten getoaj>enber SRa^t
gefommen, beff beöid^te be ßotffd^en nid^t »etenbe, l^ebl&tn je
bat ®or^) Hattingen gebranbt bnb beff [be] t^om SBtandCen-
40) bie ba« ire tomWre<3^tctt »üb »crttemben. %. <>. - 4») c^ft^en.
27
prtiic gctoait toötben, l^cfcBcn fc geringe**) tooU geruftet be
Solffd^cn tjerfolgenbe, mit el^n op einer ®tebc, genant ßo^>eKe,
fangmifc ein täm^)f gefd^Iagen bnb toattan ber gottfd^en afti^o
tnel mcl^t toaff, f^n fe nod^tan«*^) ouergewunnen bnb gefangen
6J> be LXXX. gnber SÄan« bnb «ut^ere. |)efft oW in ben
£^ben ©raff (gngettert bat ®or<) QRenben ein SBeftunge l^art
beladet »nb beftruert.
SSit buffen bitrgetailten Saiden ber ©iffd^op fer Betpegt
onb öertötnt^ l^efft f^n SSoId bcrgabbert^ cp bat 8anbt ban
ber SÄarde to tcl^enbe »nb ©raeff gngefterti^, em toeber tftaine,
getncn Keinen ^tp t^lüj finem Sanbe bnb barnmnte l^er b^ein^
anber gebracht, l^efft cm biff Ü)o tettoid^ to SDfocti^e *®) getogen*
ate bat ber ©iffd^o^) bemomen, l^cfft [^c] f^nem SBoW e geb^nff*
lid^ Oricff gegenen.**) ©o bat be @rane gei^ort, l^efft [l^e]
bc f^tte oi(f na §niff n^eberumB f^jofferen lat^en. flu bat
gefd^ein, bo tettl^ ber ©iffd^o^) geringe*'') fin 95oI(f toeber Itf
ciitanber lommcn bnb ti^fiet inb Sonbt bor bat 35orp SSnna
[bat]. ettt,»eftuiig l^aet, ftormet bat, nemet ibt in bnb brenbt
ibt bnb be 9httl^ere »nb Surgere »erben gefangen ; ban aScrnbt
33ttter be Stmfetman, burd^ einen l^eimttd^cn SBegi^ bar btl^
gaenbe^ ücrl^e^senbe ben SS^anben atfo to entfomen, toert im
Selbe gefangen bnb t^an ben ban ©oift boit gefd^tagen«
SSnb Runder !Diberid^ 3Soüenf))itt ^efft bo bat !Dor|)
Tanten gebranbt, loeti^ man nid^t tmat 9iaibe offt ®eifte,*®)
tan bittid^t ber 2)letnung^, bat be SSianbe geine (Sntl^eltniffe
cffte ^erbcrgl^e bar liebten folben. 2)o -bebten fe ge^anbeft
55crbrac3^t bnb ^ebe tmalen bnb grebe tt>ert geflotten bnb
beitefttgt mit fold^en ÜRittel (fo ®raeff (gngetbert« |)ufffra»
Gunigunbi« berftoruen) bat bem ©rauen beff Siffd^o^)« 5ßid^te
ei^abet^, ein ÜDod^ter be« §ern bon SSaWenberd^, »eberumb
t^oT <Si)t betonet toirbt, be cm gebeert einen ©onne guerbt
wib ein ©oc^ter; ein ^utfrato ^ern gtoren« bau 9Äagtinia,
ein SDlobcr ber ©rauinnen [ban] ©etrem*®)
43) fnetr. a. ©. - *4) bannod^. U. «>. — *») entgegen. %. *. —
«) im @e^in abgebancft S(. $. — ^7) in einer 3tte. «.
4ft) ottg tDit^ 9tatbe chtt ®#e t)nb SRe^ung mteg mm ntt. %.
*9) ber 9ia^fa%: ein ^nfffra» u. f. to. fc^ift in ber «. ^Wr.
28
®racff (ötgettert tö cid c^n SÄumfiot»®) geioeft, bcr
®vmt^äfcp i)an 2:cdenBord^ mt> afe bo f^tt crftc ^utfffraw
bcrftorucn önb bc ©toiß bcr Äerdcn tl^o Ofenbruggc baccrbc,
»ert ]^e cinbrcd^ttld^en ein SSiffd^o^) gelorcn»
1277. C^efft ftd^ barna fcegeucn ao. M^ CC^ LXXVlI. ml
aOc ®ofe ^iötgcn ^txntf), bat ©raff @nget6crt »olbe teilen
in be ©raucfd^o)) ban XedenBord^, »cld^crcr l^e ein ©cfd^crmer
toaö, bmB fummtgcr^*) ©atfc »iöcn, bar tl^o ber^anbelen
tüaren; »ante l^e ein ftant^afftid^ bnb ftrenge aSnberfd^eiber
ber 9ted^ten tDaff, barumB ban ben ©üben bnb JRcd^tuerbigcn
leiff gel^abt bnb bau ben SSofen gel^atet iport T>o l^cfft
§erman ban 8oen ein |)oupen 33onen bnb ©tratenfd^inber«
bergabbert, bem ©ranen bar borgelad^t bnb berreitüd^cn
gefangen, getounbet bnb op fm @Iott Srebcnfoirt gebrad^t,
bnb barna nid^t fo fer btl^ ©(^toari^ett ber ffinnben [frani
tporben] ^^) ate bt)^ aSnuerbu&igleit bnb 9Ko^eniffe, bat l^e fo
bnuerfid^tßd^en gefallen bnb ban fold^en fd^abBen bnb flammen
SBonen fo berrettid^en gefangen, %U f)t be teften ©acramente
entfangen l^att, ^efft [l^e] f^ncn (Seift b^gegeuen o^) fanct Ot^*
mar« S5ad^j iö be blffte ©ag)^ nae funt 9Wert^n.
5Rae bobc ©raeff gngelBert«, ber ©onne guerbt, ban
ber erften grontDen Sunignnbi«, (bar oid^ bre^ 2)od^ter ban
geboren, bei erfte ©raninne Dan bem S3erge, bei anbere ban
JEedfenBord^, bei berbe ban Sl^egenl^agen getoorben) tüeberumb
bat ganbt ban ber 9Wardfe regiert l^efft bnb fid^ al^n Srme^
gart beff ©ranen ban bem 33erge 3)od^ter berl^itlidEt/') 2)nff^
©raue gnerbt i^efft bat ©tott Srebeuolrt, bar f^ne« SSabere
g^d^am mit foftelen Äru^bern gefalnet noc^ ent^atben n^a«,
beff nad^fotgenben 3fair« Beladet ©at gJ^d^am »ert^ e^m
cnergegeuen bnb tl^o Sa))^)enberg]^e el^rlid^en begrauen, 3^
nod^tant bat iBeled^ bur bem ©totte gebteuen bnb fterdEttd^en
angened^tigt bnb be baru^) toeren, ^ebben tl^om leften fid^ l^eim^
liefen b^ 3lad^t affgeftoten bnb bat ©lott ift toorben beftruert.
.50) ©urwcfer. tl. $. — si) c^Iid^cr. %. ^. - 52) bte SBorte:
franf »orbcn Mtcn in bcr ©an. ©bfd^r. — 53) t>er^^ctw«t %. €>•
29
Doma ate bc Stnibtlubc t>an {Rcdtindl^ufctt bc ©lotte
htf ber ©raucfd^c^ SDiardc belegen rcgercnbe, l^cbbcn [fc] bat
8anbt mit bctcn SSnred^ttd^eiten bctbrudt bnb bcm SBiffd^o^
t?an eottn barm ein SSutbart geucnbc, 35arumb Oraeff Sucrbt
ein junger §err, in tpetd^eni be SJogebe ber ©roitntobiglclt
mi bcftont b^) Üio toaffen, l^efft fulj nid^t lonnen butben; ein
Äon^eit f^n 8anbt ti)o befd^crmen angeni^ouicn, fid^ gefterdt
onb »an f^ner §ufffr. Srobcr, 3lbutff ©rauen tl^om S3ergc,
otcf S^ftant begert.
^tr entuffc^en ao. dni. M«. CC^ LXXXVIL beff ©un*« 1287.
tage« für funt 5Rico(au« be ämbtlube t>an Stedtindl^u^fen,
Eibcrld^ Ä^gge mit f^nem «nl^ange, öan bem ©lotte Sli^uijff
jetogen int 8anbt ban ber 3Äarcfe, l^ebben fe gebranbt bnb
geroibet- Sli^ bat be ©raeff bernal^m, ber ba tifo Samen
jegeniDurtl^ig, ift [er] geringe ") ban ber "SRalüfÖ) bl)geftanbett
önb einen Studien l^aftigen fid^ ti)o voa^tnm geboben, l^efft
bomae be aSianbe berfotget ?ttö be toeberumb nid^t bernc
Dan SC^ui^ff meren, l^ebben fe el^r ^erbe op bat ®btt gefanbt
önb bar b^) bem Oucr ber i\fp)fz be« ©rauen S^i^ofumbft tl^o
Soii^c bertoad^tet
SBeld^er be ©raffe fnlueft tl^om erften m^t »einigen
menniglid^en angaenbe, fterdHid^en geftreben bnb berfc^tagen
»ibbcrutnb be SSianbe onertt>innet bnb berfd^tegt, fummige in
ber ^^ppt gebrendEt, fummige gefangen bnb n>enig]^ entlommen*
t)arnae bat ©lott Stl^niff beladet bnb nae toenig^ S5agen ge*
ttununen bnb berftuirt,
©raeff (Suerbt ^efft oidt bat ©tctt SRaffenborg^ beladet
»nb crceuert be« neeften 5Dage« na Ascensionis dni. bnb b^)
ben fttifften !3Dagl^ be ^am oidt be meiften S^-^eitt btl^ ^t^
Branbt i«-
^amat im ^air M^CC^LXXXVIIL ^efft ©raeff (Suerbt 1288.
be ©tabt SBerle belad;t bnb fo bete gebrangt, bat fei fe bt)geucn
mcften; be ©räuen bnb Sßueren ber ßrben bertJ^dft^ ^efft
eicf bat ©tott SBoünfteine, bat bem SBiffd^o^) t>an 6oIn l^oerbe,
bctad^t bnb beftruert. !3DergI^d^en bat ©lott ^ffenbord^. 3m
&4) fneU. «. «).
30
fulfftw Qaü in bcr SKairlbt Stttgufti iff bcm (graueti et« Bon
gcBcren Slbulff scnant^ ber ein Sijfd^o^) \>an Sucd gctoorbcn i«*
1291. Anno dni. M^CC^XCI. in ber SSaften iff ©rocff (guerbt
f^nem 5ßeuen^^) Otten, ©rauen ban Z^d^nioxäf tl^o ^ul^)e
gelamen; bat ©tifft ban Ofenbrugge aäjtt ÜDage bmfcl^er öJp
bnb bael getogen bnb bat Sanbt berbijruen bnb gefd^ebigt
aSnb bc aSifd^o^je ban Soön, ^aberborn, SW^nben, be §er tan
ber 8^^)<)e bem ©tiffte B^ftaenbc, töern mit bem Siff(^o^^)e
bnb Sanbefd^ö^) ban Ofenbrngge Binnen Ofenbrngge bergabbcrt,
ban ben ®rauen nit borften aniatn [bmB SSiell^eit be^ SBoIdö]*®)
tpettent el^r fo bnget^fe mel^r Ȋff.
1293. Anno dni. M®. CG®. XCIII. bmBtrent purificationis Marie
f^nt ©raeff ßuerbt ttoee S:ö)eefefen geboren: (Sonrabu^ i^nb
ßnnignnbiö, na toetd^erer be ÜÄober grmgart r>p fttßen Sr^
bage loerftornen. 3ff ^P ?5afd^e Stncnbt cl^rtid^en t^o groen^
bern^'^) begrauen, bar fe el^r ÜDod^ter (Satl^arinen ein 3^mtg^
franse in bat Slofter gelouet :^att.*®)
1295. . Anno dni. M^CC^XCY. l^efft be.®rauc ban ber SKardfe
be ®tabt Wedlindtl^nfen beladet, baer em tl^o ^nljje gefomen
iö 3^i^an ^ertoge Don SSrabanbt, bc oid bar bi cm gcbleuen,
biff be ©tabt getonnnen, be ©räuen bnb 5Wneren aße berlidt
»eren. $efft barna be ©raeff tueffd^en ^affd^en bnb ^injften
»ebernmb mit bem ^ertogen ban Sörabanbt getogen bnb bat
©lott SBaftcnberd^ beladet bnb ate bat toa« getounnen bnb
»erftuirt; iff be ©raffe in ber Seelen na ^injcften toiberumb
tl^oe ^uff gefommen.
1296. SDarnae anno dni. M®. CC«. XCYI. t>p pnacften l^efft
9intger ban SHtenae, ©raff (Snerbt^ ämbtmon, bat ©lott
©albenberge mit finer §ertid^eit, t^o Scl^oiff pne« $ern> tan
^mtott ban ^tettenbrad^t gefoefft t>or biffl^nnbert SWardC bnb
Ift baru^) getogen; bat beueftigt mit 9Kan^ bnb ^rofanien^®)
np bat l^e bar mod^te befd^ermcn bat Sanbt nan ber 3Rardte
»nb ben SSianben tl^o Sittenbern bnb ©neüenberge, bar i^arbe
b^ belegen, toibberftaen lonbe.
65) gjcttern. H. ©. — 56) S)ic in Älamtncrn gefegten Sßortc
feWoi itt ber ^on. $bfd^. — 57) gronbettbetge» «. $. — 58) in
mttgen »oofite* 9. ^* - 59) ^touianbt. $1. ^.
31
Anno dni M9. CC^ XCVIII., conuersionis. Pauli ^efft 1298.
©racff eucrbt cm foftöd^cn mi tffxüäftn S3rutfcff« 5Da(^
t^m ^om gcl^olbcn^ f^ncm clbefteh ©onne (Sngcttertc, bc fcr
lüfflid^en bnb i)oiä)üä)tn georbtnert matt, bat t)e(e ©tauen
wib ^sxn jegcntDctbic^ ti>ctett, — 3« beut fulfftcn 3ait l^cfft
Sfbitlff bet jungfte ©ou bc ^touwfrtc in aSutniBiS ti}o fanct
äKatt^Tt gcftegen.
Anno dni. M^ CC^ XCIX. in bft Saften, ©unbage« 1299.
Sicmmifccte, hiüf Ottfad^en be« ©tauen bau S^ecfenBotd^, l^efft
©raff eucrl f^n §cet »etgabett t>p bcn S3tffc^oi> bau 5Diunftet
Dnb em in f^n ßanbt getl^ogen. S)at ^oxp t>an !3DuImen l^cfft
fi(fy m^t ®etbe gelofft, bat tbt ntd^t gcfctanbt tüatbt. ^et
^ttvnann »an Sub^ntfl^ufen i^cfft f^n ©lott.oicf bo bnb in
ti^olommcnben Sieben Detbtngt üub öctBunbcn, bat tbt beut
©rouen i>nb f^nen (Smcn tegen etc SStanbe o^)enftacn folbe.
Dar entuffd^en »Ott be ©aile geftogen öub in gtebe gefatt.
Anno dni. M®. CCC^ ift toebetumi ein äJe^bc etftanben 1300.
tuffci^n SQ3ic^6oIt (Sx^U\\ä)i>\> tf)o (Soön, bem fid^ Qmdtx
©ofcbe fc^euogt t>nb tetbunbcn; Ottfafe bcff ©Icttö g^mbotd^,
bat befutffte ©obbe önbetge^at an einet (S\ftt bnb ©taeff
Cuetbt an bet anbetn ©^bt. ®a l^efft be ©taeff gnetbt im
"Sttt}' ^undl^ctn ©ebben« Stotne tffo SSäetben t>p bet Shttc
jjctftueret önb ein ©tott t>p bem SSetd^ Sdle*^) genannt gclad^t,
^rbc ht) bat ©lott S^mbotd^ ümb bat fulffte to benautoen
tjub to btengen.®*) 5Dan batna ^cbe gemalet tt>etbt, bem
©tauen g^mbutd^ »ebetnmb gegeuen önb bat nigge ©tott to
gdete tt>ebet äff flebrodcn. — Snb batna l^en öot äWittointet
foe^)t »ibetnmb be ©iffd^o^) üon Sofa bam ©tauen bat ©tott
SSJalbctibetd^ tjot bte^ bufent 9Katd.
Anno dni. M^CCCM. al^m ®age ©etuatii l^cfft JRutget 1301.
tan Stttena, %mptman, be 9?ieftabt bnb batna ai^m S5age
Kemtgii bat ©lott ©d^ti)attenbotd^ gelad^t t>nb o^jgettmmett. —
9m fulfften 3oit in bet 3Äaenbt 3fulii loetbt bat ©fott bnb
©tabt Seggenid^ Betad^t, butd^ ben ©tauen bau ©ußd^, bat
60) In monte dicto Ecke juxta Limborg, (etgt t9 bei i^ovtl^of[;
Meibom» p. 394. ^ 61) 30 beroencn, bettantt)en ^0^ |o btengen* K. 9"*
32
tc ^erc »an arn^bcrd^ »nb bc olbefie ©pnnc öon ber SKartfc
mit l^unbert gcmunftcrben gerben mit teeren bnb be SSaber
©raeff Suerb bleeff nod^ in bem SSeled^ bor bem ©lotte 9to^
benfcerd^. Stt^ bat geuatigen, erobert bnb beftruert toaö, i«
^]^r ottd^ beö ÜDage« na SSincuta ^etri bor geggenid^ gefommcn
bttb atbatr gebfeucn, btff batfulffte b^)geuen bitb berftuirt loa^.
Motten 2:j^ben liebten obgL |)eren einen ©tr^bt gel^albcn
in bem ©albe genant 3SeIe^ b^ bem !iE)or^)e ®Inene mit ben
ban SBroele bnb be ©ranen ban ©utid^ bnb 9Äar(Je i^ebbcn
aStctorte gel^att, be fid^ bar menüd^ bnb ba^)^)er bett)^fen. —
Qm fnifften 3^^^ i^ ^^ i>cr ^oneftabt ein ©d^kd^tunge
gel^alben, bnrd^ Sertotbt ban 2^neten^ 2tm^>tman tl^om ^am
bnb be ^undE^ern r^an ber 5KardCe tegen ^nnolbt ban ^letten^«
berd^, !3Droften tl^or ^oneftabt; bnb be ban ber SJiardtc l^ebbcn
getonnnen.
1303. Anno dni. M^CCCMII. n^a {Remigii l^cfft ©raff Snerbt,
mit ^nlpt Dtten SSifd^oj)« tl^o ÜRnnfter, bat ©tott ©reben^
fartl^ ingenommen bnb bat ioebernmb mit f^ncn bnb beff
aSiffd^o^)« S3oIdEe befabt bnb gefterdCt. ©arnit^ SBid^bott grfe-
biffd^o:() tl^o SoQn fer ertornt (fo $er §erman ban Sreben*
foirtl^ fin ©nefter tl^or (g^e gel^abt) l^efft ein ^eer öergabbcrt
bnb biff tl^o 3)orften gefommen, $ir entiegen be Slffd^o^ bnb
bc ©rane toeren ben ©tr^bt bertoad^tenbe, ban be ©aife ift
in iBeftanbt genl^ommen.
S5arnae na ber l^iöigen bre^ Äonninge l^efft ©raeff
(Snerbt bat ©lott §oueftabt beladet, ingenl^omen bnb berftuirt
^irntl^ SBid^boIbt grfebiffd^o^) ban (Soün ioeberumb betoegt,
l^efft ein 9SoM öergabbert bnb t^o ©oift gelomen bnb ben
©ranen ban Reffen bnb ©raeff i)^nrid^ ban Staffauwe tot
fid^ geeffd^et bnb be ban ©oift bnrd^ ©rangnngl^ be« Sr^^
biffd^o|)« moften ben ©ranen ban ber 3ÄardEe entfeggen, bar
fe gar bntoißig^ tl^o toeren. |)ir entnffd^en be ©raue, toeber
tl^o ftane, ein groitl^ §eer bon 9tnit:^ern bi^einanber gebrad^t,
l^efft fid^ tl^o aSoberle önb in ben bmbßggenben 5Dor))eren bele^
gert bnb bar bele S5age beff grtjbtffd^o^)« ^olnm^^i bertoad^tet.
atö ber ©raeff tl^om leften bermerdCt, [bat] be 33iffd^o^) nid^t
l^ernitl^ fomen »oltc bnb em be SSnloefte ^efd^toarnngl^ brad^ten,
93
ifr i^e l^art ^tx @otft getogen tnb im tax einen X)ag^ fand
wttDa^tetibc, ^efft be ^oxpt bar ünib^er gebranbt bnb barnae
fi?n ©eer tocberuntb Otloff gegeuen, auerft fumtntfle**) baruan
kleben, be ftjne SSeftunge bett>art ^fc6bc«.
Ate nitn be« Oranen §ect gefd^eibeu tt)a6, ^efft be.
Sif[(i^o:|> ban Solln bat ®(ctt ti^or $oueftabt »ebcruniB
gcruftet, gettuimert mt> geueftigt, 'Dan Subol^)]^«« bon ®itfe
Dorntet t:^o Sottn bnb bee aSiffd^o)»« ©tabt^efte? beutbcn
Ä^^n« ]^cr, l^efft einen §m)cn SSoId« öergabbert bnb b<> fant
©ertrubiö üDagl^ in ber SSaften ben SWorgen free oor Doge
^itif ®clft gelogen, bat 35orj> 35nna, bat gerne ©eftunge l^att
»nb bar öorban be« ©tauen fiaubt bi« ti^o Sffelen gebranbt
»ttb im fulfften 3Dage toeberumb binnen ©oift gefommen. ®o
auerft barnae be (grfcbiffd^o^) frand toart, ift in 33eftanbt gefatt;
b«n ber Siffd^oj) )op ^affd^eanenb berftorben^ »art ti)e ©oift
begrauen.
Anno dni M^CCC^.V. toaxht ©raeff Suerbt bat 8anbt 1306.
(Skiern to regeren burd^ ©ranen SRcijnoIt bcn oetbeften ©on
angcnl^cmen. §trentnff(^cn erl^euct ftd^ ein aSel^be tuffd^en
®raeff (guerbt önb SSiffd^o^) Otten ban 5Munfter, oirfale be«
©totte SBrebenfoirt^, bar be SBiffd^o^) be« ©tauen SSoW affgc*
bteuen l^efft. ©racff (Suerbt i^efft Dülmen ingenl^omen; barnae
be »iffd^ol) ein niggc ©lott i\f $R^le«moaen gelad^t, batfulffte
be ©raue mit ftatdem SSoWe belegctt, l^efft ber ^x^äfop bat
fffc entfettene ein |)eet öergabbert. Darentuffd^en fummige
bar^nne gel^anbelt, l^ebbcn be ©aife tl^o greben geftatt, alfo
bat !£)ulmen bem S3iffd^o))e tt)eberumb gegeuen bnb bat nigge
©lott^ ber f&i\\öfcp get^mmert l^at, affgebrad(en bnb bem
©rauett »an bem ©lottc SSrebenfoirtl^ gefd^ein ift (äJeno<i^*
foml^ett.
Anno dni. M^ CCC^ VIL Donnerbage« na Sätare ^efft iMf>
Stutger ban Sdtena %m)>tman, bau All Qaixtn fl^n« SmBt«
^0 Stitena 9led(enfd^o)) geboen bor ©raeff Suerbte, toeld^
^täftn^äfop bem ©rauen fer angenl^eme getoeft bnb el^n flit^
Ud^en angefod^t, i^ bem Ämbte bortan toBtiuen, bar JRutger
«) ctiftd^e. «. «.
u
t>ctf(i^r. ntc^t fet tottttg^ t^o flctoeft, i^fft fotd^c SBotfbte t^om
®raucngcf^>rod^cn:§cte iäf begcte anbcr« gcin^cm^n,
bau bat m^n Dc^nft b. O. attgcnemc f^, bnb qultctt
altcnc bc gcntten, bcn td^ t>an b. <S- tocgcn nod^
fti^utblgl^ f^, bat anbct toiti id^ b* (*>• fd^cndeti
fcnH^tUd^, !J)oc l^efctcn em bc (Sraff mit f^nen t^nbern
bnb {Rittcrfd^oJ) ffoiäftiäf gebanrft btib fo ban 9?utgct be
?(mttnan burfd^r. binnen bcn XII fairen in bclen S^ricgöl^anb*
tungen tjnb in Zimmerung bcr S^iicnftabt bnb beö ©tott«
©tbarttenbord^ biß bent ©tauen bertad^t l^att be ^nmm
negen l^unbert 9Kardt, l^efft nid^t mel^r ban b'rc^ l^unbcrt bnb
blfftlc^ 5IRardE teilten toebernmb l^ebben, bat anber f^nent §cm
quict gegcuen. @ln Sjemj^el ben StmBttuben, be el^re egen
Rubere bnb §utfere Vettern bnb bet §eren bcrfaßen tätigen.
3m fulfften 3aire t>p bcn ad^ten ®agl^ nal^e Pnjrften,
iff bc ^om i\)na ^eiü ütl^gebranbt. "^at S5uer erft gefomen
iö ban bem ^uife ©erbe« bam Serge.
3m fntfften ^air \>p fanct aStrtd^«' ©ag^ berftarff ©taeff
(Suerbt ban bcr 5Kardt bnb n^art üjo groencBcrn ®^) bcgraucn
bnb na f^nem ÜDoibe be ©onne gngcIBcrt bat Sanbt rcgerbc,
bcr bama b^) fanct SRcmigii mit fl^ncm SSoIdfe int ©ttfft ban
OfenBrüggc gctogen, mit bem S5iffd^o^)c einen ©triebt angacnbe,
l^efft fxn §cer gcorbent ünb mentid^ bc SSianbe angebrungen
önb f^n 8anbtfd^a|>f bnb bc ban S^edfenbord^ cm bt^ftaenbc,
bän be anbern cl^m nid^t fotgenbe, f^nb erfd^tagen bnb gctounbct
»orben, fummige boit gefd^tagen, fummige gefangen**) ban
nid^t bclc t>nb tl^om (eften entfommen. ?luerft barnac toiberumb
einen groten ^otp SSotdEc« bergabbert, ift toeberumb int ©tifft
Dfettbruggc gefomen, bat ©tott ©igetfort Beladet bnb bat
8anbt gebrengt, mit em grebe mafen moeften.
im: Anno dni. M^CCCMX ift gctoeft ein l^arbt !att SBinter,
bat al^m JR^nc bcH SSS^nftodfe bcrfroren fein. Qm futfften
3air ift Subomicu^ beff ganbtgrauen ©onne bon Reffen burd^
ben ^autoeft Elementen ein SBtffd^o}) t^o aRunfter ^romouert;
bat Otto ©raue tl^o SIeuc bcrfd^affcbe.
«3) grönbenberg. 5C. $. — 64) e^lt^e boit eeflagen tonb fiefanßen.
f[. t>. —
35
Anno dni. M^ CCC^ X. omnium sanctorum loart @raff 1310«
«bulff S)om^crr ti)o Soan/')
Anno dni, M^ CCC\ XL toart bat @Iott gorftenBcrgl^ I3il.
bdaäft öttb beftrucrt, ban bem ©tauen ban bcr SJiarde,®*)
Anno dni, M®. CCC^ XIL toaxt ©raeff Stbulff ban bcr 1312.
SDiardc Siffd^o^) t^o 8uecf, ber im ^air barnac bt) SRtto^u*
ttt^ Stucttbt f^n crftc 9Ätffc gcl^atten, bar fin SBrober ©rane
Engelbert bc ©raeffc ban bem SSergl^c, be ^crr bau SSaMen*
boxi^ bttb anbete bde ©rauen, $em bnb ßblerman« jegen*
»crbtgl^ teeren bnb einen loeftfld^en §oeff baer gel^aften ^efft.®'^)
3in fulfften 3^air bp ftitten gr^bag^ tod^ [be] (Sx^U\\äfop ban
gottn bti^ atedlind^u^fen burd^ bat 8anbt ban ber 3Kardc
funber ^ranbt bnb tJ^mmerbe teeber b^) bat ®Iott gorften*
bord^>«) aSnb bot b^) ^affc^e Slnenb i« ber ©tabt SoBn ein
groitt ^eett btl^gebranbt
Anno dni. M^ CCC^ XV, ^^ ein grote Dueret^bt bnb iÄt5.
Jg)unger erftanben ber geburet biff int anber 3[aire, bat be
Siogge r^})e »äff; barnae ein ©terff gefolgt.
Anno dni. M^CCC^.XX. (fo ber ©raeff bau ber 2»ardc 1^0.
ein aSein tl^obroden) l^efft be iBiffd^o}) ban SOiunfter beladet
bat ©tott ^orcefflere, bau ban bem Srfebiffd^o^) ban (Soön,
©tauen ban bem Serge bnb SSetnebotd^ bnb ben mix bet . -
aSarde bat l^en gebteuen.^®)
Anno dni. M^ CCC®. XXIIL al^m gt^bage na ^infften 1323.
ift be 33iffd^o^) ban SOiunftet, bo l^e ben §am innemen tootbe,
in bet ©d^Iad^tnnge anet bet S^od^btftggen botm §am, ban
ben »am ^am gefangen mit LXXV gubet SKanff bnb JRutl^ete.
SDatna b)) fanct ^etet bnb Sßavl^ 3luenb i^efft od£ be
©taue ban bet 5!KatdCe b^ bet ganbttoete im ©tifft SMunfter
tegen be SRunftetfd^en SSictotie gel^abt 35atneift be«' J)agc«
nai^ funt SKatgtct^en l^efft be ©taff b^ 5Rufd^enbotd^ be«
aSiffd^o))« 3SoIdt, bat SKettaet gebtanbt l^att, bctfd^tagen bnb
65) 2)tefc «Stelle fc^It in b. 31. ^. — «s) SBon einer ettoa« jäteten
^ttb t{i Mcgu bemerft: S)ig @6(o6 gftrfienBerg ifl tjermntbtad^ i^m
@ttfft (SioHxL gelegen, bannen l^er ft^ bte t)cn gür^enberg i^iger Qtit noi^
i^m (Srijflifft (5oIn töo(;nenbt, rechnen. — 6') 3)tefcr ^affuS fe^^U in bcf
t, $* — 68) 3n ber «. ^. j^cißt e«: htanit ürib bau»ebc tpibcr anft
ba« ^Io6 gfcrjlenberg. - 69) ©iefc Stelle fc^t in b. «. $.
3*
86
t«te ^[önif^cni i)ttb cMct SRanff gefangen. 3m fulfften ^mr
iö tl^om Slclbenberg^e ein SQSoIdc geborften.
liB24. Anno dni. M**. CCC^ XXIIIL be« SRanbage« ijor be«
f)ern ^emelfartt ^cfft ®raeff (gngelbcrt bat ©Ictt »an SSoIm«
fteine betätigt bnb bj5 funt ^acoU ÜDagl^ ^ngefregen Dnb ber*
ftuirt. 3« tt>el(i^em Sclegl^ be Äonntngl tjan SBeenten^ be
©tauen t>an §ana») bnb ban bent ißcrgl^c btl^ ercm eigen
SSorncnten l^ebben bem ©tauen Wff tl^om (Snbe ttutüeüd^en
b^geftanben. [ÜDe] gtfeBifd^o^) t>an 6oön ntit bem ©tauen
Dan SBetnebotc^ l^efft mit f^nem aSotde gelegen t^o ©oift bnb
Anette, bmb bat ®Iott tl^o entfettenbe, l^ebbe fjt gefonbt Wliffx
fo be SBiffd^o^) ban gued^ mit ftatdem SSotde tjan ?ued gebtad^t,
. ^tt entuff^en bat fianbt ban bet 3Kat(fe tl^o befd^etmenbe in
bet ©tabt 3Snna la(f), botften bee Solfd^en fid^ nid^t int SSeft
gcucn. ^^)
Idse. Anno dni. M«. CCC«. XXVIII. t^p fanct 3(tnoI|>^n« 5Dag^ '^)
i^etftatff ©tacff gngelbett ban bet SRatöe bnb o^> fanct Qa*
co6« ^uenbt [Üfo] gtoenbeten'^^) begtauen toatbt; bem bet
^nm Slbulff in 5Regetung beö ganbeö nad^gefolgt, bet fid^
el^tt 3Katgteten, beö ©tauen \>an Steue >Dod^tet bctl^tüidft, be
c^m ben ctften ©onne gngetbett in bet SSaften bmbttent 9?e^
1338. mittifcete getetet Anno M^ CCC<^, XXXIIL
1344. Anno dni. M«. CCC«. ILIIII. ift ein SSe^be fid^ etl^auen
tuffd^en [bem] gtfebiffd^o|> ban Scttn bnb bem ©tauen- ban
«tnffbet^, l^efft boe ©taeff 2lbulff bem Siff^op bau eottn
cntfad^t bnb bem ©tauen bau Sltn^betg^ b^geftanben, funbet
einigen JRaebt bet ®^nen, bat beten fi^nen gtunben feet miff*
l^aget l^efft bitb bat biüid^, toante l^e fo funbet Oitfafe ein
fij^töaet |>eticutoeff 2)ing]^''^) fid^ »nb f^net Sanbtfd^o^) ange^
btad^t l^ett, tt)ete ©aife em ©obt batin gein ©elud gegeucn.
t)atumb ift ©taeff Slbulff in bet 3Kaenb ^vAtf getogen bot
be nien ©tabt SKenben bnb toölbe bat einen ^vifaU boen, ban
tebig]^ affgetoeefen. — 3ft batna bot alle ©ott« ^ißigen i\f
70) 2)0 töcrcn bic CoIWcn ntt fo focn, baß jle insf^ett qucuicn.—
^<) 2>tc a. ^. Jat trrtg 1824 auff St. «rnolbnö Züq. SRort^off faßt:
1328^ mense jalia in die S. Arnoifi. p. 400. Arnulpbus £p. metens*
rat änf b. 13. 3ult. — '?») gronbenbctö. fC. ^. - ts) ein fmr ^ren-
fcli^ 2)tn(!. 9. ^. rem periculosani et (rravem S^OYtl^off p. 403.
3?
Slod^te auer bc aRuetcu jeftegen Wt> otfo SKenbcn ingenomen^
genffltd^en öerftuert tjnb berbotuen.
^tn fulfften ^atr a^m bcrben ©age na atte ®ctt« ^tt*
Rg^n ift Stbulff bon ber 5Warcfe ©iffd^o^ t^o ßuecf t^o Cletc*
mcxtt öcrftoruen bnb in be ©ontferie ti)o 2ntd, bor bot l^oge
Ättoir el^rüci^en kgrouen bnb Sngdbert bau ber SWarcfe Orocff
abutff« 33rober, burd^ iöeebe bee Äonninge^ ban grandrt^d,
toerbt toeberumb 35iffci^o|> Üfo Sned.
Anno dni. M^ CCC«; XLV. nac geft ^acfc^cn ^cfft 1346-
©taeff Stbulff tegcn be (Jolfd^en in ber ©d^tad^tung 6^ 9ie(f-
Untf^ufen SSictorie be^atben bnb bar bele ^undi^ern bnb eblc
SÄonff gefangen, ©arumb ber (Sxi^U\\ä)op ban Söün fofd^e«
»ttten ujrecfen l^efft ein §eer bergabbert, \)nt 8anbt ban ber
3)iar(ie to trecfcn, i« ben 9ii?n l^eraff gefönten. @o anerft be
©racue ban ber 50iar(Ie gein dein SBotdE b<)geBrati^t, bem
S3tff<3^o<5e t^oe entmot^ene/*) bleff ber ®iffd^o^ i\) SR^ne liggen.
^ir entnffc^en i« njorben bam gtebe tractirt bnb ein ÜDagi^
t^D Söttn getad^t, t)}> njeld^crcn S)ag^ ber ^ertongi^ n^an Sra*
6a«bt, bem (Srauen tV (Snnften, ein grotc ©efclfd^afft r>phxtn*
genbc, toerbt be ®afe geflogen bnb ©raeff 3lbntff eine fetfer
Srnnute ber Henninge "^s) fnr be (befangene entfangen l^efft
Anno dni. M». CCC^ iLVII. bor fanct ©enerinö ©ag^ 1347.
Derftarff ©raeff Slbnlff im 8anbe ban ©ettern bar f)t ein
SRnnBar gefatt toa« bnb \\ytxt Begrauen t^o gronbenBcrge bnb
f^n @onne (gngeifcert nad^ em bat Sanbt ban ber SWartfe
regerbe. '^^)
Anno dni. M^ CCC^ XLVIIf. »art §er «bulff ban ber 1848.
Barett, ®raeff (Sngelbert^ 95rober ein ÜDom^cr tl^o Sottn.
Anno dni. M^ CCC^ XLIX. iö ein groit ©terff getoeft. 1849.
3m fntfften Qair i« ein ©ecte getoeft, be h\) groten ^oejpen
burd^ be ©ertt geIo^)en bnb fid^ gegeiffelt; bair fummige gubcy
inniger 3Keinunge met tocren, bau bete bit^ ©efinfic^eit bnb
angenommen 5KiracuIe to boine bnb anbere bete tDunbcrtid^e
^*) SU ^«öncn* ^* *• ~ ^*) "tt feiet ©umma (Seift. % $. -
7«) 3n b. %. $fc$r. folgt biefe ©teile trrtg auf bic folgenbe; »iewo^I
bte 3abre ttd|itig angegeben finb.
38
!0itt8e.'") i)arumB f^n fc »an bcr ^iütgcn Äerrfctt nid^t
tcnger getebcn m\> ömB ber Otrfalc ftnt bo ot<f aße ^ubcn
binnen Sottn gcbobct bnb bc ©racffc mn bcr SWardc l^cfft bo
oicf bcci ©elbeö ban ben ©ucbcrn bcr ^ubbcn binnen T}oxpU
munbc bnb anbercn ©tcbcn gcfregcn; ban tot bc^ Orauen
Shtttid^cit bnb ©ebrut^cf nid^t bete gefönten i«, ate men fcd^t.
3m Qak VP. CCC^ ttocc bnb btffti^ l^cfft fid^ ein
Scl^bc tnffd^cn ©raeff ßngcftert ban ber SRardc bnb bcm
©ranen ban Strn|bcrd^ angcl^oucn^ in toetd^er SJel^bc bc ban
5Dor^)tmnnbe [id^ mit ^ngcftcd^en, l^cbbcn bem ©raucn ban
Ärn^berd^^ b^gcfaQcn, bnrd^ ben Kaibt Sambert^ gnt SScicr
bnb fnmmigcn''*) anbercn bebroegen, bcr]^o^)cn^ en fotd^cö »oü
gebicn folbe, bat fc barnae tooü anberö bcrnl^ommen liebten,
©ante bc ®rauc »an bcr SKarcfc bnb fine ganbtfd^afft l^ebben
bc ban S5or^)tmnnbe alfo bcnantoct, in fotd^cr SBacr gcl^olbcn,''')
bat fc bem 8anbc ban ber SKarrfe geinen ©d^aben boen lonben,
ate fc gemeint l^abbcn. SSnb bc @racff »an StrnPerd^ el^n
oidt geinen SB^ftanbt boen fonbe bnb alfo geqnelt, [bat] be nan
Dor^)tmunbe f^n fo toatt to^fer getoorben bnb tl^om leften
(nid^t frnibcr ®ett) mit bem ®rauen ban bcr aWardte toebemmb
grebe gemaidtt Qn beffer ^tgöl^anblnngc iff batt ^u^ff,
toctd^cr be ®ranc ban ?lrn|bcrd^ op bem ©lottc ©toartten^
bcrd^ l^att, »erftnert »nrben.
136a, Anno dni. W. CCC®. LIII. l^cnct ®racff Engelbert ouer
bat SWci^r getogen fnnber Oirloff ban bcm ^antoeftc, barnmb
l^c barnae bor fid^ bnb be genne mit cl^m teeren, ^[bfolntion
)»an bem ^autocftc moften erlangen* Darentnffd^cn ii^m fnifften
3air f^nt fine brc^ ©ebroberc abniff, ©^berid^ bnb Suerbt
in ©tnbinm geti^ogcn.
3n ber X^bt bto^Ic ®raeff engcIBcrt Bnten 8anbe« »a«,
l^efft f^n Slmbtmann, ©erbt ban ^tettenberd^ begnnnen ti^o
(eggen bnb tl^o tl^mmcrcn bat ©tott tl^o {Roebe bnb be ©tabt
barb^. 3Jnb bergeltd^en bat ©tott SInfcnftein bnb l^euct barnae
77) @tatt bcr ®tettc batr fummtge u. f. » <>at b lt. ^fdjr. aBer
bitte au6 Äinb«^^ctt i)nb Wlxtacnltn get<>an bnb anbcre bitt »unbcrlt«!^
SJinße, - 78) cfttid^er. Sl. ^. — w) alfo beenarfliflet »nb ©arnung
gehalten« %. $.
>lte ®«^erc t>nAfftx crtangt t^o ®e^oiff be« ©lottc« t^ 9l#bc,
tu aÄußcn in SS^ffd^erien önb anbeten erfft^aeleti. ©erfulfftc
^ettenbcrc^ l^efft oicf bat ©lott ©toartebcrd^ bnb bc giten-
ftabt^ bor]^en,ban Stutger ban ^(tenae angel^autn bnb getont*
inert, gcBettert bnb gefterdct bnb i\f be @tabt ein nigge ©lott
ge(ad^t (Sin (ijctmpd aßet Slntpttnben.
AnnQ dni. M^ CCC^ LVI. iff ein grntoeßc^ grbfteunnge 1356,
geipeft ti^o SSafet t>nb bar bmbl^er, tl^ein ÜDage buembe; atfo
bat böir bete Äercfen bnb anbcre Sl^merungi^ gefallen bnb
i^nibgelart f^n.
Anno dni. M«. CCC». LVII. ^efft ©raeff gngettert ban 13B7.
ber 3Rar(fe f^n ©nifter bem ©rauen ban Slaffaio tljor (Sf)t
belcttet bnb einen fofttid^en Srnittoff« Dag)^ fort bor Safta*
ttenbe t^c 3Q3erben gel^Iben.
3m fulfften 3air i^ Sobetoidj^ SBifd^o^) t^o 5Knnfter in
bcr 3Kaenbt augttfti berftornen, ber XLVlII Qaix bc« ©tlfft«
SMunftcr ein SSnrioefer bnb S3iffd^o|) getoeft ^att. $eB6en boe
bat ©<4)ittel bc SRitterfci^afft bnb ©tebe bcff ©tifft« einbrcd^t*
tt^en tegert bnb geBeben^ barnenen toebernmb geforen §ern
«bttiff ban bcr ilKarde, @ranen (gngettert« Srober, bcrjiert
mitt einem el^rlid^en fd^onen Sid^am bnb guben frommen
3eiben®®) beff genen«, ber ii^m 3^air barnae ai^m ©nnbage
©cfagefime mit grotem ©täte bnb (gieren ti^o 3Kttnftcr ingc*
fort warbt. 3^ft oicf ein SCl^bt ban 3^airen barnae, Bnten finett
ffletoitten ban fummigen ßarbinaten bart^o ein grfebiffd^o})
*>att eoOen ^^romouert »orben, bar f^ne« aSaber« SSrober
engettert SBiffci^c)) t^o gued , bor fiäf fulueft bei bmb foüici*
tirbc, l^fft el^m ni<i^t gebabt
@o auerft ber ©rane ban Stene bcrftoruen, i« bat ßanbt
Ofa gebadeten «bulff SSiffd^ol) t^o Sollen bnb SKunfter gefaöen.
^efft ]^e im erften 3alr bat ©rtfft 6oÜn burc^ SC^otatnng^
bed f^autoefte« bnb ber Sarbinatcn bem %iffd^o)> ban Sued
fm« aSaber« S3rober refignert, ber bo Sued ouergegeuen, tl^o
gotten refiberbe; Q^ toxi barna fd^tocrftd^en befrandt. 35nffer
bmB btter S3o§^eit bnb SBJebcrfj^ennici^eit ber ban Stnbernad^
w) eeben (^ttcti) %. *.
40
trefft ben lottv men bar pUä^t t^ bwn, Üfo &^i% i/tUäft
Wt bar ein ©tott gebantoet. ^cfft oid be ©tobt 3ut<)ctf
bam ^erfeogen bau ®uüdf gcfoift bnb (anfte *>nber ge^bt
®o ^c ban mit ftoarcr tratitf^cit ömfcfangcri, l^cfft Sonett
(Sx^U\^^t>pe t^o Ireer ein SWumtar be^ ©rtffte^ (Sotten gefatt;
ia68. iff boitli^ atgangen anno M^ CCC^ LXVIll., @Äterba# na
©art^otowei.»*)
SSnb iftgebad^te Sone Qx^mäfop ban 2:recr i^efft ban
^cren (Stobbert ©raeff t^o ^xn^Ux^i) afftangct be (Bxaut^äfap
ban Ärngberg^ ^*) bnb be t^om ©tifft ßoCen- gcgeiien »ab
®ranett ®obbert toibbernntb gebaen. bat ©lott aärple mit f^nen
85|)!mn^)ften bnb^airtif X» ©ottgntben ao. dni.M^CCC^LXIX.««)
®o ban [be] &x%U\^ä)op [ban] (Sotten (Engelbert oon ber
ÜKarde berftornen (toie bonen geroirt) ^efft tffta grebertd^ da
$err )^m ^axtotxtm, ©iffd^o))« Sonen ban Srect ©nifter
©onn?^ »ebernmb gefolgt, ber ban groter ©tanbti^afftigleit
bnb fe^r berombt 6^ bem tetfer getoeft, ^efft bc ©tabt (Jottn
onerfatten t^n eieren ^rtnüegien. ©arnmb be ©tabt mit el^m
einen ©triebt angei^uen bnb be §erfeog oan fflrabanbt bnb
be ©tabt Stiden, liebten bent 33iffd^o^)<)c b^geftanben, ban be
(iJrane tan ber üKarde t« ber ©tabt (Soßen bi^gefalfen tege«
ben Sb\^\d)op bar oan I?e ^att (atö mau fachte) XVllf ©djfäbt;
ban be (gntfeggebreeff bem i8if[ci(>o))e gefanbt bermclbcbe, l^e
nid^t bmb ber ban (Sotten, ban bmb anbere f^ne fjrnnbe ei^nt
entfeggen moefte. 35arumb l^efft ßJraff (Sngetbert ^an ber
2Kar<f? mit ben r>an ß^oün b^ fanet ^ieronimuö !Dag]^ b^
fieci^ulj^d^ ^omnid^ bnb be J)or^)erc barumb l^er gebranbt onb
oerboruen. SSnb bc[f negften ®ag« na fanct Sterne^ ^efft ßr^*
bi\\öfiop greberic^ mit ben i>an SSnnne ©ed^in®*) bnb ^att^'
hoxp J^nt SSeft getogen tegen @raeff gngetbert bnb be ban
Cottn, «uerft be ^ij^^op mitt ben fi^nen tegen 3Kibbag^ fid^
Clement in '^vti)o^ bei ^vAom @. 409 i^ ixxia 1369 (M STobedial^T
genannt. - 82) 3« b. SC. ^\äfv. felSiTcn bic «Borte: bie ©raffd^.
Ärn«bg. andelfäuft; tooburd^ bie gon^t Stelle flnnM ttlrb. —
«8) 3)icfc Angabe ijl au« bem @u^^)tement ju 9lort^off bei aWeibom a. D.
berübergenommen; aber irrig. 3)er Äaufbrief iß t). 25. Ana. 1368.
«eiber^ Urf. «u(^ IT. 9?. 793. - ^) e^tm^.jt^U i. b. W. |rf<^r.
41
iDel>eriiii^ tn Sunde gtgeiitn; i» gein (Sd^Iad^tung gefc^ebu
«Ifo ^fft be »Iffd^o^j au ©taeff (gitgctfccrt gcfd^tcuen, t>at ^
tem ©erl^iinbe in 2Beft^>]^aIen gemaWt »nucrbroden, e^n Di*
f)^n ©tift ntd^t etttfeggen tttuge. !X)em itai^e fce {(ntbtlttbe U§
@ttffte^ (Sotten mit SJouc önb Sranbe »nb mannigcrl^anW
Sc^aiben int Sanbt Dan ber 9)2at<fe gelogen t^o ^erbenr^d^ud
onb bacr an ber Äantl^en 6^ Äedtindf^n^fen.
Sm fnifften 3fair, im SBaftauent, bo ®raeff gngettcrt
^at ®Iott aSn^Iaer beladet l^att (totldf ^e oid^ genfttd^ ber»
ftiiirt, öt^gcfad^t ^ifnxid)^ \>an äKnnfter^ C>"^fD ^P ^^^ S<>^'
)»ofitic t)nb 35erbrad^t bnrd^ bc gronbc an bciben ®^ben gema^dt.
@o oucrft bonen gerorte Slbnlff, ©raeff gngclbert^ ©rober
be SJ^ffbom (Sotten bnb SWunfter onergcgcuen bnb bat ßanbt ban
(Heue cmgenl^omen, ^efft ^e SWargaret^en beff ®rauen ban bem
«crge ©uifter t^or S^e genl^omen ao. dni. M®.CCC«.LXX. [bie 1870.
ime bcn erften Sonne Stbolff genant tetbe ao. M^ CCC«. LXXlIf .]»*) 1373,
t>p fanct ®te^)^anö 3Dag]^. Bdmae ben anberen ©onne Dieberi^
ao. M®. CCC^ LXXUU. beff gribage« na ^nbica. 1874,
Anno dni. M. CCC^ XCI. 2)injftagee na »art^olomci 1391-
ffj^pcbe ©raeff ©ngetbert tl^or 3Karde mit f^nen grnnbcn
Otter 9?i>n onb tad^ in bem ©tifft ßottn IX Sflaäft, be erften
btf Orbingen be anbern i\f ®jon«, be berben bnb oeerben
taffd^eti (Sotten onb 93roIe, be tjifften t^o ®run>iler, be feften
onb fcuenben tl^o grifen tnffd^en Sed^nid^ bnb ^nlptt, be
ad^ben t^o gr^me6bor^)e i\) be« oan JR^uerfd^ette ©lott, be
negebcn Slad^t ö^) bem JR^ne oor Orfe^. SHfo bat l^t^rent*
binnen tDarbt gebranbt toott XXX "SRtfk SBeg« tandt Dnb
bort^o töorben gebingt bat 8anbt ban loneberd^ bat ßanbt
oon Stowener, bat 8anb ban ginne, bat ßanbt Dan ^amptn
onb bartl^o anbere ®or^)ere. SHfo bele bat fid^ bat kip an
ffiinci>j|>e bonen VIIIt Ontben bnb bart^o beff a3iffd^o|>« @tott
t^o ^onn^nd(ftor)>e Dnb oid( bat S^ott^ng gebranbt bnb getonnnen;
bartl^o fc biett gefangen bp XT ®nlben gead^tet.
©umma ber 3K^Ien ban. bem S3ranbe onb ©etoege Dan
Orbtngen t^o 5Rnffe lil SWi^Ie, ban 9lnffe f^o (Sotten V ÜR^Ie,
») 2)t« in [ ] aefc^te ^itUt fe^It i. b. $au. ^\^x.
4?
)><m CoOen ti^o ^unne IUI, wa Simtte be SSeHe tangd lol^iite
t^ SBrutol^lre IUI, t>an Sbxm\fixt biff tl^o Sed^nl^ci^ w\> t^o
^ttl^te cid IUI, )>an 3u{)>te i)nb f^^l^fert t^o ^^mnid^ tffot
l»t}b t^o ^^beborn Üfo IUI, ban f^iineftct))e t^o fdottU Vfyo,
bdTt^o bat ©ttd^t bart Sotten geftranbt Wff t^o Orfc^ VI mpU
©cg«. — &nvma XXX 2»^te.
4ä
IIL
^ertttann Srattbi«;
(Srbfäljer ttnb )@ürgemtei{ler bafelbfl.
1673.
^cr aScrfaffcr bicfcr ©efd^id^tc tourbc ju «Berl am
19- Qnlx 1637 geboren. *) ©eine goiniße gel^ört ju bcn erb*
fäljem uttb fd^cint anfangö 3^ß«>t g^^^^ff^«/ fP**^ <*^
i^ren j[e|tgcn ^Warnen bem frül^ren gugefügt ju l^atett; betw
in ber SSertetl^ung^llrltttibc beö (grgitfd^of« fjriebrid^ IIL ühtt
bic SBerler ©atgtoerle an ble bortigen ©älger b. 1382, lömmt
lein S3rattbtö fonbcm nur »Ootfcalc ©etUote" unter ben @4t
gern Dor. (Sben fo 1395 aW bie grfcfdtjer %e ©etoDl^nl^eiten
mtb JReci^te, tocrüber il^nen bie fröl^cren Söriefc cntfommen
toarcn, neu belunbeten. *) Qn ben ^al^ren 1487—1491 toar
"®crt 3ettoI genant Söranb nu tor t^t r^d^cr to SBerie.i< ')
&pattx fd^rleb fid^ bie 0amttie b. SBranbi« gut. .ßetiol.
§emtann SBranbi« »ol^nte in ber SWäi^e bc« ©d^Ioffe«,
bem ©d^fingelfd^en ^lafte gegenüber, auf berfetten ©teOe,
toeld^e nad^l^er ber Sfirgermeifter S^reH bon einem geifttid^en
1) eeiber« toefif. beitrage pr beutfiten Oefd^i^te I. @. 103.
SHe Sebend'iRad^ri^t, U)e% t). Steinen OuefCen ber toeflf&t. ®efd^td^te
@. 144 toott i^m mitt^citt, t|l irrig auf H>n Bcwgcn, ha jlc toieltnel^r, ö)ic
». ©tcineti tu ber Sorrcbc berid^ttgenb fclbfl bemcrft, etn anbcrc« SWit*
glteb ber gamtlie, n&mlxäf (Sa^^ar Rtlbn ant $ranbi9 betrifft, ber um
1518 ju fecrt geboren unb 1600 ofe fürjlbifd^öpid^cr Äammer-^irector
in ^firjbnrg gefiorben i{i; ^ foE mebrere genealogifd^e S)ebuctionen
noAgclaffen babcn, ton bencn jeboti^ toeitcr niAt« bcFannt gcioorbcn. —
2) @ ei ber 6 Url. ©ud^ IL ^i\ 860 n. 891. - 3) J)afelbfl IH. 9h:. 993.
i>. Senbttt, ber fie butd^ fetnc 9)iuttcr, eine STod^tcr f)ermatttt«
gecrfct, angclauft «nb in ben 3a^rcn 1746 unb 1747 mtt
einem fd^önen §aufe l&cBaut l^at. ^ermann »ar SBfirgetmctfter
jtt SBerl unb fd^ttcB ate folc^er*) im iJntereffe fetner 3Sater*
ftabt 1672 eine auf urfunbftcj^c 85etege geftüfete Debuction,
»etd^e ben ^rx^td ifatte, ü}xt 9ted^te mnfängtid^ barjuftetten
unb baburd^ für fie einen guten ©nbrucf bei bem frangöfifd^cn
®enerat lurenne ^erborjutringen , ber eten bamate bon
8ubtt)ig XIV. mit ber Eroberung §oöanbö beauftragt, gegen
ben gro|en ßl^urfürften griebrid^ XBiC^dm bon Sranbenburg,
ben aSerbünbeten ^ottanbö, burd^ SBeftfaleu ju gelbe jog.
gelter toäl^nenb, ba§ ber g^urfürft bon SMn äWajimiüan
^cimidf, Im 3)urd^jug ber grangofen nad^ 6lebc l^ätte ber*
l^inbern fönnen, belagerte bafür 3öert mit 10,000 9»ann,
tourbe iebod^ jum JRüdfguge unb nod^ 1673 jum grieben bon
SJt^ff^nt gejtoungen* ^) (&^ gel^t iene« au« einem ©d^reiben bc«
5^ftberborner ©d^afeeinnel^mer^ griebrid^ bon ®toäf)an\^n bom
29- ©e^>tbr, 1672 l^erbor, toorin biefcr,bem @ieg(er ju ®eri
melbet, fein ^err, ber gürftbifd^of (gerbinanb b- gürftenbcrg)
l^abe ein fonberüd^e« ®efaöen an ber bom 58ürgerme{fter
©ranbi« erftatteten fd^riftl JBelation gelabt unb il^m eröffnet^
hat ^^ ^^i ^^^ ©eneral Siurenne ba^ gute (Sonce^^t 6eftätigt
l^abej ber ©iegler mige bie« ben S3ranbi^ U)iffen laffeu.
fetter arbeitete l^iernäd^ft bie ©ebuction ju einer umftänb*
Hd^eren ®efd^id^te au« unb fftgte berfelbeu einen Stuögug be«
i^m bom ©iegler mitgetl^eiften ©^reiben« mit ben bergnüg*
Ild^en aSJorten bei: Ötoabengebanlen Q^x^t l^od^fürftL ®naben
JU ^aberborn, gegen ntid^ ®ero bttbctti^Änigft gel^orfombften
iBtener 29. ®ej)t. 1672.
®en SCobedtag ^ermann« l^aben toir nid^t ermtttete
Wunen, toeil bie SBerler Ätrd^enbüd^er unbollft&nbig finb. 5Kur
fotrlel gel^t m^ ä^m l^rfesjr, bafe er 1673 mit Sil^eobor ^a^)en
4) 2)er Recessus perpetu» concordi» toott 1654 tfl für SBcrt toott
Äcrmann «ranbiö üoÜ^CQtn. @cibcr^ Ur!. ©ud^ IlL ^v. 1047. 2)te«
faiitt ithoö) unfer ^ermann nidjt loo^il gctoefcn fein, xctü bcrfetbc bamaW
«x|l 17 3al^rc j&Wte unb a(fo fcbtocrlidb fd^ou SBürgermeijler war» —
B) $)te ^ef^id^te ber iBekgerung. ebenfall0 t)on {^ermanu Sranbt^, werben
»it in einem ber fetgenben 2^ei(e unfer er Cueaen intttl^i(en.
4b
ßflrgftmctftct toor imb bat «t am 3. !l)ej. 1705 nod^ leBte;
»ctt an bicfcm läge feine (gl^efratt, bie fonft tool^t föitloe
»ürbc genannt toorben fein, afö ^atl^e ein Äinb aM bet
Saufe ^t>h. ©a^ Criginafc5Kanufcrl>)t bcr »tanbi^'fd^n (Sc-»
fd^id^tc tt>irb int ©cbfaijer^Slrd^ibc jn ©ert anfbetoal^rt.
OBtooI ber atgentlid^er Stnfang ber Statt ©erO bnb
»et beten etfter UI;t]^eBet gett)cfen, nod^ jut ^eit eBen ttlt
fcefonbt, SBeiten bannod^ bie alte ©ad^gcn nttgcnt lieBct i^e
sedes figitct, al§ »o ©af^quctten fic^ etöffnet bnb alfo bmlfr
bicjcniae Ottl^ete, attoo^e bicfelBe entf)>tnngen (inbem fie fei*
bige bie l^ö^fte ®abe (Bcttt^ gead^tet) fid^ gelempffet bnbt
geftttftcn bnb bet ©tätletet ben ©d^toSd^cten abgetttcBen, tote
Tacitus Hb. 13*l» in fine bis verbis melbet: eadem aestate
(tempore seil. Neronis) inter Hermanduros Cattosque (tt>eld^
bie 3Kei)fnet bnb ^e^cn gewefcn) certalam magno praelio
dum flumen gignendo sale foecundiim et conterminum (biefed
foBe, »ie man bafüt l^attet, ba« ©al^toetdt an bet SBetta,
nun noäf jn Sötenbotff in ^e^en, bettoffen l^aben) vi trahunt
saper libidinem cuncta armis agendi, religione insita, eos
maxime locos propinquare * coelo , precesque mortaliam i
Diis nusquam propius aodiri. Inde indulgentia numinum,
Ulo in amne, illisque sylvis salem provenire, non ut apttd
alias gentes, eluvie maris arescente unda, sed super
ardentem arborum struem fusa contrarüs inter so elementis
igne atqne aquis concreta.
Snb bon bnWngfcat, bafe gn befagtem ©ettt bie ftfitHfät
önbt reid^fte ©al^qneflen l^etbot bringen, meldte nod^ de prao-
senli fld^cte gamitien bafcttften, »eld^e betmög betet ©ebne»
ttonen, bon ben alten ©ad^B^n ^^tjnftammcn angeben, befl^-
ftd^cn inne l^aben, ba§ bctgletd^en gtoifd^en bem Dtl^ein ünb bet
©efer nit ju pnben.
@o l^altct man bafüt, ba§ fettige ©al^tnnnen (al| eine
fonbetBate bon ^c^ben bnb Sl^tiften l^od^ead^te ®abe ©ottef)
mit bet ^tU gum Corpore einet ®tatt (bie anfangt Werlaoni
46
mif^ffmt& W^Iah atk^ Werliz, Me bie^^iftorten melben,
mnm^x^ (^6er SBerU gimtrm^t toxxht) ben erften ^nlag gegeben
l^abett«
Ob nun aber ju ^c^en Caroli Magni, alg bcrfelbc ab
769, ao. Christi 769 bt« 804 bicfer Oerter j« tifun gcl^abt, obgmfte.
©aci^fen gu bbertoeltigen önb gmn (Sl^riftentl^uinb gu ^^ringen,
bieö gtte. SBertt fci^on eine Statt getoefen ober toanncl^e nad^*
gel^entö barju geratl^en, mug man bal^tn gefteüct fein laffen.
Wntcrbeffen bannod^ ift biefeö getoife, ba| \äfon Bc^ ^ükn
919. Henrici aucopis, ber ao. Christi 919 ium rdmifd^en Mnii
ttm^^t, bieg SBerte nit eine geringe, fonbern eine t>on ben
tornel^mbften ©tätten getocfenj ban Crantzius Saxon. lib. 13,
C« 7 melbet his verbis: Rex Henricus tum (nembttd^ aU bie
SSngern felbige Sanbe lobergDgen ^atttn) erat in praesidio
Werlaon, urbis tuno praecipuae, rudique militi quem habebat,
non satis fidit adversus insolentissimam et ferocissimam
geöltem.
Urbis tunc prsBcipuae faget Crantauus; @^ mu^ anif
ettt>a« gejöcfen fein, toeUen aöerl^öd^ftgltr* Äönig barinnen fo
offter^ \idf aufgel^atten, bag pe aud^ ber ^dt civitas regia
genatnet joorben; ban alfo finbet fid^ in bente, efelid^e ^al^ren
l^najd^er, bon baraug ber Slbte^ SBerben an ber SRul^r gege*
benent privilegio , in fine finali : datum. 7.. Cal. Martii ao.
931. iacfarnat, Dni. 931, ao. regni IT Henrici, IS*;*' actum
in Werlah civitate regia; geftatt and^ big bal^er no^ bie
®ebed^tttfiff atbal^ ber^^fieben, bag bar gnbtg ber (Statt, tjoo
bl^amalg ber Wnigßd^er ^off getoefen, ef nod^ in ber Mni^^
ftragen genennet toirbt; bie |)ö]^e and^ anger ber 5WeIffter
^Pforten, atoo bl^omal^Ig bag ^eertäger geftanben, ben Sial^men
am $errenf})erge, big auff l^eutigen Za^f) bel^alten*
Dag nnn beme atfo toirbt mel^rerö beftättiget bnrd^
Johannem Werdenhagen de rebus pubL Hanseaticis part. 3,
C. 5, bal^ er fagt: Werlilz vero sine dubio estWerla^ dioe-
cesis Coloniens. CWidechindo et Gobelino in Cosmodromio :
Werlaon, Urspergensi cum aspiratione Werlah) huc tempore
imiHressionis Hungaricse, alibi intutus, decedlt Henricifs
imcepg, ut Widechindus et alii docent. Hermannus Hermes
47
in fascic. jtiris publ. faget oitc^ Cap. 89 S« 41, in hoc dla^
tricta (Amsbergfensi) sita est Werla, inter Lippiam ei Roran^
huic magis vicina, quo Cassar Henricus, ut ab Hunnorani
iiicursibas tutus esset , se recepil.
In Monumentis Paderbornensibus foL 129 fhtbet fid^
befgleid^en mit biefen Serbien: Ita Hungari, Hunnoruin pro-
genies, inde a Ludowici III. et Conrad! I. imperio ässuett,
flamma ferroque interiorem Germaniam depopulari, Henriciim
«iicupem Germaniae regem exercuerunt, qui nusquam tatns^
in prsßsidio urbis Weriaon Cquae nunc Werla dftionis Colo<^
niensis in Westphalia oppidum) Hungarornm impetum deeii«»
navit.
Anno 936 ftarb ftal^fer Henricna condictus auceps; 986.
bemc folgte Otto magnus, xoti(fftv, (d% bie aSngern fettige
Cuttere nit berfotcn tooflten, fonbem Mc§ auf DottitiunM
^tneintrlngen tl^eten, btefcttc bcrfolgtc bnb bctgeftaft jertten^
nete^ ba| er nit aQeine glte. ©tatt, fonbern anäf ba| gän|i^
?ättbt Don benen Mtcnben S^^enbcn crfcbigte; vid. Brun. in
tbeatro urbium.«) Sfficr ao. 973 \toxb Otto iT; bente fucce* 973.
btrte Otto secundus unb bentfeKen Otto 3 **;;*, condictus mira-^
bilia mundi, tt^eld^er^ ut habent annales SeAi Galviai ad
ann. 994, non tantum in Saxonia aulae suae sedem habere
voluit, sed etiam, ut subditorutn suorum benevolentiam siM
conciliaret et in Westphaliam eam transtulit, statumque ^ub-
ditorum suorum et urbium diligenter inquisivit et ubique
propter dementiam et sapientiam bene audivit* (Sx ft^rii
aBer anno 1002.^ £)ente fofgte Henricus Bavarus, ber ait^ 1002.
fettig geitennct toirbt bnb ntcl^rentl^eitl jnc ©ortntunbt feine
»ejibent, bafelBften anäf, tote Gobelinus foL 211 ftejengete^
tinen ftatttid^en Steid^tag gel^alten. tiefer (SUid^ter tal^tv
^att anäf anno 1013 ein ^eitlangl^ gne SS^ertte ftd^ otifge^ MIS^
6) Ao. 937, 11 Kai. Jalij Otto I, in Werlaha benefacit Hambur-
«ensi Ecclesiae. vid. privilegia Hamburg, ap. Meiboniium post uotas ad
Ifidekindum Corbejensem pag 116, — ao. 946, IUI Nonas maias
Ottol. in Werlahon benefacit Gandersheimensi Abbatissae vid. Meibom.
l e. p. 119 et 120. litte 3Ratginat-©emcrfutig. — 7) Ao. 1002
Werlie fnit celebris conventus principum Saxoniae de rege in löciftn
defandi Ou^nis IR^ tUgenda deliberantinm. vid. Chronic. Ditbnari Epi
Nersbargensis. Lib. V. flUe aH^arg. ^emerf.
48
l^ten;^) testaril^ dhro&ico DitlHnttri Lib. 6^ p. ISy in piroxinm
qotdragesima rex CfleRricus) tid Werla«; veniens diu diolica
pMsione ibidem inCrmatiir 'et imilta per virionem sibi reve^
lata sunt, ©cmnad^ ift er alba mf^tixcäftn t>mb fein Dftern
px ^ab€ti^otn ju* l^altett: vid. Bi^weri scfaolta ad vitam
S: Meimverci Nurii. 22. '
®6en betgtcfd^en melbct an^ Wefcr Browei^s sac. J.
i» fetWgcr SBef d^rctfeitng ^ ba§ ffa^fcr Conradus, bet annO
1095 ttenrico fuccebittc/) in feiner 9iu(fr«tfe <>on iRom, bott
1<Ä7. bannen er ao. 1027 in SBegfettungc be§ l^cfl. Meinwerci, bie
la^fcrtid^e Srtjn gcl^riet, alba jue SBerle eingeleitet, his verbis:
proxima dominica regressus ac pervasa circumquaque pote-
Stative ea regione, in pace repatriavit et nativitatem S. Jo-
bannis Baptistae novus ioiperator in Werle celebravit.
Qn biefem @tanbt ift SBerfe getoefen a tempore Caroli
magfni, tt)ie alftgunel^nien^ ba biefell^ ao. Christi 91d alfo
floriret, ba$ ^i^ning Hetiricus auceps ber ^dt fein refnghim
bal^in nel^men, and^. Äal^fer bnb Äöninge bafieftft einfrieren
Unmtirhi^ ad tempora be§ le^tern fäd^fifd^en ^ärften Hemid
Leonis. üDiefer Henricus Leo toal^re fe tned^ltg, ba^ er fagen
ttnnen, gtoifd^en <SIb bnb JRl^ein ift atteö mein; aber er mlg*
ferand^e fid^ f^old^er iKad^t bnb toölte aßen fo tooß geift== al|
»cltßd^eit gürpen, tele aud^ in specie bl^amal^ügem (SrfeBlfd^offe
bi*t g^urfftrften ane ©oetten, Philippo ab ^ein«^)erg bie ©tatt
®0cft fambt beten Sörbe abjtoadEen. Turmatim ilaque faget
Hamelmannus omnes, tarn ecclesiastici quam saecularea
l^ncipes, regionum domini äc civitates in vnnm Henricum
Lebnem cohsplrarunt et hostilia multa iri eum tentaruiit;
sed cum pärum proficerent, erat enim ejus potehtia major,
<piabi ut ei possent resistere^ sie eum uuanimi querela ad
HjBOi Fridericum imperatorem deferünt, itaque ab ipso anno 1180
in comitiis Wirthehburgicis proscribitur et damnatur, omnique
plane ditione exuitur. SB^rauff ban, alß bie eingegogene 8anbc
8) Ao. 1013, V« NoQ. Martij S. Meinwerco £po. Paderb. 9t
VI. Non. mart. S. Bernwardo Epo Hildesieosi Werlis existena S. Hen-
lifMB rex diversa dadii diplomata. SUte SRaTgi9at«8eiRerfn«g. —
9) (Conrob n* mntbc 8. &tipt 1024 )tt SRaini geMnt.
49
tratet bte, Dm6^ Steid^ \s>cl meritirte Surften mxtffdUt mnxUn, 118O.
oud^ bcr 3cit bic gürftent^umber ©cft}>falen bnb (gngern,
bomnen ntei^rglte. @tatt SBerU in extremis Angari® gelegen,
^odMißltn. erfebifd^uffen bnb ßl^urfürftcn gu 6dtten, Philippo
ab Heinsberg, eo qiiod ob honorem imperialis coronae pro-
movendum et manutenendum, nee rerum dispendia nee per--
sonaß formidarit pericula (toit bte be^ @ine^ ^oäftd. S^^umb'
6(H)ituIg gu Sötten Slrd^tb tooübetoal^rte la^ferlid^e Sbuüa l^er»
über mitt mel^rerm nad^fill^rct) bem erfefttfft Söüen beigegeben
ünb etöigKd^en tncorj)ortret. 5Da§ alfo biefemnad^ mel^r^ftd^ftgltr,
Sx^U^ä}ofi ^i^Ui|>6 bnb aße be^en d^urcölnifci^e 9?a(i^foIgere,
|)crfeo8e ju Söeftt)]^a(en bnb gue enger fein bnb pkiitn.
Ob nun be^ btefer SKutatton aud^ gu befagtent SBerö
ettt>a§ SSeränberli^eö ntit borgelauffcn, njet§ man e^gentlid^
tttt; nur ba§ tote bte ®tatt Mben bl^ralter^ l^ero eine ber
öomel^embftcn ©tätte mit gemefcn, alfo aud^ baß bor »nb nad^,
»icfe Stbtüd^e bnb JRitterbürttge bafelbftcn ftd^ niebcrgefd^Iagen,
wie ban nit toctmgcr gn SBerle a\t(i^ gefd^el^cn, be^be btefc
©tdttc ber 3ßttt, tote auß beut SSerfoIg abgunel^nten fein toirbt,
auf einerlei 9?ed^t funbtret »orben.
©0 biet aber in specie baß toerlifd^e ©tatt^^Siegtment
betrifft, befleißet baffclbe albal^ gur ^atbfd^eibt an% benen
bafeü&ft gunt ©alfetoefen intereffirten alten Sainiüen bte vulgo
©allere genennet werben bubt nad^ befage l^öd^ftgülttger ^en^'^
niffe ntit benen boral^n gebadeten ©alfebrunnen, ob bene
merita, etotgltd^ begnabet SBof;er aber bnb bon SBeme
anfengttd^, fotte fid^ nit bbet fd^idten biefen SBerlifd^en @e«
fd^id^ten, tnbente eö für eine befonbere ®abe ®otte^ be«
D'^rte« gu ad^ten, ntit etniauffen gu laßen, toie bau aud^
fofgen wirbt. ®ie anbere ^atbfd^eibt aber befagten ©tatt*
ÖJegintent^, beftel^et auß ben gefd^idfteften SRänneren ber
anbern l^abilitirten ämbtern bafelbft; jebod^ atfo baß eö
ailernatim bmbgel^e, alß nentblid^ toan bieß ^al^r bie ©ältere
in regimine geftanben, baß anbere Qaf)x bie äntbtere fucce*
btren bnb i^r 3«^^ (bnterbeßen gteid;toolI einer bei bem
anbern ftel^et i>nb beß Ort« 83efte^ conjunctim berfei^en)
4
50
eknme^S mdf au^i^alten; toie ed ban in l^eutigen Sag
bomit nod^ atfo continuiret tDtrbt.
1187. Untcrbc^cn aber ftatb (Srfebtfd^off ?^i%6 «o. H87 önb
fucccbtrte grfeftifd^off SlboI^)]^u«, gu be|en Bitten ber töctgcr
Drbctt beg l^cißgcn Norberti gu ©ctü eingefül^ret^ gcftatt ao.
1196. 1196 bic ®eBröberc ©obtfrtbt bnb ^cnrid^ ©raffen bi>n Srn«*
^jcrg bie ^au^rtlird^e jn aßcrß (tocld^e an l^crrltd^cm ©cbato
[nur bat bcr Si^utn nit au^gcffil^rct] toic att<i^ trcfßd^cm ®e*
tätttte bnb orbenttid^m ®ottc«btcnftc, faft leinet in ber 5Wä^
kDelci^et) famBt beten gngel^dttgen Siel^nten^ an bad bamalen
netotid^ nod^ ao. 1170 geftiffte« efoftet SBebingl^anfen/'') bn*
feftige Äitd^c fottetl^in mit ftommen ^tiefteren jn befe|en,
bBettrugen; ntaßcn ban foI(i^c Donation Srftbifd^cff «[boIt)jf
bntengften bamf bis verbis bcftettigte: Ego Adolphus dei
gralia ih f. to.**) ®Ieid^ nun blefe Äird^e eine bon ben elttften
$ani)tgebän)en fettiget (Statt SBerte ift, bauen gtoat noäf jut
3eit nit ant 3:age, »et beten etfter gunbator ober SrBat»er
getoefen, nur bag l^ie bnb bort außgel^atoeue Senden in ber
Duaberftcinen 9)ian>ern>er(fe fid^ finbcn, toeld^e in Chronico
Kleinsorgij ad ann. 1163 auf bie atte ©äd^fifdj^e ^erren
gebeutet tt)erben/^) baraufe abgunel^nten, ba§ bicfe fiird^e ntei^r
>o) (grjBtfdJof fi^Uipp bcpatigtc 27. gebr. 1173 btc ettftung M
Äloper« SBcbtng^aufen. ©ctber^j Url. f&uäf I. 5Rro. 63. — ") ©ter
foföt ein 2lu«gug bcr Urf. (^xi^hi\6), Slbolf« I. to, 20. Sug. 1200, »elt^c
ttt ©ctbcrtj Urf. «hidjc I. 9^ro. 112 löoIIflSnbtg abgebrudCt i|l. -
12) 2)a« aitcr bcr ^fartltrd&c 311 Söerl jlc^t urlunblid^ nicj^t fcfl. 3m
3. 1662 forfd^tc gnjar eine befonberc CEommiffion, bcren ^tx^anhtnnatn
ne(Sf t)orliegett, mit aKem gleiße nadf öfteren g^a(!^rid^tett über bie Sr*
bauung ber Äirtje, aber o^nc (grfolg. S^iur foöiel »urbc burd^ fad&»er^
flänbigc S^aurer ermittelt, baß btc in ben ©^jitjgetoölben angebrad^ten
@<i>lu6ft«ne, miäft bic ©o^^cn mehret gamtlicn ent^ialten, nici^t tu W*
texcr 3eit ^abcn cingcfefet »erben lönnem S)a nun Älcinforgcn in
feiner m% Äird(iengefd!>idi>tc ü. 53 bcr SWeinung tfJ, bie Äird^en u. fon*
ftlgen ölten ®ebfiube ju @oefl, iBrilon, Serl k. toorin Jörnen au fc^cn,
feien jur Seit ^einrid^ö bes Sömcn, ber um 1163 in bcr ©urg gu ©raun*
Wtt>eig einen ehernen i'itotn aufrid^tcn lajjcn, gebaut toorben, fo l^at man
borau« ©d^lüffc für ba« 3tttcr ber gamiiicn gebogen, bcren tea^^)en in
gebadeter Slrt ju SBcrl angcbradift jinb. @ol^c ©c^lüffe feinen iebod^
eben fo ^roblcmatifd^, aU bie ?lnna^me Äleinfotgcn«; benn im 12.3a6rJ.
fiH>rten SKinificrialabclige mib ©ürgcrlid^e nod^ feine 2ßa^^)en ; aud^ toeifea
bie ©anformen bcr Söcrier Äirc^e auf ba« 14. 3a<>rb. W* 2ühU bie
mittelalterlid^c ^unft in Befifalen @. 254. (Sd finb übrigens ^toei Sdtoen
in ber Äirdjc gu Söcrl auöge^aucn; ber eine im nörbli^en @eit«nf(^iffc
51
tan 500 \3fal^re afbol^ fd^on geftoitben ^nb laut iRotatiat^ ii96.
©d^ctitcö biefcg barinnen ju feigen, ba^ tl^cttt bericnigen
9enefa(^i)r€n^ toeld^e ki etfter (SrlbatDung bte @eio5(6ere in
biefc Ätrd^c gegeben ^ o6en in ben ©d^Ingftcinern 27« 8^6 in
diametro latent, il^rc ®<H)ffen bnb Insignia jum <)tci6cn'
ben ©ebcd^tnif etfenböid^ genug anfl^atoen tagen »nb ban
baniirter mäf in ber »e^l^e, ncgft bem &fox ober l^o^ett
aitar gu oBcrift in bem erften ©d^Ingfretne ber gulbener
Xü^^opUfti bfm fd^mar^en gelbe, fambt ber ©fitfeeren annod^
gctoo^nltd^en Sßapfjcn^^tiäfzn, toic and^ ober bero, bnter biefem
®en>ötte fnnbirtcm ätttare ai^n beme meiere fa^ferltd^e ©naben*
jci<^ett> tomb anjubeuten, »ol^er fie Anfange bie ^riuttegia
il^rcr @a%ered^ttg!ett erl^alten, bor Singen gcftettet bnb »ie
metntger nit für Slugen, in fettiger JRe^i^e ober Orbtmtngc
i^ncit bie bon aSffelen bnbt anbcre abßd^Uamitien an offenen
$Ia^en in fo t^atoerl^offten fteincrnen Monumentis bte SSor^
peKc gcgi5nnct. <So ift anberö barauB uit abjunel^men, at%
bog fci^on ber 3eit fto fünfRiunbert onb me^r ^fal^ren, fie
©Ö^e« atbai^ gu SBerle bie ©tiften gctoefen fein mflgeu;
8Bie ban and^;. ai% iffmn mit ber 3rtt il^re borncml&fte ©rtcff*
fdjiafften burd^ geioer« SBnglüdte abgangcn, Äa^fer ®igi»*
mnnbuö bauon beutlid^er 3^ii8^i6 ^kitt mit bicfen SBol^rten:
®ir ©igmunbt bon @otte« ©naben u. f. to.")
5)eme nun aßen aber fe^ toie il^me vocUt, voie getre»
tiefe bUgtte, <Statt SSerÜ bnb bereu iucor^)orirte (Sintool^nere
fam^t bnb fonbere, nad^beme fie bergeftaft burd^ fonberbarc
SSerl^engniße ®ottcö, buter bnb mit ber bbrigen Sanbtfd^afft
bef gfirftentl^umbg SBeftt^faIen bnb gngem eintnal^Ien an bnb
jtt bem (gr^ftifft Siöen lommen, gu bemfetteu fid^ gei^aften,
ba|- and^ befeettttt>egen bon benen cl&urcölnifd^en erfebifd^offen
bnb Sanbtefurften, fonberlid^ gctiebet, gcftatt fotd^e« »e^fen
«it aOcinc bee l^eiligen engefberti, ber anno 1215 an ber 1215.
e^ur bttb ßrfeftifft fuccebiret fonbern aud^ (Srfebifd^offen Con-
oti einem @trebe^)fet(er be«2:^fttrm« unter ber Orgel, ber anbere on einem
f feitet ber @ö!ripct.
1») (g« folat ein «u«jtt0 ber Urf. Äaifer ©teamunb« to. 13. EKoi
1432/ x&t^t in ^eiber^ Urf. SBu<i^e ni. iRro. 930 t>ottpnbtg abge»
bradt ifl. .
4 *
52
1246. r'adi felBiger ^att ©ngefeffenen ggft. ge^bene Contestationes
unb Diplomata mit nte^rem an^, bauon ba§ {entere ^ xoc\im
bcö ^. ©ttgcKertt SBtieff tti bem 33ranbc, bc§cn Äa^fcr ©igte*
munbn^ cBcn gcbcndct mit abgangcti, alfo tautet: Conradtts
dei gralia u. f. to. ")
1261. Qtm SrjBifd^off gngcttcttuö bcr ao. 1261 am erjftifft
fttccebiret^ J^ugete aud^ de pura et constanti fide Werlenshim
tjtib 6cftctttgct, ba^ btefetfcc Dtibt bic J)on SRübcn einerlei ^^t
Dttb ^riuilcgien genießen foüen, mit biefen ffiürtan: Engel-
bertus dei gratia u. f. to. *^)
93nbt toie nun bieger löWid^fte Successores, einer naöf
bem anbern, laut aBgegeltener ggftr. ©ocumcnte, eben Up
gteid^en Bcjcugen, mögte einer fragen, toic ban htif fold^en
continuirenben 8anbt«fürftn(i^en ©naben, mel^rglte. U% bälget
fo tüoü florirte ©tatt, in fotd^en ^wftöubt, toie fie baj[c|o gu
fc^en, geratl^en? Slug folgenben ©efd^id^töcrgel^Iungen toirbt e«
bmBftenttid^ gu öernel^men fein.
1273. Anno 1273 oX^ (Sr^Bifd^off Slgfridus de Westerburg,
in ber Orbnunge ber gc^enber ßl^urcölnifd^fer ^er^og bfcer
SBeft^i^alcn bnb ©ngern, fuccebirte Dnb nad^ 8aut^ be| Chro-
nici Kleinsorgij ^®) mit ©rciff guer^arben Don ber SWardf^,
atß tJe^cnbe ber Äird^e gu eJHen, in ©treit önb tricg
gcrietjtc önb in bemfelBen üon ©raffen 3tbot|)^en wn SJerge,
ber c« mit gltn. ©raff ßuerl^arben gul^ielte, in einer gelb^
1288. fd^tad^t gefangen, fogar aud^ in fold^em ©efängnüg fieben
Saiix lang bel^atten »urbe, *'^) l^atte gttr. ©raff öon bcr
SÄardf^ fo bieö mel^r 3eit önbt SRaumb, bieg gilrftent^umb
Seft^>^alcn bnb gngem, bem (Srfeftifft (Sööen guftenbig, fc^^
enbtlid^ gu »Bergie^cn; toie er ban antSf üicic ^ßifee bnb
©d^Ißger barin eingenol^mmcn ; getoanne bnter anbern aud^,
aug SKangel bc« gntfafee^ bie ^tatt SSScrtt, gerftörete biefette
^4) S)tc ]&icr folgenbc Urlunbc ©rgBi^üf Sonvab« iDom 12. 3ufi
1246 ijl tooßfiänbia aBgeSrurft in @ciBerft Urf. ©iit^c T. 9h:o. 246. -
15) 2)ie Urfnnbe erljBifci^. (gttofW)crt« II. ti. 25. gebr. 1271 in @ci6<rft
Ud. ©u^ I. 5»ro. a52. — 16) Ätcinforgen Äirtjengcfd^. II. 181. -
>7) (grgBijc^of @icgfricb II. ®raf to. SBejierBurg gelangte 1275 jut Siegte-
rung. St »urbe in ber (B^\aä)t V)on Sßoringen 1288 gefangen unb
jieBen Sa^re lang toom ©vafeu to. ©erg, immer al« »littcr im $arnifc^,
tn ber ©efangenjti^aft gel^atten. SBüf(^ing 9iittcrtt>efen I; 227.
53
»Hb itiad^tc bic ÜKatorcn mt> ©rÄffcn^bcr Stbc qIü^; »Ic
be|en Leuoldus de Northoff in Chronico Marchensi ad ana.
i288 his verbis gebendet: deinde comes Eaerhardus de 1288.
Harcha eodem anno oppidum Werle obsidet ad deditionem
compellit, muros et fossata solo coaequat")
Slber fobaft (fäl^ret Kleinsorgios in feinem Ckronico
fort) er l^o^i^ftgttr. Qx^U\ä)ofi ©igfrfb ber ©efängnfig erlcbiget/
^att er bie jerftörte ®t&tt^ mt> ©d^W^er toieberumb xtpaxittt
Dnb an feinen ge^enben bnb bcm 8anbe bon ber ^axäi) fid^
mänlid^ gerod^en bnb fonberlid^ an beut ©raffen bou Serge,
ben er totebernniB gefangen belomnten bnb fogar big in be§en
i£tbt in eflenber ©efängnüg begatten,
©cme aücnt fe^ nun tote ti^nte tooße, burd^ biefen bitter
fc^cnb^nad^baröd^en Ärieg bnb B^^^^^eiffunge ift biefe juuor
fietrlüft (Statt, toeld^e Äa^fcre bnb Sönige mit i^rer ginfe^re
beeiltet, aug aß i^rem Slor gebrad^t, aü i^rer S^aU beraubet
önb gtetd^famb ju einer SBüftene^ gcmad^et. SBie eß ober ben
3Rär<fifd^en barüber ergangen, toerben bicfelbe in t^ren Chro-
nicis aud^ öngejtoetffelt ju finben toigen*
Stoar i^at er<}btfd^off ©igfribt bl^ama^Iigem to^tpffitU
f(!^cn Statthalter ober Sanbtroften ^unolten bcn '^Jlettenbcrgl^.
ggft, angefd^affet, bag er bie (Statt 3BerÜ mit ^ntffm ber*
felbcn, toieberumb befeftigen folte, toie aud^ gefd^cl^en* Sin
gro^r SEl^eitt aber langö bem alten ©raben, ba eö nod^ in-
ber alten Statt ober attem ÄeUer l^eiget, gleid^ anäf, toan
eüDa tieff ber (gnbeö gegraben toirbt, bie alten SKauren in
ber (grbcn l^eutigeg 5Eage^ ftd^ nod^ finben , fd^ier bie borigc .
l^albc ©tatt Ift bar aufen getanen bnb bie 5Ring;=9Katocr (bmb
ber S33a§crf:|)ringen, toetd^e babeuor fünften in meditullio ciui-
tatis gelegen getoefen, gu ben ©raffen befto beßer fld^ ju
bebienen) fo biett enger numel^ren bon ber atfo nod^ genen*
tieter netoer ^forbten biß an bie 9Mel{ter ^forbte eingebogen
löorbcn.
©arauff aber, efetid^e ^al^r l^ernad^er (ao. 1321) biefeg 1321.
crfolgete, bafe, toie ber einer ® al(äbrunnen , toegen ber bieler
18) ajfl, t)crgl. Urrid^ ^txm, oben @. 29.
54
i^nib^ benfetten ffi|f))tin8enber fSaferquefien, butd^ Mefe Occa^
fion mitt üi bie ©tattgrAffen gej^gen bnb bittet Sßafeir gefe^et
morben^ olfo tempore archiepiscopi Henrici de Yirneburg
bcSctt ©tatti^ttcr ober ganbttoft in aSefH)faten ®raff diehUxt
de Vimeburg an feftigen ©atfefcruimen, in äSteinmtg 0b fofte
berfctte bem geittgen 8anbt«ffirftett ober (grfeftffft jttftcitblg fefti,
ble ^ottbt anfegte, bie ©filtere aber l^ingcgett beti 9Ät§t>erftaiibt
befd^ieiien, l^att berfefte t^urfl. Statthafter t>m6 ju bezeugen,
ba§ ber ganbt^fftrft nit gemcbiet, ientanbett 3fntrad^t gtt tl^nen,
alfo aud^ anbem fein ?tnla§ barju ju gieben, il^nen ®ä%ren
fotgenbe^ Seftimonlunt gtoar Kar bnb beutlid^ geuttg, ntitge*
1321. teilet: Nos Robertus comes de Vimeburg u. f. ti>.*®)
Unterbeten, ba bcl^ ©onttnuation borgltr. f(i^toerer Äii?ieg^*
miml^tt, bag platU Sanbt ganft bnfid^ bnb btcfe (Statt,
obtoott fo bieß enger, numci^r aber befto fidlerer »utb«, iof^tn
fld^ bie %htiä)t bom ßanbe, fonberKd^ fo btelt beren an bnb
JU btefer Sord^ gel^öreten (»hc fie ban aucb ffiord^mang t>nb
aSord^Iube genennet njurben) gut Statt l^nein, befd^n>erten fid^
aber, auß 33orfd^üfeung l^abeitber tJrc^i^eit, ju* bennen gut S^xt
borfattenben ©tatt^Iaften ober anä) bom JRatl^aute S^tffü ober
3Rag gu eni()fangcn, baraug ban enblid^ Errungen bttb 3^^^^
fjjaften entftunben, toeld^e gue ^tittn oorl^od^ftgttn. erfebifd^offen
1926. Henrici de Virneburg ao. 1326 in festo palmarttm, iant
bfgerid^ten ewigen SSergteid^«, Df folgenbe SBeife tranfiglret bnb
abgctl^an tourben, bafe nemblid^ bie »ottbornen 8ube Csuni
verba ipsius recessus) mit bem 9ia]^te bnb ©emeini^eit ber
. ®tatt, tote fie barbinnen gefeßen, einioelbtg genjorben, mit
a^ben bnbe mit goffteri aüermattig be^ bem anberen gu bliefen,
atfe Sorgere gu 9ted^te tl^nn foöen, alfo and^ fie tooöborne
fiube bmb (Sintrad^tigleit bnb greunbtfd^afft to erl^albe^,
toad^en, bumen bnb bienen foften bnb tooften toie anbere
93orgere; ban and^ toan man einen ©d^afe bber bie ©tott
fe^te, baß ban bie »oöbomcn 8ube bon i^rem ®ütt, baß fie
binnen ber <Statt l^atten, bff febe 5WardE fo bieö geben bnb
betfd^leßen foften bnb vooßten, atß bie anbem ©urgcrQ bon
>») S)ic Url. M SÄarWott« «ob. ü. SBirncbitrg ^. 21. Ttax 1321,
in ©ctber^ Urf. ©ud^c II. Sßro. 582.
bm Q^tem; bafeme afcer bicfer ober avOf ankerer, ber ^ett
wrglttl^etier. ^uncte« l^atter toieberwnb ©trelt entjiel^n folte,
bag tan jtoo gcfol^rne bon beti woÜBol^rttett 8uben fold^e«
©treit büiner beut Sage, ba§ man fic bag ä>i6en liefe , ent-
fc^tbcn bttb auf r^tcn feiten, fünften aber ba foid^eg.binner
ban Sage nit gefd^el^en Wnte, ber «al^tt beg anbern Sage«
ben @treit nad^ ber ®tatt JRed^ten entfc^eiben bnb anfrid^tcn
folte. $)lerübcr »nb angetoefen (bmnit man fe^e, tele auffrid^t*
ünb beftenbtg bie Sitten bid Ort^ ii^re ©ad^cn gemad^ct) an
©eitlen b^amal^Iiger Sord^:* ober tooßbo^rner 8ubc: aBili^etm
b. aSffcten, ®eö»in t>. Sännen, §enrtd^ 9ioeft, SC^onn^g bon
bem ©tomenbai^le, SSttl^elm SSIedEe, ^erman fflord^olte bon
|)ott]^umB, gnert b* 2lnbot)en, ßlmerid^ b, <Säfapi)n\tn, Qo^an
be ©d^riwere, Qo^an b. iöürefc, S^onntf Äortere, gnbotoid^
»• 35ffeten bnb ^ol^an f^n 23rober, Snbele ». ^robftingf bnb
greberid^ f^n Srober, grebrld^ b. iöorbenc, JRid^arbt terdtl^off,
®obeIe ö. SSerbindf ünb ©ietl^erid^ fl^n Srober; toie ban aud^
(bie t>f)o ißurgermetftere toal^ren) ^cr 'Zkt^mäf o. ^oßing»
l^offen bnb §enric^ ^rofefefc önb übrige beß SRal^ted ünbe
üortmel^r be aßinge ®tatt.^°)
9lad^ge]^eut^ ao. 1346 jn ^tittn gr^bifd^offen SQSatromi 1346.
entftunbcn aud^, ber hinc inde faßenbcr erbfd;afften l^atber,
äKifüerftentnifen bnb ©ifferentien gtpifd^en ber benad^barter
©tatt ©oeft ünb ber Statt SSJcrH inbeme ju gettn! ©oeft
^rbringenö, baf nit aücinc bie ©öl^ne fonbern and^ bie
SSd^tere, baldige ©al^gcred^tigfcit erben, baf aber ju Serie
nit alfo gel^alten ti)irbt, fonbern feint ju baldigem ©alfetoefen
ex singulari priuilegio bie ©öl^ne nur allein intereffiret, fo
))liebe e« gfei^njoll enbtlid^ babei, baf jtt>ar alle (Srbfd^afften,
oud^ baß ©erabt bnb §ergett)eibe (tt)eld^eg üon ben alten
©ad^fen l^errü^ret) mit eingefd^lofen, ber ©al^^brunnen ober •
©oligcred^tigleit aber an ©eiten Söerll, fo niel^mai^len buter
anbere bürgcrlid^e ©üttere üermif d^et, fonbern je bnb allejeUl^
abfonbcrlid^ bered^tiget gemefen, aufbefd^eiben im bbrigen aber
attcf binc inde auf gefolget toerben folte; toie barüber folgenber
20) 2)ie Utf. toöm i6. 9Ä&rft 1326 üoUflänbig in S^iEer<j Urf.
»udjc U. 9?ro. 617.
56
Sergleid^ Ottffgerid^tet: Vniversis ei sitiguli« nos procoasules,
consules u. f. »•'*)
1370. Anno 1370 tourbc ©raff fjrcbcrid^ tjon ©ariücrbcn gr^*
Bifci^off bttb e^urffirft gu Söüen; Bcij begen Bciftcti gu SBerle
atterl^anbt Errungen tt>ic aud^ aScrcnbcrungcn vorfielen, Inbeme
26 3a]^r baBcöor, ao. 1356 Carolus quartus römlfd^er Äa^fer
bcn ei^urfflrften beg SRe^e^ bmb btcfcifcc fid^ obttgitt ju
utad^en, inter alia-regalia aud^ bie salinas in tl^ren fiattben,
tarn inventas quam inveniendas, ctotgfic^ confcriret tytCo bal^ero
ju S^ittn Äa^fCT« Wenceslai, ba eö nad^ ?aut bcr :g)tftorien
tounbcrtarlid^ im 9teid^c bai^cr gtcngc, l^öd^ftgttr. (Srfefcifd^ff
gricberid^ Slnlaß nal^me, bie Bcibe toerttfd^e ©al|brunen fo
tooß in ber ©tatt at^ aud^ in bero ©rafcen gelegen, bie fonftcn,
»Die ofcglt., ben ©älfeern bafelbft zxb^ bnb alleinig gnftunben,
nnnntel^ro erfeftifftifd^ ju erclel^ren »nb forterl^in mit bem 3^*
^enbcn etoiglid^ ju Beleggen, barin ban bamal^tige ©filtere,
toeld^e nod^ bergeit in 25 Stemmatibus ober f^amitien Beftanben,
fo bieß gel^orfamBfter fid^ fd^idfen mnften, at^ bannod^ pe önb
aüc bero manlid^e 9?ad^fommen, U\) Beiben SÖrunnen, taut
1382. baröBer sub dato 1382 ben 14. 3an. aBfonberlld^ auffge*
rid^ten recessus alg gvBfälftere einen alg anberen 8Beg,
etoiglid^ Beftätiget »nrben.
©oBalt nun biefe^ aBgetl^an, griffe 6rgBifd;off grieberid^,
Bei bamal^Iig ptx^inii6ftx 9lntt)efen]^eit, aud^ gu anbcrn ©tatt-
geBred^en. 35an nit o^ne, n)ie unter oBglte. §au})tbifferentien
aud^ gtt)ifd^en ben ©älteren Dnb t)Briger 95urgerfd^afft, in pto.
ber ©d^afeungen, tt)ie aud^ oB ben ©älfeeren üBer ©alfe))la6^
fad^en ein aBfonbertid^ a^geneö ©erid^t com^jetirte ünb fonften
bie iäl^rtid^e ^aS^mtoa^ü Betreffenbt, ©treitigfeiten cingerigen,
. fud^te gr^Bifd^off grieberid^ nun DmB fo öieü mel^r, toeilen
fein önb be^ Srfeftiffteö toeft^jfatifd^eö 3?ntereffe an bem Orte
mit angett)onnenem ©alfegel^enben nit »einigt »erBegeret, befto
mel^r bie ©tatt SBerH in einigfeit Dnb gutem SSertraloen gu
erl^alten bnb nal^me fid^ ber ©ad^cn e^ueric^ a^n, fd^Iid^tete
21) 2)ic Seetocrfalictt tiom 8. Steril 1346 toottftättbig tu ©eiberö
Urf. eud^e U. <Rro. 697.
57
DÄb t^tt^üdf^ btefcftc, »ie an^ fotgenbem rccesso mit mt\ttm 1882.
in feigen: ffiir ^icbcrid^ bau ber ®oife ©ettabcn u. f. ».»*>
«bcr c^ begäbe ftd^ in fetblgem 1382ten ^ai^r, am
9teR Octobrid öff St. ©ionif^^SCage, ba§ abermai^en -ei«
®raff t)ott ber aWartf, ®raff Engelbert gcHOÄbt, bfe Statt
ffierö fe^enbtß^ bbetfd^neüete bnb btefclbc gar in gfeiwr fet«^
jcte, awd^ bergcftatt barinnen t»üt«te, bafe tl^ilt bcn @d(Ktbe«,
fonberltd^ fo Dtett bie bamc^Iß berto^me Srtcfffd^afften betrifft
alg ia spede bie ®äl|ere, nod^ ju l^eajtiger ©tunbe befeuffgen*
gr§bif<i^off .0rtebertd^ aber ließe e^ babe^ nxt, fonbcrn ftcHete
^, toie Chronic. Kleinsorgij metbet,^^) bermaßen gegen i^nt
©raff ßngelberten jnr ®egenti>e]^r, bag er fid^ mit il^ine ber^
tragen mäßen.
SBeW^cm nac^ er ^»d^ftgltr. gr^bifc^off grieberid^ bie
©tatt SBerö, bero treuer Seftenbtgfett l^alber ao, 1389 mit 1389.
ferner privilegijs i)erfa]&e, barinnen beg bamal^Iigen 3^^ft^^^^6
fcer ©tatt mit mel^rerm his verbis betatoertic^ gebadet toirbt;-
Sane dilectorum oppidanorum Werlensium nobis oblata pe-
titio continebat, ut cum ipsi, quasi in extremiS' terrarum
ecdesisß nostrae ac praecipue etiam ipsis advensarioram
collocatiy nee non in gwerri» nostris et ecclesiae noslrae,
per invasionem inimicorum hostilem, novissime ignis incendio,-
rapinis ac damnis aliis plurimis, miserabiliter destructi deva-
stati et denudati, tandem quod nisi ipsis aliciyus relevationis
gratia per quam suorum debitorum, prsemissis de causi«
contractorum ^ nee non expensarum, quae pro $tructura
reformatione et custodia dicti oppidi nostri cottidie fieri
incumbunt, onera relaxare ipsaque damna aliqualiter recu-
perare valeant, subveniatur in tempore ipsi quasi desolati
deficient et damnis majoribus et irrecuperabilibus subjaee-
bunt. Nos itaque fidelitalis deuotionem dictorum noslrorum
oppidanorum Werlensium, qua semper erga nos et ecciesiam
nostram claruerunt, respicere intendentes nee volentes,
22) 2)er Slcjcg toom 16. San. 1382 »oKflSnbtg in ©cibcrft Uv!.
öndje n. S«ro. 861. - 23) ÄIctnforacn tird^cngcW. II. 255, feftt
(»icttctc^t burdj einen 3)ru(ifc^>ter) ben wanb öon St. 5^ion#u« ^ 2:a0
in« 3. 1283.
58
nasiros nostris perire temporibus» sed eos potius graliis el
favaribtts quibus possumos confovere, praefatis oppidanis
nostris Werlensibus, in prs&missorum relevamen indulgemus,
instituimus et ordinamus etc.
Silber ei9 votffxztt bod^ ntt lange ^ loie idem Kleinsorgius
d. loco öurtfal^rct, bag gltr. ®raff gngeftcrt gegen ffödf^ita.
1391. ßrfeJifd^off grieberi(i^ anno 1391 toteberuntB einen Ärieg an^
fanget, toeld^en aber ®ott angenfd^einlid^ fetbften ftiüete, inbcme
ber ©raff fo Mt barauff ünb gtoar ol^ne Seiböerben mit JT^cbt
abgienge. 3)a tonrbe anno eodem am- 22. Deoembris gtoif<i^cn
mel^r l^od^gltn. ßr^btfd^offcn bnb ©raff 3tbrf}>fett Don Sleue
(ber an ber ©rafffd^afft SKard fuccebtrte) ein ©ertrag ge^*
mad^et, mläftn anäf aße märrfifd^c Slmfctlcute önb ©tätte
öerficgelten »nb mitt Sieben beftättigten, atfo baß biefemnad^
bie SSnbertl^ancn noäf bei biefe^ §errn gebjeiten tttoa toieber
BeJ^gnfommen, einige Qa^x lieber JRni^c l^atten* 5Darnff ftarb
1414. (grifebifd^off grieberid^ anno 1414 önb fnccebtrte Theodoricus
de Moerse, ein $err ber and^ lange an ber ^Regierung ftunbe
bnb ganzer 30 ^ai)x grieben l^atte, baf önterbegen bei fold^em
continnirenben JRnl^eftanbt bie SSnbertl^anen fid^ toieber recoßi*
giren Icnnten bnb barnnter anäf fonberüd^ bie ©äl^re gu
SBerß, toeld^e toie öorglt. ao. 1382 bei bama^tiger fe^enbt*
tid^er SSertvüft» Dnb ßinäfd^ernng il^re Jjornembfte SSriefffd^afften
önb documenta öerlol^ren, bal^in gebadeten, tt)ie fie, obtDoß nad^
Dato ber gntben SBnß ber @tatn^ be^ toerlifdj^en @al|§n>erdtcö
gimblid^ ftardt mntiret, bannod^ befd^cinen gu Wnnen, tool^er fic
bie Salzbrunnen Drf^)rünglid^ l&etten, aud^ toaß i^nen bie ggfte.
ganbtöfürften bnb §erren ünb fonberfld^ ber l^eiliger ßnget*
bertu^, bej3en nur Srfebifd^off ßonrabuö oben (®. 52.) sub
ao. 1246, mit »einig äBol^rten gebendfct Jjnb gugleid^ aud^ bei
obgltn. Sranbt abgangen, einige 9iet)aration tt)ieber gu fud^en,
l^aben fie, alg bal^malg post exaathoratum Wenc^slaum,
ka\f\tx ©igi^munbu^ loblid^ regirte »nb mä.nniglid^em ^eid^eu
feiner fa^ferl. Slemenfe bnb ®nabcn in befugten ©ad^en i^er^^
f})firen ließe, einige i^re^ äKittetß, .tt)ie oben (®. 51.) fd^on
gebadet, nacä^er bem fa^ferUd^en $offe abgeorbtnet, bie ban,
inbeme ber ^a^fcr ber 3cit bf ber 5Re^fen nad^er 9iom, bie
59
h\f\etUdft «ton ju ^o^ten, feegtiffc«, ber C)oPatt jimWici!^
weit fi&igen mttften> jcbod^ enbtlid^ in pto. renovalionis et
coofirmalionis cti^aften, ti>ie fd^on ol&cn tnferiret Sorben, Älfo
fd^idcn ftc aud^ ao. 1434 einige tl^re« 9Äittctf bff «ren^^jetfl^ 1434.
a(»^]^ ber 3rit (gt|Bifd^i>ff ST^eoboricuö fid^ aufl^iettc önb
liegen awä) öon bemfeften ^errti al§ ganbt^fürften il^re ba
Bcöot erlangte Sl^urfle. ^riuitcgia bnb bttter tl^nen ^tmaäftt
Statuta Darnetoem bub Beftättigen, tote begen batflfccr eri^afc
tctren cl^utfltt* diplomatis Sfnfang bnb (Snbt alfo lautet: SOSir
©tebetid^ b^n ©otte^ ©ettaben n. [• tö-^*) 3tt ©umma fed^fifl
aitff gi^t bnb 9?ebtUd^feit teftcl^enbe bnb ba6 ©at^toefen betreff
fe»be ^ttticta tt)urben ntit SBi^en brtb Sonfent eine^ f)odft!>.
£^mnbcci:pitul§ renouitet bnb bemnad^ biefet 8?en[ouatton^brieff
it^ü^zn, mit biefen ©orten: u, f. to:
S5tttetbc|en nun bte bon SBerle bergeftalt mit il^rem
ggfttt. Sanbt^fürftcn bnb §errn erfeWfd^offcn 2)ietl^erid^en toot
f^^eten, gcriei^te @oeft, bie bai^malige §am>tftatt beg ^ör*
ftenf|iönB« 8Beft|)faIen, mitt bemfetten and^ ii^rem ggftn. Sanbt«^
fftrftett bnb'^rrn, anfangt »cgen einer ©d^afeunge bnb fo^
gent« me^r bnb mel^rer 3?rrni§en l^alfcer in f old^e ©ifferentien,
H% attd^ ehbtli^ fie bon ©oeft in biefe »iefolntion geneigten,
^^ftßftn; (Srfebifd^off 5Dietl^erici^en i^ent gci^ulbigten 8anbt^
furftctt bnb |)ertn sub dato 1444 sabbathi secunda mensis 1444,
Maji, rotunde 311 fd^reiBen, ba§, toan bie jn)ifd^en il^nen
ft^enbe ©ebred^en nit Balt bnb gtoar nod^ bor bent negftcn
©ontage für ^fingften abgefteßet toerben foften, jte anbertoerte
|)Mff ^ Ja gar einen anbern |)errn fuc^cn müften bnb tooltm.
grjfcifd^ojf ©ietl^erid^ aber anttoortete barnff post alia,
mit fur|em : bnb of g^ fotf tt)oI beben (nemblid^ ntit SCitne)^*
munö^ eine^ anbern |)errn) bnb ^nmer ere bnb gl^nn>e« oer*
geten, fo en bed^te n>J^ boc^, bariimb befto m^n bnfe gebredf
«n SSd^ to forberen, bl^t bat bn§ bon t>äf p gebege, be§ bn§
^m eren bnb ban rechte geboren faß, bat g^ bnfe bo^ bnbißig,
öf tt3^ meinen, betfeggen. Sigtin. Sroiß ao. 1444 bcfe ©nbeß««
tage« nad^ bent ©ontage Canlate. ^ier xtt)ifd^en bnb bent <)ra*
24) 2)ic Ur!. »oUpänbig in ©ciBcrfe Urt «ud^c HI. ^xo. 933,
60
1444* flgirtcn ©ontage öcr ^Jflngftcn, tt)urbc bod^ eifferig ncgottiret
öB bic ©ad^c Jc^jufcgen. S06er umbfunft. «tfo fame |)er^g
Sfol^an bon 6teue, ben bie tjcu @oeft jum netocn ^crtn auß^
. gcf^cn l^attcn, burd^ ben §amm bf @ocft am Sage Sltttnt,
ift bcr 21* Owny bnb »)Hc6c ba 10 Sage, barunter il^me gtte.
bon ©oeft bnb bie bon ber Zippz l^utbtgten bnb atte «nftalt
ju bor^nben netoen SSSefen machten»
Unterbeffcn fd^rteben aud^' bie bon ©oeft an bie bon
äBerte, ii^re befonbere günfttge gnte f^reunbe »nb gafeen ju
berftel^en, ti)a§ ©eftalt fie mit bem ei^metbigen in @obbe
SSaber bnb §errn ^errn 5Dieterid^en gr^Bifd^offen to (Sßßen
in groter Saft bnb S^to^inge ftfinben bnb ban bie aSorfal^tett
öon bc^ben bicfen ©tetten mit SBtöen bnfeö §crrn fid^ o^bttid^
öerbnnben (»eld^e ^Briefe i\) ii^ncn to ©oeft bertoal^ret) i)ff
fold^e geüe einer bem anbem i\) to ftaen ; alfo rooütn f^
erinnert l^ebben, ci^egenanten §errn üDieberid^e, ben ©^nen,
nod^ niemanbt anber^ gegen fie iif to ftai^en ; tootten alfo
üernel^men, toegen f^ bie j)on ©oeft gegen bie i?on S35er(e in
Slnfel^nng ber gebe bnb ^eenen, in ber ©etöfnige ht^vtppcn,
fid^' tl^o berfel^en bnb to berlaten l^eBBen folben bnb Begel^rben
baroner ber t)on SSSerle gntlüe Dnb Befd^renenc Stnbtwort.
ÜDatnm ©oeft be§ negften SSr^bageß na ^injten anno 1444.
©ie j)on SBerfe fnnben bebendftid^ l^itnf fd^rifftlid^ p anbt«»
»orten, fd^idften alfo il^ren S5iener SBernefe mt tiefen gtauB*
l^affte S(Bfd^rifft ber Befeggelben Sreffe Begel^ren, ti)eld^e bie
bon ©oeft bff gebe bnb Söffte itgc^ppm, bem StngeBen nad^^
i\) fid^ l^etten, i^mB barauff fid^ jn Beral^ben Dnb nid^t anbete
to boenbe ban toa§ fid^ jnr gieren geBoi^ren toorbe,
®ie \)on ©oeft f (^rieben tt)iber: ©o en i)% bng bod^
nein SInbttoorbt gefommen in ©d^rifften, bar ts>\) inne ijor*
ftaen mögen, off g^ §err SDieberid^e Siftant gelouet l^eBBen
off ' gebcndten to boene, ban totj ban ®eri5d^tc0 toegen ber*
nel^men bat g^ emme (maß anberß? i^rcm nnn in bie 36
Salären gel^ntbigtem redeten Sohbtöfürften bnb §errn) S^flanbt
foöen getonet l^eBBen bnb gebendfen tegen bn§ to boin, ba§ "m^
aS bod^ nit getrntoen Dnb Begel^ren bon aSd^ barnmb, bat g^
m^ be^ Gelegenheit l^iernan t>nb toaß to^ ün§ an \fn ^tv^
61
neben fttUen, tufii^en biet bnb bem aQemegft tobrnmen @ater« 1444=.
tage fd^riuen toiQeit; barna bnd ban to rid^ten. ®ott fl) mit
^tD. (Sefd^r. bei negfien ©age« na ^cl^an SSafctiftä.
^tetauff fc^rieBen bie bon SBetH toteber, fic begel^rben
nadf at§ bor, gkuBl^affte äbfd^rifft, ber teficgetbcn Sricfe, fo
tie Don ©oeft l^inber fid^ l^etten bnb baruf fic ftd^ tcruffen
t^ctten, banttt fie fid^ gn Betagten l^ettcn, n)a§ baruf mit
&)xm gu ti^un toel^rc; ^mmittclg fetten pe t>on SQäerß t)er*
liol^mmen.^ bat bie bcn @i)eft ben jungen ^ertogen bon &Ieue
mgclotcn bnb bcn bor enen |)crrn ent|)fangen bnb beme tor
ßrfftap gel^ulbiiget l^eebBen fotten, toetd^eg fie nit ]öo^)}>ebctt
gefd^el^ctt to f^n, mitt Söibbc bc ©elegenl^cit bnb SQSarl^eit
barnan to fd^riuen, fidt barna toctten to rld^ten.
Daruff antworteten bie bon ©oeft: ®ube grönbe, a«
«Ä gelegen iß bnb \f bng cp bnfc Sreeffe SS left gefanbt,
toebe« gcfd^reuen l^eBbet, begel^renbe \>an bng, S5 toare ^opkn
mt Stoefd^rifft fotdtö 33reue«, bar tot) SS ban bor bnb na
tefl gefd^reucn l^abben, to fenbcn bnb bort berftacn taten, of
ti>J> bnfen gnäbigen kn^n (Jondfer, ben jungen ^ertoge ban
efeue, bor enen ^errn emjjfangen bnb em tor ©rfftal^l gel^ul*
t»iget l^ebben, SS barna be^ borber to Beraben, aß bat ^uioe
SBijeff borber bnb bnber anbern warben inl^elbet, Begel^r tx>\f
mb aßer ©adfcn bnb ©elegenl^eit wiüen, ber ts>\f S5 nit tt)oÜ
fd^riuen Knncn, bat g^ twe ^utoer grunbe t>an )i)nmm JRabc
Dab üoe ban ^uwer ©emeinl^eit to bng in unfe ©tatt op
morgen ©onbag fd^idCen, ben wiüen u>Jj gerne foldte SSreffe,
bar t»\f ^ ban gefd^reuen l^eBBen, i^oren bnb berftaen boen,
be fetnen ^ntoe grunbe bor bnfem gnebigen leuen ^ondEer
oerfi^r« bem jiongen ^ertogen bor bn§ bnb aßen, ber f^n
®iuibe.i>ttb 833^ med^tig fint, bti^ bnb l^eem foßen geueeliget
\ttn, funbcr aßc. «rgeßft. SSnb fo g^ ban aö borgerort iß^
gentc t>an SSn« berftönben, off tt)^ bnfen gnebigen 3^ondter
borgefd^r.^ ^getatcn bnb em tor ßrfftat gel^ntbiget l^ebben,
iege^ tJOt) SS to wetten, bat to\) bmme fobaner 5Roit, fo )a>^
9littcrfci^al> bnb ©teben bei Sanbei baefe bnb beße berftaen
^BBen taten, baruan w^ berlaten werben, f^ne ®nabe ^nge^
loten Wb tor Srfftafl bor enen $errn ent))fangen l^cBBen,
62
1444. ^tii f^tft o(f cp l^itbe fl^iter ©nabe entegen ten (Sr^Bifd^o))
t)an ßjolne |)el^)et gctDorben bnb bnfc SBcbcfcrcae ' boro^) ijtgc^
fanbt bnb fo m^ ban o}) bnfc ©d^ttffte «od^ ncl^n ßigentfifc
8lirttt>crbte »an 1>» gctootbe« ^ö, fo \)^ nodSf fenfe ©cgd^rbe,
bat 8^ bn$ cuc Hare bnbebedebc op büßen Dnb anbete önf«
aSrcue 35 in büßen @afen gefti^r, f d^riuen op ntMrgenbcn
©onbag bnb binnen bem S)age, bot totf ön§ na rid^tcn
mögen bnb oerftacnoff gt> bem öotfd^r. ®tfeWfd^o^)e äS^ftonbt
bnb ^nlpe to gcfagt l^ebben bnb to boene benrfcn tegen bnß.
Datum nostro sub secreta die sabbathi post festam liatiui-
tatis Joannis Baptistae, anno XL*a*.
^ieranff anbttoorbtete SBerü, 3^b rotte en leit bnb l^ebbe»
nit iz^opptt bat fe^ bem tot SrfftaU ge^ntbiget l^ebben; a»
er 3?ttn(Jer ban bnfer^ gnäbigcn ^eren g^anbt ^§, bnb g^
f^n ^et^jer f^n, bat bnß le^t t«, fo cn boertoen to^ bnfc
t^nnbe in 9Stoe ®tdtt nit fd^tden. iSiefd^t. sub nostro secreta
dominica post Joannis Baptists.
SBie nnn l^ietanff bet Sfebifd^er bnb ©ocftlfd^« ©eiten
angefangener Stieg, hinc inde abgelanffen, »iß bie öngc biefer
geringer ©cfd^id^töergel^Innge nit erleiben, bied Ort« breitet ju
ctl^olen, fonbern nur anjnrül^rcn, tt)aß barunter bcr ®iatt
SerB, inbemc biefelbe ber ©tatt ®oeft bifpfalß nit bc^faüen
fönnen ober toSßen, toi^ertocrtigeß begegnet
@o ift. gtt toißen, baß toie gfeid^^oß (grfebifd^off SDietcrid^
bf ben entt>fangenen SScl^bebrieff, bmb^ <Soeji bnb beten Si^rbe
biete Örttere ruinirt bnb berbrennete, aud^ i^e fiotnfrfid^te
im gelbe bnter bie grüße tretten ließe, bie etfte Slnfertigung
bff bie @tatt bnb 9[mbt SerU gefd^l^e; Un ^i^e^tagee^^ naif
Petri ad vincula {ai^me ^er^og O^l^ann bon (Steue negft
ffierle ju SBüridte, ba bie ©oefter bel> i^nen. ftoften bnb baÄ
Zomfan^^^) bafelbftcn, »ie and^ eftUd^e |)&ufete :bnb totten
in gltn« 0ted(en ruinirten bnb berbranten, bobei ed plßeitf affo
baß feftigeß ^ol^r nur mit gangen bnb @^)anne» bnb fflcg*
treibitng be« SSie^e« jugebrad^t bnb fonften hinc inde nit biett
mel^r S)endCn)ürbige^ außgerid^et nyurbe.
85) 3ütI^CU«V
63
Sffier toie jmor^in bie ©raffen &on ber ^ar(f^, atfo
^tte mm andf ber ^er^og bon SIeue auf bie @tatt bnb
Mi ©erfl (inbeme fclbtgc ©tatt btib 3(niBt ^tolfd^en ber
©oefter ©Srben, tote anäf bett äcmfitern ^amm bnb SJnna^
(angö ber JRul&r bnb aWöl^nc gelegen, fe^r tooü inö 5Kfir(fifd^e
fid^ fd^iden fofte) ein fonbcrüd^e« Ängc getoorffen, barunter
aber Zxm bnb Siebtßgfeit btc bon SBerlc fe bnb attejett
»iitoanfelbar be^ bem l^eitigen $etro bnb Srfeftifft ßöflen
®e| fi^tgeitben ^al^r^ ao. 1445^ beg anbem f^e^tag9 1445.
nati^ fjfinften, SKcrgenö bmb fej SSl^ren, fame ber ^crftog
uon (äene tnit ben (Soeftifd^en bor Serie, mit bieten tottten
Schaben (ot§ bie «Iten fd^rciben) bnb ftefletc fld^ guc ^ferbt
(«b ju gu^e l^inber ba§ ©al^toerd bff ber ^ö^)?)en, toetd^e§
pc famM ber ÄDdeü^^SRüßen abBrcnneten bnb näherten fiii^
iiiird^ bie ©raben bnb fünften i^inbcr Säumen bnb ^inmn
ju ber ®tatt*9WüIIen, bicfelbe gleid^fatg toie aud^ bon bau*
nen^ bie ®tatt in Sranbt gu fteden, ii^re @tfidc fteöeten
(ic iw>n bar bf bie Statt, f^ufeeu aber ottcmai^tB jn 1)i>äf,
m ba§ eine Äugett burd^ beu ^cfpitalfbad fiele bnb bod^
nic^ au^id^tete.
@ert SÖleüin bnb Suert JRoft bl^omolen Surgermeiftere,
öd^tetctt biefen geinbt nit grcß, fonbern fielen mit li^rer S3ür*
ffxt^ gue ^f erbte bnb ju §U€§e ]^erau§ bnb mad^etcn bem^*
fetten, fouberüd^ al% ouc^ bie aRenbifd^e Sleutere^ bargu lamc,
bat Selbt gu enge, bat fi^ ^^^ ^^^ 9?ad^t toieber gurud toeid^en
wfijfen, mit feinem onbern Effect, nur bafe fle ofigtte. ©eiäto
jit Sübcrid^ ang^ftedft, bie Äornfrfid^te gertretteu bnb ein Äinbt
tobt gefd^len l^atten* SfBer im 3^unio be^ ©ontage^ für St.
fetrl tjttb $auU fal^mcn bie ©oefter toieber, nui^mer fann>t
ben 8i|)^)e'fd^en, bie il^nen beigefaöen, mltt aß tl^rer SWad^t
bttb fteOeten fid^ ^ad^ittagd t>mi bier SSI^ren ind SerQifd^e
3Mbt, bie bou S38erü aber brieBen fie gurudt^, ba§ fle bef
Sad^te« fld^ inö 8ol^e legen muften. ^Äontage SRorgen^ ftur*
neten fie SSffelen, bag aber mit toenig ^aM befe|et toal^re.
Der §er^og »ou 6Ieue, ben bie ©oeftifd^en am XoÖl^aufe guc
Sflbcridc nod^matcn beneuentirten, tamz anäf mit großem
im. S^idt l^ittju mb ßegeti ftd^ Don 9ktna ^ Vßt fxemmbe
folgen. Sfber bic öon ©crtc fiden an^, öBcrtoeftigen bic
€onöol, fci^Ingcn bic SBeinfägcrc ein bnb brad^ten ben bbrigeti
^rouianbt fambt 50 ©efangcncn bnb 30 ^f erben in SBertc.
i)a6 bcrbroße ben ^crfeogen fel^r, bemcd^tigte fid^ alfo fetbigcn
Sageö beß §anfeö SSffelen, »etd^eö in gctoer gerictl^e, al|
anci^ felbigen SKontage« bcg bon Äe^er ^an^ jn S3übericfe
angeftedfet nnb in SBranbt gefc|et tonrbe,
Dicnftag bff St. ?ßeter bnb ^anü läge, ben. 29- 3unt?
rilÄeten bie bon gleuc, ©oeft bnb ^ippc mit i^rcn Sal^gen
bnb ©tnden, anäf mit aßer §eer§frafft Serie näl^cr bnb
fd^tngen il^r 8ager (maßen bie ®tatt nod^ berfeit« l^er, mit
Idnem ©d^Iog berfel^en loal^re) l^inter bem ©ieci^enl^anfe bnb
meinten SSSerUe [oft il^nen nnn nit feilten ^ toie anöf nit ol^nc,
baß bie ©tatt baßmal^ten, fonbcrlid^ ba and^ lein ©ntfafe auß
bem ganbe borl^anben toal^re, in l^öd^fter ^oüf ftnnbe^ ba
fügte ®ott, baß nod^ ein rebtlid^er Patriot, einer bon ^mdttl,
mit feinen fjreunben, Qnnd^ bnb Änai)en (toie bie %itm
fd^reiben) bnb 33nrgere bon SZel^eimbc jn ^iilff famen, ba
ban baß ®i)ieB angienge. Die ©oeftifd^en ^Jneßgfinger ti^rcten
boran, bebienten fid^ bom ©ied^enl^anß l^cr, beß Samßgraben«
(fo nnn ber ©innengrabe genennet toirbt) bnb bie bbrige i^rer
©d^irmer^ toetd^e fie ber ^tit gebrand^et; bnb bie (Stenifd^cn
trnngen nad^, fd^nßen getoer in bie ©tatt bnb giengen bomit
SWad^mittag^ bmb jtoo SSi^ren bff bie Sabcboit« ^forbten an,
ba)^ iefco baß ©d^toß ftcl^et ^ 3(ber bcibe 33nrgermeiftere SOieöin
bnb 9Ioft ti^eten fambt ber ganzer Sönrgere^, bnangefel^en in
ber ©tatt ein große« getoer bfginge, fold^en SBieberftanbt mit
©d^ießen bnb bonncren, baß gteid^famb bie (grbe, toie bie
äften bauon f einreiben ^ gitteren ober beben mögen. 5DreJ>
©türme nad^einanber ti^eten fie anf bie ©tatt, baß bergteid^en
in SBeftj>]^aIen babenor nimmer erlebet, biß enbttid^ bie tJe^enbe
aaäf mit §inbertaßung fünff i^rer ©d^irme, loie anöf bieler
lobten bnb SSertonnbetcn, mit ©d^inH)f bnb (Spott, beß
^enbt« bmb fef SSi^ren, toieber abtoeid^en muffen* 3m
Xamßgraben aber ^)tteben ii^rer biete, bnter anberen and^ ein
SKÄttenbede bnb mel^r anbere ßbbeten, too nit and^ ein l^öl^erer
65
^m fai&fteh i>erbc(It Tigge; bcm fo fd^rciBct bctfeftc, bct 1445.
Hefc^ (»te 6e^ bicßcn Äftcn bcr Srauc^ gctijcfcn) rhytmice
hfd^rieBen:
O SBKcn »at ^cbbefto »unncn bart
^ebbtftu SBcrB Bemannet l^art
^od^ mit l^unbcrt SBa^>cn,
Ätt SIeue l^ebbe gefd^r^en 833a|>en
SSmb ben ©d^at ben fe l^cbben mSten taten,
STOecT ban l^unbert bufent ÜDucaten
T>t\) bar fd^ul^tebc im S^am^gtaBcn bnber ber ©rflgge
2Jnb fönte \>om ©d^öttc nit toieber torßggc.
®z\) ttje^ten be§ feiner tocU telanbt
@e^ l^ebben gerne gebobbcn bei §anbt,
©an fe^ ereö 8^ne^ feder teeren gctoefen
SSmB foWen <S(ifatM toebcr to gcnefen^
9?u en {§ bat fo nit gefd^een
Sn toag bat ßnentnr bo bar berfcen»
iBe^ bie i^unbert tJevoerftettcn ober §ättfere Binnen ber ©tatl,
feint 6e^ toel^renbcm biefem ©tnrme in bie ?Cfd^e gangen,
beme bod^ i&nangefel^en bie iBurgerc fld^ rebtlid^ auff ben
SBSKcn, ^forbten bnb SÄauren gel^alten, ^\oax tl^ettg ber
ge^cnbe l^atten fid^ nod^ gtoifd^n ber ®öbcrid^er ^forbten
»nb SKSttc gefteüet bnb bafelBften in aöer ©tiUe meiere
gctoerjjfeile in bie ©alfel^Äufere (beren bagmal^Ien mel^r nit
rfIpeBen in bie SCfd^en gctegct waren) gefd^ogen, aBcr ©nr^
gcrmelfter JRofi teare gcfd^toinbt reiften fommen i>nb l^atte bie
8[etoct:=^feitt fd^neüer ta^en au^xiel^en al§ pe gefaöcn toaren.
Äfo toic ber fjeinbt gemerdet, ba§ fie mit bem ge»er toeiter
fl^tö gewinnen fönten, jogen fid^ biefelBe, nad^beme fie öict
Sage ii^r äulerfteö öerfud^et, barnnter bod^ nur einer, 85 re^^e
panbt, an SÖerHifd^er ©eiten tobt ge^JÜeBen, fld^ bie erfte
Sftd^t naiver iöilridte bnb folgenbcn 2:age« in« SlmBt Snna,
n^n ^emmerbe, aug ängfte für ben ß-ßtfd^en, in §ed(en
^ttb ^tnnm toieber gnrüdte^
©oBaft nun SrfeBifd^off ÜDieterid^ fein S80W Be^famen
Wotmnen fönnen, rndete er toieber fiilr ©oeft bnb tie^ bie
Soefttfd^:r jönb ^bfpz^äft aOe§ ©d^abcn§ entgelten, »eld^er
5
66
feineti SBnbetti^nen gefd^el^en/ fd^i»?t«te mdf, tpeffen feinen
SBerUifd^en alfo Ibegegenet, teined IBrenneh^> bag üud^ Diele
ÜDörffer barßber jur toPötul^tt tonrben. Aber nlt bie mlnber
ftunbt benen ßteuifd^en SBette boäf aBjeit in ben Äugen ^ atfo
1446. lonten fie n>ibber Anno 1446 in St. gaurentii Siad^te ben
10. ängnft bnb fd^nßen mit berrSt^d^en 8ett>er<>fcilcn l^inein^
ba^ gwifd^en ber SBöbeder bnb SÄel^fter ^fcrbten 13 f^äufer
bnb fetten bertranbten. aber bie bon SBerß ^eten an^ bnb
brieten biefe gel^enbc fo n>eit toieber jurntfe, bafe (fle) fici^ in
ben großen tieffen SSSegl^ retiriren nutftcn, bl^a einer bon ^off^
berg, ber be| gett>er« in ber Siad^t getoal^r toorben, mitt 300
^ferbten in fettigen tieffen SBegge il^nen bBer ben ^atf fame>
ba bon bie i>on ©oeft in fd^neöer S^Ie fid^ toteber jnrndte
jogen. ©efe 5Äad^teö aber 5Watibitati« 2Rariä 8. ©e^yt fomen
fie lieber »nb fd^nfen geä>er^)feite in SBerle, babnrd^ abet
bagmai^fen nur ein $an^ abbrante bnb »el^rete fdjte ©tnnbe,
ba| fie toegen ber lobten bnb SScrtc^ten toieber ^b»eid^en
muften, atfo toic ber |)iftoricttö metbet:
ti)t> fc bo cfitemen njebber to f)uif
en beet feben: tl^u« tl^n«, nid^t mcl^r i)txni%
be anberen l^ebben bon Sporne gcfagt
be Düneü l^ebbe fc op be ban SBerte brad^.
SBie e« ban and^ babei j>tiebe, baf bon S)ato begen, bie bo«
©oeft bf bie bon SBerü fonberßd^ nid^t^ ?Öeiter« bomal^men,
fonbern mn^Un SerÖe, toie e« gut ßölnifd^ loare, atfo and^
flttt ßiWnifd^ U^m. Darftber ban (grfebifd^off 35ietertd^ an
fotd^er beftenbigcr Zxtts> önb ©tanbtl^afftigfeit ber bon SSerö,
fotd^e gute ©ati^faction entjjfingc, bag aud^, toie nad^gel^ent^
burd^ 3nter^)ofition beg ^er^ogß bon »urgunbien, toie and^
©r. ^jabftt. f)eitigleit fetbft Nicolai 5«, per specialem legatum
1449* de latere anno 1449 ber griebc gtoifd^en beiben ^errn, bem
Srlbifd^offc gu (Sötten bnb f)erfeogen gne €teue in SWaftridt
gentad^et lourbe, -bag Sonfiftorium ober geiftßd^e^ Oerid^t,
toetd^c« babeuor fünften in ©oeft, al§ ber cl^urcötnifd^er
^mimm in SBeftuaten gemefen, gnm 3eid^en einer Sieber^
1460. ^ettnnge ao. 1450 bf SBerte mit^zt bnb baburd^ «nlaf
gegeben, ba§ fetter beute manäftx feiner getel^rter SKan in
67
fettige ©tcttt fld^ ntcbcrgefcfect; jubeme aud^ mtt bcr Seit bie U50.
So^rungen bafelfeften gimbtld^ gugcnol^mctt.
®og ©eftc aber wag für ha^mafftm folgte, toatt, bag
öon fotd^er ^tit an, in bcnen hegftcn l^nnbert bnb mel^r
go^ren, fein anfttcrtiger Ärteg]^ ober ge^enbtfd^afft ber
feibW toetter t>erf})üret toorben, Sffier bcr teibigcr ©atl^an
tsnbcrüete injtmfd^en nit, gteiti^toofl einen alg anbern SBeg ju
toirden bnb feinen gtfftigen ©acmen be§ intoenbigen SSnfrie*
kn» unter bie (gintoöl^nere ber ©tatt S35erö angjuftreutoen,
wagen ban bafeftften fold^ B^^^trad^ten entftnnben, toeld^e
juftitten bnb Bet^jntegen, bie ggfte, 8anbt6fürften bnb ^err«
gtiug JU fl^ttn Ibelanten.
SJictDoÖ ttit ol^ne, ba§ fotd^er JBnfterne Inmenbiger
3»el>f^)dtett, buiB fettige 3eit bBer niel^r aud^ toofl größere
©tfittc gefallenen bnb getoirdtet l^aben. SKan Icfe Brun: in
fteatro urbium foL 250 toie e§ ao. 1450 in ber benad^Barter
Jteid^lftatt ©ortmunbt bai^er gangen, inbeme burd^ eine«
8ffftanb bie ©itben bnb ©emeinl^eiten, an^ita^ ber ©efd^ted^-
terc, bie SRal^ttfteßen ba einnal^men. Item Jäcobum Draconem
de orig, et jure patriciorum Cap. 8. fol. 316 quanta dissidia
ao* 1478 Halae Saxonum inter plebem ac patritios seu sali- U78,
narios ibidem extiterint. Item pölitica Adam! Contzen de
dissidio Lovaniensinm et passim alios.
aifo toal^te bngefcl^r aud^ ber ^dt einer bon SRüben
fiöfSB^It fommen, $unott ©reue genant, ein bnrnl^ig bnb
jontttuftlgcr 9Äan, baß er alba gu gttn- Siüben in ber Si^at
bergcftalt Begeiget, baß aud^ bafelBften biefe Rhytmi bon iffmt
mi) im ©ebed^tnfiSe fein:
f)ttnoIt ®rene
n>a§ nit bid^t bnb geue,
bornmB nei^me toie el^me be Steift
85nb be §oebc bartl^o.
Sicfer ^nnott inftnuirte fid^ Be^ ben ÄmBtern bnb ©itben gu
Sera mit SBef d^utbnng ber ©alleren , oB tooften fie bie ®e*
»einl^ett bnterbrttdten, aud^ mit großer ^romeßen gegen bie*
letten bnb bag er bie Statt in einen anberen ©tanbt feftcn
tocte. ®rmmü mad^ete fid^ fo confiberaBef, baß er aud^
5*
68
chbtltc^ jum Surgcrmctfter angefcfect »utbc^ richtete aber mit
3uite^unae gftr* ^mbter mt> ®ilben, fonberltd^ gegen btc
©ältere, in Slufbringung eine« netoen ©al^Brnnnen, tote and)
mit toirdtid^er gntfcfenng ber ©Sl^cre an^ beren 9fa]^tt6fteßen,
önb Sntrubirung Stnberer bon ben festeren an bcren ^k^
bnb fünften in SScrrndnng ber ©crid^ter^ sub specie atteg
naci^ bem 5Rübenfci^en 9ted^te etngnrid^ten, fold^e büße ber*
xoo^xnt §enbete an, ob folte alfeg au^ ben alten ©d^rantfen
berfefect, ja ba^ SSnterfte bf« ÖBerftc gefe^ret njerben. ?tIfo
att(^, bag fd^ier enbtlid^ 9Äorbt bnb Stobtfd^Iag barang ent-
ftanben toe^re,
!j)a lame SrfcBifd^off bnb Si^nrfürft §etmannn6 bc
Maffia, princeps admodum doctus, toie er Befd^rieBen tüirbt,
sapientissimus item multisque virtutibus egregie excultus,
quin et pacis publicssque tranquillitatis studiosissimus , auf
einfommenbe (^tagten biefe^ toeit au^fel^enben ©treitö, am
1482. 10- getr. 1482 in l^i^l^er ?ßerfo^n fetbften, fambt trefjiid^em
Somitat, ju bero ©tatt 2BerH, nal^me fid^ be« 95erlauff^
fürftbättertid^ al^n bnb Bemül^ete fid^, bie ©ebred^ Beftenbig,
etoiglid^ aBjntl^un, toie anß folgenben 6om|)ri?mifen mit mel^:^
rem aBjnnel^men-
Tenor compromissi: ^n nji^en, fo ftd^ mannigfat*
bige ©eBred^en, ^toz\)hxaäfkn bnb fd^n)erc Sefd^utbungen an
8t>ff, (SS)zt bnb (Slim})ff breffent, entftanben l^aBen bnb Belegen,
bie ban jefeo ali^ie ju SBerle für bem l^od^toürbigen in ®ott
aSatter bnb bnrd^Iend^tigen ^oi^geBol^rnen gürften bnb ^errn,
$errn ^ermann (SrfeBifd^offen ju 6ößen bnb Sl^urfürften
|)erfeogen ju aBeft()]^aten bnb ju (gngern, bnferm ggften. KeBen
|)errn, alg bem ganbtöfürften, in iße^toefen beg 5Dl^omca})itnf§
gefd^idCter greunbe bnb feiner fürftfid^er (Snaben breffttc^er
^&tS)t j)nb efelid^er grennbe bon »iitterfd^afft bnb ©tätten
beg 8anbt« gu SBeft^jl^alen, jum ©tifft Soßen gel^Jrenbe, off^n*
Bal^rUd^en bfgebal^n bnb in SSergeid^nng^833iefe bon aßen nad^*
gefd^rieBen^n 5ßart]^e^en, feiner fürftüd^er ©naben ouergeBen
fint 9iemBIid^ gtoifd^en ben ©et^ren bon SBerle mit il^rem
Stnl^ange eineö gegen bie anbere Surgere bnb ©emeine bafelBft
ju ©erße anbern 23^eil§, 3tcm atpifd^en SBid^arben bon ©nfc
69
gttt. @d^nibeU)tnt 9m(tmann pxt SBerle eined gegen bie ))ürfd^r. 1482.
Surgere önb ©emeinbc ju SBerIc anber« 23^ette«, aSnb bait
nodi itotfd^en ben gtt>ei^en alben Söurgermetfteren ®ottfd^aI(ät^ett
Sronbii tnb ^ol^an ^fettcnbcrt öon SSSerIc tl^re« 2:^ett| gegen
bie temeltc iöurgerc önb ©emeinbc ju SBerfl anberg STl^eilg,
tteld^e Oebred^en, Btoe^trad^ten önb Scfd^ulbungen öorfd^t*
biß ^arti^ien gne aßen ©^ben turfd^r. mit gutem SBlCen an
ben fiemeften öufern gnäbigften §errn öon gößen geftalt l^aben
önb genfelid^en Der^)fteben feint, in ber ©eftatt, toie finc fürft*
ü(^e ®naben f^ barumb gutlilen mit SBifen ober red^tüfen
eittfd^ciben »erben, ba§ eö babe^ bliuen önb öon aßen SE^eilen
gegolten t>nb boBenjogen toerben fofte*
^l^ie folget nun (ben langen Content be^ compromissi
jji otBreütjiren) loie »nb toeld^er ©eftalt bie ©d^riften gegen-
einanbcr einjngeben. SZembßd^ baf bie ?ßart;^e^en il^re SCl^n*
fjjrad^en, bie fie gegeneinanber ju l^aben vermeinten, Binnet
bem 3Äonat Sßartio negftfotgenbe ünb baruf ban bie atnb*
ttorbt im Wfxili, bie Sieberrebbe aber im 5Wajio ünb enbttid^
bie Sßad^rebbe mit aßen Äunbtfd^afften bnb a3en)ig, eö njel^re
m ^riuilegien ober fünften, toa§ einer jeben ^artl^e^en ju
(einer ©ered^tigleit bienen ober nötig fein mögte, hinc inde
kfd^rieben önb i>erfiegeft bem cl^urfln. Oberictncr naiver Slrnö«*
fcrg einfd^idfen önb baruf ban aßerfeit^, toan nit nod^ bie
®tttte JU flnben, beß cl^urftn* ggftn. 9icd^töf^rud^e« getoertigen;
inmittclE^ aber einer ben anbern mit SBorbten ober SBcrdten
nit fcefe^ben folte, be^ ben Sieben, fo fie ^l^rer cl^urfln.
(änaben, ber fiird^e bnb Srfeftifft getl^an l^ctten. 95nb beg in
Srfüttbt u, f, to- ©egeuen ju 333erß auf ©ubenftag)^ nad^ ®t.
©d^olaftüen^'Sage; in ben ^al^ren bnferö $errn bufent bier*
^uubert gtoee bnb ad^tjigl^,
SGBie nun biefem aßerfeitö ge^orfambft alfo nad^Iommen
bnb ber cl^urfle. Obcrießner bie hinc inde bor bnb nad^ ein*
äetommene ©d^rifften nad^cr §offe eingefd^icfet, famen enbttid^
m Sittfang t>t^ S5ecember==3Wonat^ gltn. 1482 teu Qaiixt^, ®e.
%rfle. ©naben toiebcrumb nit aßeine in bero l^o^er ^erfol^n
Wftett, fonbern aud^ (man fe^e toie ber gütigfter gürft bnb
§err felbiger ©tatt 3Berß fid^ angenol&mmen) mit S^ro nad^^
70
caifAttnU tjnb {Rä^ttcn, »ic awd^ 9iittcrfd^afften t>nb ©tätten
be^ gütftcnti^mnB« Sa3eft<)fatcn. Der Anfang önb (g«bt aBcr
ergangenen 9ied^t«f|)ruci^eö lautet alfo: SBir ^erman u4-ö>^*®)
15(Ä «16er foBatt gr^ifd^off ^erman ao. 1508 biefer äBett
gefegnete j)nb (Srfebifii^üff ^l^tü^)! ein ©raff bon "S^una an
bcr gi^ur bnb {Regimcnte fuccebirte, gtenge b<HJ^ ber voriger
germen »ieber al^n, tote ju feigen anfe fotgenbem ftard claufu*
1510. «rten JReceffn: Sir ^^ia^jg bon ®otte« Knaben u. f. tt).^^)
3^^^ l^ette eö, nur Mol U\f ber ©efd^id^t^etäel^Iunge
ju bleiben, bie 9?otturfft eben nit erforbert, biefc 9{eceffud
(Sr^Bifd^cffen önb ßl^urfilrften ^ermanni bnb ^]^tli|?|)t berge*
ftatt toeitleuffig gtt infertren; gteid^tooü^ ba baraug ju fel^n^
toie forgfäftig fceibe i)iäf\tUUxä)^U 8anbt«fürften, batuf l&ebad^t
getoefen, bie ©tatt Serö^ inbeme biefefte, Be^ alten M§ bal^cr
borgefaßenen SDccafionen fo treio bttb rebtUd^ be^ bnb an
beut Srfeftifft 6öUen \i<Sf gel^alten, c^nt beme and^ alfo
gelegen, ba^ bie jelttid^ ganbt^i^errn^ bie weniger and^ nit
bie töMid^fte ganbtftänbc bon JRttterfd^afft bnb ©tätten ju
crforbernber protection, baruf ein Äug ju l^aben, fonbertid^
U\) intocnbiger JRul^e öub ©nigicit jn eri^aften; ®o toirbt
bem geneigten Sefer, abfonberlid^ ben^n bon ber 3iitterfd^afft,
bereu SSorfai^ren (fo ber ^üt gu beut ®uteut mit coo^jerirt)
barunter fid^ fiuben, bie ©eitleuffigleit i^nen berl^offentöd^
nit berbrieglid^ faüen tagen.
aber loieberumb ad contentum ju lommcn, »af hod^
b^o gur 3eit für ein burul^iger (Seift be^ t^eit§ Seuti^en ju
SBertt eiugeiourfetet getoefen fein mag, eutftunben batt l^crnad^
1519. ao* 1519, atfo bei) Reiten grfebifc^offcn Hermanni de Weda
gteid^tooti bagutal^ten nit eben gegen bie ©ätfeere, bannod^
26) 2)cr fJcrf. t^eitt l^ier einen ^tuSjug be« ©d^icbf^ru^e« jtoi-
fd^ctt bcn @ä(<jcrn unb ber @tabt mit, tiefer, fo tolc ber @^rud> g»i'
ft^en ben alten Süt0crmeijlern u«b ber @tabt unb ber jtoiWcn bem
Amtmann t>. (Infe gnt. @d^nibett>inbt unb ber @tabt, ßnb obgebrucft in
eeiberife Urt ^u^c HI. 9^r. 986; w in ber ^ott 215 an^ ncd^ ber
3n6a(t eine« iiac^trägtid^cn @^ru^e« ©ermann«, ö. SRartin« Äbenb
1485 angegeben ift, beffen ber ^erf. nic^t eri»ä^>nt — 27) 2)er ^>ier im
flu«guge folgenbc SJejeß beö (Srgbifdbofö Witipp n. toon 2)ann, d. «J«
1, October 1510 in eeii&erft \Xxl ^uxi^c III. 9h:o. 1011.
71
to^^rumB einige attbere fixere Sndt^en, tattiitx obtx bie
andiores (jitfolge it% testeten angejogenen ftard claufulitten
?]|tti|)<)ittlfd^n SRcccffue) anäf am 8e6cn gcftraffet »urbcn.
5D]^a bbcrtegete Sri&6lfd^off f)ennan mit bcm SKagiftrat 1519.
böfettft ju ScrÖ, »ic biefcn fingen ba bif bälget faft Icinc
Sautctctt l^etten l^clffcn mägcn, ferner ju t^mi fein »olte; ber
SRagiffcrat aber fteflete aöef bnberti^enlgft gel^orfambft an @r.
ei^urfln. ©nabcn btib bero l^od^toclfer Statinen l^ol^cf fettftel^
genc« ©utflßbcn* ©an atfo metbet ber b^omatg l^icrfikr auf*
gerid^ 9tecef post alia: ntt bcfto minbcr^ nad^bcm in biefen
irrigen ^anbeten toic cbgefci^r* bem 'iSttdft^pxnäf etoan» ßrfr«
Mfiä^öff ^erman« nit nad^fommen, l^aben »ir ijon mel^rgltn.
©nrgemteiftcren bnb 9iä^bten begehrt, ftc^ bf SEBege ^etffcn
§tt 6eben<fcn, »ie nnn l^inffiro l^ierein ju feigen fel^^ bat fottid^
3rt^nmb »nb SBicbertocrtigfeit gegen obgttn, ^ziSftSipxnilf nit
mel^ öotgenol^mmen, ©nigfeit, gnbe ^oUce^ lonb 9iegiment
Dnber^Iten n^erbe« ^arnff fie aSnf geanbtmortet^ bat ^tf
frid^n 9ia]|tt bnb aSerforgnng gan^ an S5n| bnb bnfe Siäibte
flelten, b^ 3»tt^^P^t^ SB^ »erben \oiäft^, mit genngf amb
©erfei^ng berfurgen; bcmfclben SSnferm JRaibtfd^Iagc i>nb
®erforgnü§, fie at§ bic gel^orf amen folgen bnb nad^Iommen
»otten. — SUfö toic fd^on tcngftenöl^cro be§ ganbeg Sßottnrfft
jn fein erad^tet, ©erß a(§ einen ®ränfee«=0]^rt mel^rcr« }u
befcftigeri tnb mit einem ©d^Ioß ju berfel^en, fu tonrbe mit
JRal^tt eineö l^od^toürbigen 2:]^nmbca^ttut§, n>ic and^ fambtttd^er
ßanbtftänbe bct gürftentl^nmbf aBefH)]^aten bon iRitterfd^afft
Dnb Statten bal^in refoluiret, baß gegentt)ärtlgeß nod^ ba
fte^enbef ®äfU% bal^in ju fefeen, glci^njoC, VDic in beme l^ir^
über terfaletem recessu ßrfebifd^offen Hermanni ggft. |)räocc«*
<)tret bnb tjerfid^ert, mit biefen beutlid^cn SSol^rten: »nabbrüd^ig
i^rer (ber ©tatt) ^ßriuilegien, gre^i^eiten önb SSegnabnngen,
guter ®etDi?]^n]^eiten önb aüer il^rer ©ered^tigleiten, |)aue tjnb
©fiteren, biefelne SBir l^nen iugefagt, gnäbigßd^en gu J^aubt*
l^auett bnb fo öieß Don ißoiben jn bcfeftigen, beftetttgen »nb
itt Dcrmel^ren bnb il^nen ein gnebig |)err ju fein. ®e& ju
Srhtnbt ber ©arbeit m\> Defter ©tcetigfeit, Ivanen ?Blr @r|-
Mfd^off »orfd^r. bnfer ©iegett an biefen SSnfern iBrieff boen
72
1519^ ^W^t t>«^ gete« ift in SJnfcr @tatt SBetfe, in bctn 3<^i^^
bufcnt fünff^unbcvt önb nctocnjci^ett, t)ff ©aterftag nad^ tmfer
Heuen f^an^n Xclq conceptionis. ^ieki ouer tnb al^n ftn
getoel^ift, bie tDÜrbigcn toottgcSo^rnen (gblen ertarcn, SSnfer
©rober, @d^tt>ager, 5Weuc, Stallte, tteben Stnbäd^tigen bnb ®c*
tretoen: fjrieberid^ Orauc gu SBiebe, ©i^cml^err aSnfer ^d^en
jtt esßen önb ?}rcBft ju ta^fer^toerbc, Otto ®rauc jum
Siittberg, 5Dieterid^ ÖJraue ju äRanberfd^ibt bnb gu Stantfcn*
ftein, ^err gu ©d^leiben, S)egen]^arbt Söitt ®octor, ^ricftcr*
San^nid^ SBnfer ©l^ouiürd^n gu . ßööen Sonder, SSkmcr
^ot^abeü öan IRaffenerffurbt bufer Slmbtmau gu B^iiiQ^^
©d^eiffart ban SJierobe ^err gu §emmer«bad^ ^nfcr HÜtfit*
man gu S^btberg, ®o§»in Äcttler ©nfer Stmfctman gu §ouc*
ftatt, So^an Duabe §err guc Sanbtöcrone bnfcr SRarfd^oId^
Qol^an §aefe bon (Sonrabt^l^eimb SSnfer Stmbtman gu 8^nnc^
öol^an tyan Sodenforbe gut ©d^üngeÄ SSnfer ganbtbroft gu
ffiJeftual^Ien, Strnbt bon 2:ülen bnfer SünStman gu 9Äcnbcn
t>nb §ad^en, Q^f)^n gürfteuBerg Sünbtman gu SBerß, griebrid^
gürftenberg gu ^atttUoppe, ^^ol^an ^oberg)^^ Qt^an t>an Oetl
bnb Qt>i)an Seringl^fen 38nfer ätuibtuian gum §ertjJerge zc.
3n Summa l^od^anfel^enttid^er S^n^^n genug, baß fold^ ®d^o§
ber ©tatt äßerü an bereu ^riuilegien, gre^l^eiten bnb S3egna*
bungen, »ie amiS) bero guten ©eioonl^eiten bnb oücr ®ered^* .
tigfeiten nit ^)räiubictrlid^ fein foße, toie e« bau btf bal^er
aud^ anberß nit obferuiret ober gel^aften uwrben,
SBanö'nur nit Stniag gebte, ba§ quoad onus praesidij
ble <St^tt. gttn>?il?n niel^rer«, bau anbete ©tätte beg gürften«
tl^umb? Sffieftjjl^alen, baburd^ ^)rägrauiret toürbe; Sffcer e^ gel^e
tt)ie ba loottc, bie §llten i)<ibm ber ßzit ncrn obgttn* SJl^rl^e^
l&eren gefagt:
^ebben gebal^n Änirte tjnb SRubad
2B{e l^ebben to SBertt bci^alben gut ®emadt.
1534* 3(ber meistere ^eimbfud^ungen ®otte§ folgen nod^ Anno 1534
am 4ten ©e<)tembri« entftunbe gu äöerü in SBe^Ife §aufe
am SÄardfte, ber am ©ontag baden tooHen, eine gefd^toiubc
getoerPrunft, baburd^ me^r bau 200 f)äufere rfngeäfd^ert
73
mtbm t>nb 14 äRcnfd^en crfcarmttc^ mVtommtn mt baft
Anno 1538 al§ ein äÄorbtbrenncr granfe ©d^töbct gnt, 1538.
in %(krt Äibbcrö ^aufe bafcftften rJctoer Dnb Suntcti gctegt
ift i>6cr fotd^e 6etbe »rättbc bic l^afte ©tatt, bom 9)iarcft Bt§
an bic SKcfjfter ^fi?tte in ben ©runbt aBgebranbt
Anno 1550 ben 13- SRartijl auf Dominica 8ätate feint i55a
oBermoi^tg 107 §änfere an ber Äemjjenftrage aBgebranbt,
inbcme ^in Smmtxtneäft ©erbt Saide gnt^ bnrd^ 3obft
©triden einen ge^enbt beg Sr^ftifft« (Sollen, barju erfanffet,
getocr Dnb gnnten geteget l^attc. 5Diefer SDRorbtbrenner aber
ift zxtapptt, aix^ ber ^tatt ble einge&fd^erte Örtter borbe^
aefd^tdffct, in 4 @tü(fer get^eilet bnb ber to|)ff für ber
©tctaer fiforten, im eifenen Sorbe an^gel^enfet »erben.
Anno 1555 tmge fid^ am ©af^plafee t)nb gtoar mit bem 1555.
?fifec felbften, eine mercftoärbige ©ad^e gn, toeld^e, toeiten and^
ein cirf^redßid^cr Sranbt bamf erfolgte, nit im^)ertinent ober
unjeitig faßen m8gte, gleid^ and^ anbere, al§ nod^ jiüngft ber
S)octor ^onborfflue, ®a%reeff jn ^aU in ®ad^|en, ba^
baldige bnb l^emmbl^er gelegene ©atfetöerdfere accnrate befd^rie*
ben,. eta>a bi^ Ort« mit einkuffen jn taßen. SHfo ift jn
toi§eu^ ba^ biefe SSJertifd^e ©atfebrunnen fotooß ber in ber
Statt aI6 and^ ber anbere im ©tatt^graben bnten au^ bem
©ftbcn l^er, auf einem fetfigen ©runbe, beibe j^ngefel^r 270
gut bott einanber Ijertjorbringen, bergeftalt ftardf (Oott ift
nimmer genugfamb bafür ju banden) ba« ti>an fic nit ftel^tig
gebraud^et tjnb belogen mürben, biefe faltjrige Oueßen fo tt>oI
a(§ aud^ bie übrige füge, mtäfz, atg bic auf bem großen
©eid^e, it. bie auf bem ©d^tud^e« ©eid^e ünb bie auf bem
^eßenborn, toie aud^ anbere meiere be^ i>nb neben« biefen
©alfeabcrn l^erborbringen bnb im Stufflugc eine Säad^ geben,
fo nod^ de praesenti bie ©alpad^ genanbt toirbt, fötd^en
©trol^mb gimbUd^ ftardf mit termel^ren ioürben. Sßte beme
nun, el^c biefe bergeftalt bnter Dub mit bem toilben SBaßer
^erborbringenbc ©alfeaber (ba e« Slnfang« bor SSettJo^nunge
biefe« Dl^rtc«, i)on ®atii i)nb fügen Safer ein Sl^ao« getoefen,
ift gicid^tooß enbtftd^ bon ben ©ad^fen ober toetd^e bie erftc
74
1565. getoefen) butc^ S(()>faittng beg folltigen Don beut fftfen^ eine
®t)faxaüt>n ober SBnberfd^eit gma^fftt, olfo ba« bie ©atftabem
in l^Dtfeemett SBterf^)antten bwb^ mit »et jttfajnen fleftrid^enen
©DÖen bnb btnB bnb nmi geftemjjctter 3iegeterbe 30 gu§ ^oäf
in bie §ö^be oufacfill^ret »orbcn, big in Anno 1288 ber
einer SSrnnne nul^mer im ©rabcn, toie oben (@. 53) gentetbet,
jngleid^ mit ber @tatt, ber önbe« gerfUiret bnb bat fat^rige
unter bag füge getanen kDorben, ba gleid^iDoI )>nterbeten einen
alg anbern SBeg^ ber in ber @tfttt Itggenber SBrnnne ge<)ßeben
mh mel^r af)n ©atfee geben, otg anftoert« l^in berfd^ßfen
»erben fSnnen. «ber inbeme gteid^tooß, obfd^on foJd^er ®e*
ftatt baß ffißc SBager t>om falferigen abgcfonbert »orben, bie
93ac^ aug bem großen !S)eid^e negft bem Principal «^^al^«
brnnnen i^erfienffet bnb bal^ero bie alten püüi beforgct, baf
bod^ ba§ füge SBafer i^on ber ©eiten l^ero fid^ in ben @al^
brnnnen eintringen folte, l^aben fie gioif d^en gttr« SBad^ mt>
bem ©al^brnnnen einen onbern, jiebod^ Keinem 9leben)>ü$en
mad^en laßen, barin fld^ ba| füge ©ager giel^n fotte; auf
S33ei§ önb 9Äae§ »ie folgen toirbt önb bamal^iger @äl|er«'
Obrifter bnter ben annotatis de ao. 1555, 63 t>nb 66 fetbften
befd^rieben mit biefen äöorten:
@nbtUd^ all bnfere @al^lned^te bero SSernntren)nnge
anber« nit gn bemSntcIen getoigen at| nur, ba§ ber ^rinci^jol*
©atfefonbt mit fflgen SBa§erfj>ringen berfälfd^et bnb »erborben
toürbe önb be§j)fatg anff ben «ngenfd^ein fld^ berneffen, baß
»an ber $üfe begogen »örbe, fid^ finben fotte, »algeftalt mi^
bem Keinen 9ieben|)il$e, »eld^en bie aSorfal^ren, tmi baß »übe
SBager barinnen anzufangen, gtoifd^en gttn* redeten @alfc|)fl6
bnb ber vorüber tauffenben 93edte aufgebatoct, fid^ efelid^
ffiager in ben $rinci|)aIfoebt eintringen tl^ete, bergeftatt aud^
at| ber ©alfebrunne big auff ben ®runbt anggeteel^ret »nb
bieg angeben gtoar toal^r befunben, I^Sd^ftniJtig erad^tet, biefem
©d^ben borgulommen bnb abgul^elffen* ÜDerotoegen nad^ ge^jflo»
genem Stal^tt mit erfal^rnen Seutten bienlid^ befunben, ba§
ganfee (grbtreid^ gtoifd^en bem ©aC^fotbe önb ber SSedfe, fo tief
all ber ©al^brunne ift (ab bre^gigi^ ^f) attfeu»innen, »ie
gefd^e^en, atfo ba| man ben ©atfe^jfife bmb IBbergel^en« tolßen,
75
Ht @nMd ftfl^en rnftgeti; Sunt bc Ufmbt, tag ber toriget Ifi6&
Heiner 5«eben;>>ilö öctattet/ ffatt man bcnfetten bif In ben
Sninbt aufnel^men »nb einen bergfeid^en neioen toieber on bie
W leggen lagen, geftatt fold^e« auff biefe Säcife angeorbtnet
9Äan l^att Jtoifd^en ber S3ad^ t>nb bem ^rincl|>alfal6-
bruniien, ber oben in aflen öier ©eiten 12 g«l »eit bnb tolc
glt. 30 gtt| tieft einen Keinen SSierf^^an, bngefel^r 6 gug »eit
»Hb Brett gejiuunert bnb t>mb ben (Srrnibt tjmb^er bi| oben
m^, mit burd^bol^reten Soflen önb ftarden SSrettern befcfet
Mb autgefül^ret t>n\> ertenftöde, Strmen mt SJanemen bitf,
ba^erumb gclegget, auf bag aüeß fftßeö äBager fo t>ieüei(i^t in
ben ©ol^foibt fid^ eintringen Knte, burd^ bie| ^otfe bnb
RJ^ren in bi^fen Heinen ^Weben^Jüfe gu teiten t>nb alfo öon
bem Satfebrunnen abjnfel^ren fein mägte. ©otd^em »itben
iafer aber ben W>iUif) gu toeifen, ^att man au| blefem
Keinen p^e einen ßanaet nad^ ber Sede geleget önb bie
Sft^fommcn mit gleig ermal^net, baral^n gn fein, ba| gfte;
Seife jeberjeit 2 ober IV« 5«! t>nter biefem (Sanael bero
M ^ttben mögte bnb fd^reibet barbel^: &i foßen aud^ »ufere
hi/torm^n bnb (Srben toifeen , ba§ ed jtoifd^en ben be^ben
Drt))iften be« ^ßrinci^alfoibt^ wt ber SSedfe, mit großem
SeiB Dßb Soften mi bem ©runbc i^inauff mitt Soß t>nb
Mtoctde, fo lunftig auffeinanber gefefeet »nb mit SWergel
gebemmet; bag baburd^ numel^r fein füg 3Bager fid^ nad^ bem
©al^foibe l^inein tringen !an, tootte atfo iSnd^ t>nfere gotgere
alle, at§ »nfer gleifd^ bnb ^lnS)t ^tmH ermahnet l^ben, ba|
3^r gtt(i^ berfeitd mh m ber Bedfe lünfftig aöe| Säatoenl
enthaltet, e« fage Dnb ral^te @ud^ aud^ »er ba t»iU, bau bie*
[elbe Seite bergeftalt Dertoal^ret, bag nul^mern bal^ero bag
(ije ©ftgcr jum ©at^brunnen leinen BwA^ng foße i^aben
aber n)ie bod^ ao. 1563 fid^ f)>üren Hege, bag numel^r 1563*
^ fü|c SÖager t>on ber 5ßortfeiten l^er ben ©d^aben tl^etc,
# mif ba| nun forterd ium Sßerdt ©al^ed mel^r ^ol^
wforbcrt ioürbe, bau Jel^malg babetor, feint barüber üielgltc.
iembtltd^e bamal&nge ©elftere faft beftfirftt önb nod^mal^tcn ber
iporben,. bnongefel^eu aöer »eiterer SWül^e bni?
löea. Soften, e^ an tiefet Letten mitt ^up^runge etoe^ betgteid^en
Keinen fjanfli>fifecn« gn mad^en, tote betet« an bet SBeftfeiteu
gcfd^el^en, StBet tele man mit OtaBen (batuntet bet @at^^>ü$
mit bnnad^Ieligem Sltt^f(^ö^)ffen S^ageö t>nb ^aäftt^ wtm
gel^otten toetben mnfte) ii^ ju bem @^)ttng, toclti^et beut
©atfefobe ben ©d^aben tl^ete, fommen toote, l^at man i»
gettem Stbttetd^e bnb Se^en ncäf einen anbeten ©j)tittg
angettoffen, bet a6et etoa§ falfeteid^et al| botgtte. SBafer*
abet Befnnben, betotoegcn bai ffi^efte SBa^et abgn|)fänben, ift
ein gteid^me^lget ^üfee mit bmbtegten §oIfee, ipie bctgtfc, an^
bem i^nbament gegen ben ted^ten ©at^Btunnen al^n Bi§ oitn
au^gefi^tet bnb gtoifd^en bcnen anfeinanbet gefegten ScHcn
bnb 5Deüen, aße^ mit geftfimt>ff tem SWetget anf^ gfeifigftc
önb tDoI betfei^en, alfo anc^ ba§ in ^offnnng ben tengft
em^jfnnbenen ©d^aben betmal^Ien Beftenbig abpteenben, efeßd^c
l^nnbett %^x. Soften an biefet SttBeit nit gef^>atet tontben.
Sebod^ aBet aSeg bmBfonft, »eilen bie eine getlngete ©atfe*
abet, toeld^e mit glei^ anßet bem SSietf^jan getanen, nad^gc*
l^ent^ ba^ fü^e SBa^et an fid^ gegogen bnb alfo eine« mit
bem anbeten nad^ atß bot, gum ^tinci^)atfa%üfeen toieber
einttingen tl^ete. 35a toate nnn gut 9tal^tt tl^eioet^
®et tootgeBoi^tnet @taff bnb ^tt, bama^Iiget d^ntftte.
ßanbttoft in SBeftpf aten, ©taff guet^atbt gu ©otm§, ^etr-
gu 9Äün^cnBetg, »ntbe entUd^ alg ein SieB^aBet bet ©ätfeer
bmB SRal^tt bnb Seiftanbt etfud^et, bet ban baemapgen S3etg*
meiftetn geonl^atbten 8änet bnb feinen ©tiget Söenebtctnö
genanbt bael^et fd^idtte, al§ bet ©ad^en SSetftenbigen mit
9i<iS)t bnb Sl^at Bcignftel^en,
geoni^atbtt« »nb fein ©el^ätffe fal^men ba al^n anf St.
1566. SBalButgi^ Sage bamal^Iigen 1566 tcn ^al^te« bnb funben für
aöem nötig, ben ©alfeBtunnen Bi§ auff ben ®tunbt an^gu«-
fd^öffen, hamxt bet ©ad^en ted^tc Sefd^affenl^eit fundamenta-
liter Befcl^en toetben fSnte, S33ie bau aud^ gefd^el^en bnb fid^
Befnnben, bag bie ted^te ©alfeabet ang bet ©nebtfeiben bnfer
bem gtogen ÜDeid^e O^et, eineö l^alBen 5Wanne« l^od^ oon bem
©tnnbe, auf einem gelfen gu biefem Stunnen ]^tneinflie|e,
aud^ ttod^ eine ©at^ab'et bntet bet Sedfen Bei bem O^tt)>ofte
77
ffO^mmmt, Dnb toie (eibeg in Pannen em))fangen, fe); bie isßß.
proba an @al^e g(eic^ get))efen.
5Dtc l^alb füg bnb f)atb falftrige «bct aber, bnter bem
Sictfjjan an bcr iWortfcitcn l^crbttngcnt, f)at fid^ nit aCfo
Jefunbcn bnb bcrotocgcn für aöem nötig erad^tct, bicfctbe
kftenbig abgutel^rcn, barg« bie SHeiftere genugfame Stnteitunge
flfl ^mt gtt geben bcrtröftet 9iur man foltc fid^ mit attctr
^icrju etforbernben SWatcriatieit gefaft mad^en, tt>ie ban in
«Her ©efd^toinbc mit großen Soften gefd^el^cn,
Sarnff »enebictu« bcn 6ten 3Ka^ fett fünffte ju ©ctß
»iekcr angelanget, ba er ban angefangen an ber Slortfeitcn
iu graben, gu gimmem, ÜDred abgufül^ren bnb fo tieff, »ot
35gtt§ in bie ßrbc, fld^ eingnf endtcn , ba§ inbemc er bnrd^
©fein önb JJelfen pd^ bnrd^ge^tDen, er ticffer ati ber $rin*
cifal*@a(^foibt l^ineingefal^rcn, alfc and^ ba| baß übrige
Sal^toa^er av% ber redeten ©octe, »eld^e^ mit ben ©d^toang^
ragten ober g^mer« nit erfd^iJl>ffet »erben Wnnen, in biefe
mt ©raffte ben Cinfin^ gehabt bnb ber @al6»>ü$ babnrd^
foft ttod^ fa tocit toorben, alfo ba§ ©atfctoager bnten gu
Jäte, fünff ^d^njangrul^ten bnb jnjo ^Ringele S:ag« bnb
»adjte« fambt nod^ bicr Äingelen ober Tonnen, loeld^e bber
frinem p^e eben fo tooü and^, bamit nit baß )©a|er anff
bie SlrBett fteigcn bnb bicfette bcrberben mSgte gcbraud^en
onk bamit ^iner ben anberen ablöfen fönte, jn biefem conti*
whflM^cn p^en bnb «ulfd^S^^ffen bber 150 ^ßcrfoi^ncn bie
3dt ober ftel^tig erl^aften »erben müf en. SJnb bie§ ^üfeen:
% Dttb Dfiad^t ift fo tt)ot gcfd^ei^en, baß ©ontageß, ^immeJ^
Mrt« bnb ^ßfin^tageö alß beß Sßerdteftageö, maßen e^ bie
»^öuntbgengßd^e SRol^tt alfo erforbcrte,
SBlc nnn ber ÜReifter mit feinen ©efetfen nad^ großer
Kä^c j)nb «rbcit, gnle^t burd^ 5Dred( bnb ©teinc mit ^adten/
9i*it t)nb iferen ^fielen gu ber fd^äbtlid^en «ber fid^ einge*
fttlen, ift ii^me bnb feinen Äned^ten fo ein gretoHd^er bnnatfir*
%r fauler !Bam|)ff bnb BiSfer ftindfenber Snfft bnb ©eru^
^egcttct, baß er beinal^e barai^n geftorben bnb barüber bie
^fteit brc^ Sage bnbertaßen müßen, fo l^att man gteid^toott'
^?tt^ö fid^ nit begeben borffen, anff baß baß SSSaßer feiir
78
löee. Sl6erl^anM teteme. !S)a inmittelg ein Zffdü bet funget ^Al^er
fain|)t e^Hd^eti ^ned^ten, bte SBefd^offenieit be| (»fen ©etu^«
jtt crfal^rctt, f^ in ben netoen ^ü^cn l^incittflcta^cn önb bfeg
befunben, baf fie mit genaioer Slol^t (ebenbtg iptebet f)txau^
loimnc« mSgctt bttb »te offt einer ober anber bicfcf t>erfu(i^t,
^aben fie mit Sl^Qe bttb (betoalt ftd^ tt>ieber l^erau^ begeben
mügcn- «tfo l^att enbtlld^ ber SWeifter oft bem «einen ^ütlen,
loetd^e« negft ber 35e<fc an berfetben 5Wortfeitc ao. 1563
erbatoet, eingraben tafcn, fo tieff alg er fonften in ba§ Srbfc*
rcid^ bnb fjelfen lommen toar bnb babnrd^ bcn fallen ©erud^
abgetoenbet, bamlt er ipieber jnr Arbeit fommen m5gte, \&\z
gefd^el^en,
Slad^bem er aber töieber eingefenrfet bnb gel^atoen, ^ai
er tttpffererbe gcfunben bnb fort baruff eine gefd^toinbc Aber,
loeld^e gan^ fat^reid^ gen>efen bnb negft babe^, ettoa einen
gtt^ breit bon bannen, eine Meine «ber, fo nid^t fo falftreid^.
Älfo l^at man in bie fteinen Ätnfft gegen biefer te^teren einen
eanael gelegt bnb biefelbe nebenö ber anberen Äberen, toorilbet
]|^iebet>oren bie ^ned^te gedagt, in ben netoen Senebictitd^^ü^
geleitet
ei l^at fwi^ aber ju ber ©filtere fel^r großen Btffxtdzn
begeben, »ie bie gltc. bcibe ?(beren abgefeittet, baß bie redete
^rinci^akber, onter bem grofen !^eici^e l^erlomment, fid^ gonf
berloi^ren bnb jumal^Ien augge))fteben, alfo and^ ba| bie ©a(|'
^)flte gan$ brud en loorben ; nur baf nod^ in ber Witt beg
83rttnnend fid^ @)>ringI5d^er funben, mtäft nit gu ergrünben
loaren, barang nod^ einig ®a(^n)ager in bie ^5]^ebe l^inanff
trunge, fo aber nit biet gu bebeutten gel^abt, n)etd^eg ban, n)ie
teid^t JU gebendten, gro^e Ängft bnb SBefümmernige ijerurfad^te.
%ber rx>a^ loare ju tl^uen? ed l^elfte ba consilium in arena.
Sltfo tourbe ber ^enebictud^^fl^, nad^beme bie beibe fd^tlid^
erad^tete oberen, toie obgit barin geteittet, bmb bnb bmbe
mit 9RergeI gugeftem^It bnb jugeb&mmet, bergeftalt bag bie
^inci^>alaber, bem ?(Ber]^d^ften fe^ 5Dandf , in bero borigen
fneatum fid^ toieber iurndtgoge, ba$ man bie ^voan^n^ttn
)oieber g^en lafen fönte; ba er&ugte ftd^ aber ju großer &on<
fufton bet 9Keifter9, aUermeift aber ber @el^er felbften, ba^
79
loanber ^aiq>t)>üt;e nUbergejcgen tourbe^ ber iBenebictud^^ü^e 1066.
iit^i<i^ folgte t>nb alfo Beibe ^fi^en et» Sß^^ traten bnb
man bergeftalt an Pa$ eined $ü^ed nun 2n>et $ü$en bnb
dfo D. 7. 5Ka^ Mt ©ambflag« nad^ S. Viti aöc bnbefc^rctt*
(ic^ möl^famk tag=« bnb nad^tttd^e ?ttbett, todd^e 7 JBoc^cn
Dnb 4 Sage ccntinniret, bcrgebltd^ bnb bBct 500 ktfix. Soften,
»eäen ntd^t^ gcti>unnen toorbcn, bnfrud^tbar angcicgct l^attc.
&idäftooü ift btefe ginftbarfctt barang entftanben, ba§
man nad^ !S)atc bicfcf biet fd^ärffer bnb toctget ®al^, ban
boJ^Joercit, ficben fSnncn^ ol^nbemc aud^ wcl^t bnb fd^toerct
Säger ban babcbor im |)an^tbrunncn fid^ flnbcn foQc.
iDtocil totr nun bicfe borgltc. grofc SBcfd^tDctnngc, SSn-
foflc bnb 3febcibt l^tran gctoenbet bnb bnfcr @ut bargcftredtct^
)tt ®ott l^offcnbe, btcfcr angctoenbtcr Ärbctbt bnb SBnWftcn
»lebet gtt genicfcn bnb erfreuet ju toetben; l^at'ö letber ®ott
erbamte e^^ fid^ ingetragen ^ a{§ tt)tr nad^ @rbaU)nnge beg
netoen ®oibtt, bcn Pafe nüd^ nit (ange bef ebben l^etten, bag
burd^ aSern)a]§rfofnngc eine« bergtoetffetten ©ofctotd^t^, ^erman
in ber SB^bt genanbt, ber bai^malg ^erman SBenbtcten ©al^er*
feed^t toare, tbie er bnbergeftodtt itattt^ bnb btcQ SBSrben anff*
etnanbet in ben ©alfeoffcn ge»orffen, alfo bat bat fjetoer toic
et onff beni ®a(fe})ta^e f<)ajircn gieng bnb bargn brnndfen
mar, J^inben oug bent @ial$^ Offen in bie ^öl^ebe fd^Iud^ bnb
bat ^^ anftedtte, el^e ban er ober ^mant anff bem @a{^
jjlo^e beten getoal^r tonrbe, barübcr bicgtammc in ber
Ko^ar ^oeffe ober SBol^rten an bat C^ol^ fo nal^e babei
ftunbe/ geriel^te bnb bat f^ekoer bberl^ant nai^me, bat ^in^ ^^
Jtt Begcgencn toare, bmb bettoißen bat We eine Äinne ^ol^d
k^ ber anbcren bnb anff ben ^finferen lagen, bnb branbt«
aif« ber ganzer ©al^^tafe, C)äufere, SBol^rbe, StmtU, ©d^iffc,
©I^|)f annen> ©d^toangbäumc bnb SRul^tcn mitt aUcm SSoral^t
fogar in ber (grbcn ju Ornnbc ah SSorfiber efeCid^e Statt*
^äufere bnb ©äbeme, fo jebod^ mel^rentl^eilt ben ©Älftem
jttftnttben, mit betroffen, toie fonftcn babeuor nimmer erlebet,
uäf in ©d^rifften jn flnben bat jel^molen ber ©tatt bon bem
^fo^e ©d^aben, loie mel^rmatt tooU bem ®ät^Uiit aut ber
Statt, jiigeffiget, »orben.
80
1566. Smmittelt ift biefcr obgltr. ©(j^be getojirct, ba§ bte
©älfecrc lieber fünffjc^n taufenb S^Ir. l^ctten begattet l^abcn
mii^n, al§ btcö SJngtüdc ju erwarten, ban eö toarc biet
f>i}lt}e0 auffeinanber fommcn, btctocU an bem nctoen ^fi^e
gejimmert bnb barumb lein ©ol^ gefotten tDorbeti, ?Cbcr
genug l^terbon.
1583. Anno 1583 al§ ©ebl^arbu« SErud^fefin« . fonften auäf
(grfebifd^off bnb Sl^urffirft ju Sßücn, bon bcr toasten cat^olu
fd^en SReltgion abpete bnb bic iJrc^l^ett be§ ©ctotgenö mcntiig*
ttd^ent gultete, fold^eö aud^ ju saSerö bnb bberaö pnUkittt
xonxbt, entftunben barüber atba jn Serie ber Sieligtott l^affier
grofe ^\ot\)^\^atitn, tnbeme ber gemeiner 50ian fid^ batt ber*
leiten Ile^e, beibe bl^amalige SSfirgermeifterc aber bnb ber
diat^ fotd^en Steuerungen nit U\)p^xä)ttn toofte nod^ fönte,
fonbern l^ielten fid^, tote beftenbigen Seutl^en gebül^rct, gteld^
Michael ab Isselt be^en de bello Coloniensi IIb. 2, pag. 204,
mit biefen SBorten gebendet: Sed duos consules Gerhardum
Brandts et Joannera Gödden viros catholic© religionis aman-
tissimos, nuUa vis nullae minae nulla injuria, nulla periculi
tempestas aut. honoris aura labefactavit et de civitate malue-
rtint quam de sentenlia dimoveri. Tandem increscente popu-
larium tumultu, cum vires resistendi non adessent, prote-
statur senatus, se nihil eorum, quae in praejudicium catho-
lic® religionis instituerentur approbare, quod si vulgus ali-
quam novitatem introducat, id suo periculo faciat, senatum
modo impedire non posse. Confestim duo ex patritijs, Jo-
annes Meilin et Wilhelmus Bock tumultuanti sese populo
adjunxerunt. SBorauff bau alfobalt bte bbrtge ©ältere, nod^
beftel^enb in ad^t gamilten, fid^ be^famen tl^äten bnb ftatuirten
einntü^tigl^, ba 3[emanbt tl&re« SKittet^ bon ber ioal^ren cat^o^
Kfd^en JReßgion ab* bnb biefer ober iencr netoer Scl^r be^fatten
loürbe, berfelbe bon ti^rer ©efelfd^afft abgefonberet bnb biß ad
diem recipiscentiae fetner ©al^^jrimlegien mit i^nen toeiter
gtt gentgen l^aben fotte. 3ti)ar WltUin bebad^te fid^ bnb tourbe
»teberumb recit)ij[ret, ber SSodf aber ^jßebe men alß anbern
835eg itüf bem 6aIutno, geftalt aud^ begen QnätU, ol^n bem
nun ultimus familiae, nod^ extra ouile baraugen irret
81
ffiic nun bicfe S:rud^fef<i^e t>tib bcfen netöftcgtrrigcr abl^ä^^
jrenten (Senatum, in fcIBigcm Sanbe ntt l^afften ober Scftanbt
^fecn iDotten, getiefte bnb fügte e« ®ott; bag Irud^feflu«
fjaut^criret t>nb fefttgen 1583 flen 3a^reö am 23. 3Ra^, gürft 1583.
ernefttt« öon bem bwrd^Ieud^ttgen §aufe SBa^ern, an bc«
Irud^fefiji ^(afe einftimmig emel^Iet bnb gum (gr^Bifd^offcn
i>nb S^urfürften ju Sötten inaugurtwt »nrbe. Darumbe bod^
bietocttigct ntt offgttt. Irud^fcfiu«, fonbetlici^ In bem gürften^*
t^um6 993eft|>l^a(en, atterl^anbt SBütere^ antriebe, beren ©uriud
mit btefen SBorbten gebendet: quod Coloniae cum fierel,
Gebhardus interea Arnsbergac Westphaliae oppido con-
ventum agebat, in quo apologiam suam exhibuit, cujus
fuco ita occulos Westphalorum perstrinxit, ul plerosque in
suam senlentiam pertraxcrit et in matrimonium suum, Über-*
taiemque religionis consenserint, reclamantibus Comite Ever-
bardo Solmensi, satrapa generali, comendatore Rechio, Für*
slenbergero et Hatzfeldio salrapis in Bilslein et Balve. Item
Kleinsorgio licentialo et consiliario et quorundam oppidorum
Icgalis. Statim multis in locis Westphaliae, monasteria et
templa spoliata, ecclesiastici capti et mulctati, imagines
fraclae (tt>ie fonbcrftd^ gu SBerÖ in ber ^farrfird^en am
21. 3[un^ fettigen 1583ften ^al^reö mit gefc^el^en) sacra-
menla conculcata, omniaque sacra direpta sunt et eversa,
concionatorcs novelli mox introducuntur, magnique tumultus,
praeserlim Werl», ob religionem excitantur.
3Diefer tteinforginö beßen l^ie gebadet toirbt, »nb fein
SSruber, beibe ber 9ted^ten glcentlaten feinbt feine gctel^rte
n\> ber catl^ctifd^er ^Religion eifferid^ gugct^ane gentte getoefen,
geftatt fie aud^ ber Stetigion l^atber bic ©tatt Semgc, il^r bl^o^
ma^Iigeg SSattertanbt, inbeme bie Sutterifd^e 9tetigion bal^
ijber^anbt nal^me, berta^en bnb nad^er Sertt fid^ begaben, ba
fie mit ben 95ornembften fid^ befrennbten; immittetg aud^ bei
Surften bnb §erten fid^ angene^mb mad^ten, tl^aten berfelben
©tatt SBertt bei bamal^tigen 85ufften biett ®«te§, alfo aud^
toie fie ol^nbeme scriptis clari, ba^ il^re ©ebcd^tnig alba^ fo
Salt nit bergel^en toirbt.*®)
28) M^nt 9{a4rt(^ten üUx Selbe i6rüber unb i^re @(3^nften, yx
©eibertj tcepf. !53eitrSöcn gur beutfd^en ®t\ä}. I. 343 u. 350.
6
82
Kber Xrud^fefittd mufte tniüidf bag Seitefte nel^men
1584. Dnb fid^ an^ bem Sanbe mad^en, ba ban im fotgenben 1584ften
Qüffxt (Sr^Bifd^cff bnb (S^urfflrft (Smeftud anfienge^ aud^ bon
benen tDeft^l^attfd^en 93ttbert]^anen bte ^ulbigung t>ff}ttne^men,
bero SS^eg]^ burd^g SBeft bnb Sanbt bon ber 9J2ar(f auf ben
93ir(Ien6aum ju nel^menbt, am 5« 3um| in ßomitat beto
ganbtbroften aud^ ctlld^cr in (5il befd^rictcnct abtUd^et 8anbt^
fagcn, toie aud^ SBurgcrmctftcr bnb WoJ^tt ber ®tatt SBerH,
gleid^ Jlletnforgiu^ in chronico suo bauen breiter i93erid^t
tl^uet; an gttn» SBirdtenbaume em})fangen toorben J>nb in bero
@tatt SBerQ juerft benad^tet, ba fie fotgenben Staged am
6. Ounii, na(^ toieber gcl^attenem catl^ottfd^en ©otte^bienfte,
in baldiger ^farlird^en bon iBurgermeifter bnb ^afftt, aud^
ber ganzer SSurgerfd^afft nad^bemc biefelbe, toetd^e beftenbig
^tplkUn erBatottd^ getoBet, bie anber aBer gar ernftUd^ incre-
pixet toorben, bie ^utbigung)^ feftftcn em))fangen bnb l^ingegen
einen ^eben be^ feinen ^riuilcgien, 9?ed^t* bnb ©crcd^tig^
feiten ju Belaßen ggft. berpd^ert, gleid^ aud^ niel^e anber«
erteBet toorben.
1586. ÜDan oB tooü anno 1586, alg bie @tatt SßerQ burc^
SRartin ©d^endteu, ©tatifd^cn OBerften bcrrätifd^ erfticgen bnb
eingenol^men, barüBer »ieß SJnl^eifeg entftunbe bnb |)rätenbirct
koerben tootte, oB f)tttt Begere ^ac^t gel^atten ta>erben lönnen,
l^ingegen aBer remonftriret tourbe, toag geftalt (guert JRede,
Bc^ S^itm ©eB^arbi 2rud^fcfij[ bornemBfter Antesignanus
jonter ben borgetoefenen SReliglon^tumuIten bnb barumBen aud^
ber ^tit Beftefter Siid^ter bafelBften ju äBerß, odio religionis
bnb bai l^iJd^ftgltr. ßl^urffirft (grneftu« il^nen aB bnb einen
anberen ber catl^olif d^en 9?eIigion jugetl^anen^ ^it^etmen bon
8ol^n, jum SRid^ter to>ieber angefe^et^ fold^en SJerrat)^ lifttgtid^
in« SBerdt gerid^tet, ift cnbtttd^ beilegen bie ©tatt nit aßeine
ggft. entfd^utbiget genol^mmen, fonbem aud^, ta>ie nad^gel^entd
iDcgcn beS SRünfttoefen«, item tocgen bei ^ubengeleibtö, alfo
aud^ »egen ber »rfid^ten, tt>ie toeit biefetBe ber (Statt gulommen
mSgten bnb enbtßd^ ber ea}>tur l^atBer bBer ©ürger bnb
gremBbe, 3tt>eiffet, aud^ be§n>egen bnter ben c^urfürfttn. SBe*
«mBten bnb bem 9Kagiftrat 3rrni§en borgefaßen^ i^at (Srii^
83
Hfc^off tynb Sl^urfürft grncftu« ao. 1597 per recessum fctd^e 1597,
X)tjfcrcnttcn bctgetcget*^) önb bie @tatt Be^ beut ^riuttcgio
bc§ 3ÄÜTtfett)cfen^, jcbod^ in fidleren gimiten, ggft. ftcftcttigct,
aCfe aud^ in bcn bbrtgcn ^cftcn fcld^c ggfte, ^itU wb SBla^c
gcfcfect, baß bic (Statt fid^ bcßcn bubcrt^änigft gu Bcbandcn
^aBcn mag.
Anno 1612 fucccbirtc am erftftifft e^uvffirft gerbi^ I612.
nanbu^, audf in Dbcr^ bnb 9licbcr==93a^crn ^crfcog, ein gütig
»nb gcrcd^tlicBenbcr §crr^ l^at aber U\) feiner, toiettjcß langer
Äegirung, nit bieÜ friebtlid^er 3<i^ten erlebet; ban Anno
1618 erf^iene ber crfd^redlid^- bnb bnglüdlld^er 6omet=®tern, I6I8.
toefd^er beut gan<}en römifd^en SReid^ teutfd^er Station lauter
©d^toerbt, t?ctt)cr bnb flammen, ^eftifenfe, f)unger bnb
ffiinmter gugejogen l^att. SBie nun berfelbe bnter anbern aud^
bie ©tatt SBcrö in benen bre^ß'S^ Salären, fo lange be§en
operationes getoel^ret, mit getroffen, ttjitt fid^ in biefer gnge
nit befd^reibcn laffen. !J)a§ erfte aber toarc, ba§ Anno 1622 1638.
$erfeogl^ S^riftian bon 93raunfd;tt)eig, 33ifd^off ju f)alberftatt,
ein fonbcrlid^er ge^enbt ber ©eifttid^en bnb benen gugel^Sriger
Orttcr, bie ©tatt JBerß burd^ einen Zxnmptt bnb ein gu
mel^rcm- ©d^redfen an ben bier (gdfen angcgünbeteg ©d^reiben
aufforbcrn liege. (S^ ttjurben aber SKittelc gebraud^et, bcn*
fclben i)or bagmal^ten abguf eieren, tt>ietooIt eö bic ©tatt nod^
bip auf l^eutigc ©tunbc ftardf trudfet. ©arauff fame ber
fai^ferfc. (gntfafe bnter bem 33eltmarfd^alfen ©raffen bon An*
^alt, tooburd^ ban ba§ 8anbt, fonberlid^ aber bie ©tatt SBerlte,
mit 35oIdc ganfe angefütlet bnb ben SBinter bber, bi§ e^ ©in«*
tage« gu ^finjten gum gclbtguge gienge, bic ©ntool^nerc auf
einmal^I bergcftalt auggelel^ret tourben, ba§ e| mand^er big
^icgu nod^, nit bberttjunben. Stbfonberlid^ aber trudEtc eg bie
©ätfeerc, ba§ Anno 1627 gu aSeförberunge eine« netoen ©alfe* t627.
toerdf« auf ggfte. lanbtöffirftlid^c «nfd^affung ber bei 3eltcn
fefebifd^offcn ©ifribi, bngefe^r ao. 1288, toie oben (©. 53)
öttter ©affcr gefefcter bnb ao. 1382 bon grfebifd^off griberid^
i^nen ©ätfeeren etoig berfid^erter ©alfebrunncn im ©tatt«*
i») a)er Secjcg \>, 1597 in ©evBcrft Urf. ». HI. «r. 1036.
6*
84
1627. graBcn, t>ntcr Scfd^utbigung bcgcn barauß nit crfofgcnben
3ci^cntc^ ergriffen bnb barauf im SWc^Iol^ ein grog netpeß, in
16 ®^)annen beftel^enbefe ©alfett)cr(f erBamet, auffgefcfet lourbc^
gtt)ar bie ©ätifecre bnterlte^en nit, mit bntertl^änlgften ©uppli^^
ciren i^r gußerfte« ju tl^un, aber cö fd^lenc, baß bcr ^tmmcl
für baßmai^Icn ein anberö bber fie berl^enget l^atte, fogar an^,
baß eß jum ©:t3cirifci^cn ^roceffu fame, baBcl SSnbertl^anen nit
biet! gu gettjinncn Pflegen, »an fie fotd^c 9Bege mit tl^rem
ganbtöfürften bnb ^errn eingcl^cn mügen, n)le gen^iß anö) bie
®ä(<jere, inbeme fie benen fd^ttjel^ren Äricg^taften biib anbern
®tattö==SSngIü(Ien, nit minber aud^ alß anbere bnternjorffen
fein ninften, ber ^dt ii^r SSnglfid nit n^einigl^ beclagtcn.
1633. 'Zan ao. 1633 bff ßl^arfre^tage ben 25- SKartij (alß
folte eö ein prodromus aKcß fofgcnben SSnglüdiS fein) znt^
ftunbe toiebemmb in SBertt eine große getoer^Brnnft, inbeme
einige i)on b^amal^Iß alba (cgirenben ^anBtman 6(ot« (BoU
baten, in Qo^an 9Keßin^ §^^f^/ ^^^8f* ^^ SKardtc, baß Siedet
berttjal^rloefeten bnb barüBer baßelBc ^an^ in 93ranbt gienge
bnb waß and^ bie 93nrgere gu retten fic^ Bentfil^eten, bannod^
eine ®Int-^ baranß entftnnbe, baß in einer bngfanBIid^er ®C:=
fci^ttjinbe, Beiberfeit« ber ©ed erftraßen , faniBt bem f)ofj)itaf,
mit Be^gel^öriger Äirc^en, ad 82 mel^rentl^eitß ftattlid^e §au^
fcre, Biß an bie 93übifer ?ßforbten, fo biett baß ^olfetocrtf
Belangte, ber (Srben gteid^ hjnrben.
tiefem nad^, toie ferner aud^ bie Ärieg^flammen ba§
gflrftentl^nmB SBeftnalen ergriffen bnb ber Sanbtgraff ju §eßcn^
mit fd^toebif^er ^ütffe bie ©tatt JBerÜ fe^enbtlid^ anfforberte
bnb bnrd^ bie ®eto)aft ber ©tfidfc enbtlid^ and^ am 27. Octo^
Brl« mit getoer BegtDnnge, inbeme ber Ortl^ negft bem ©alfe*
^>Iafee bmB baß ^immetreld^, ad 52 §änfere famBt meieren*
tl^cilß bem Qal^piaijt in äsranbt gerietl^e, muftc bie ©tatt
ouß aWanget ©uccnrfeß bnb fjord^t weiterer ©nafd^erungc
fotooü, alß and^ bntengftcn barnf baß ei^nrfle. ©d^Ioß burd^
«ccorbt bem ©egcntl^eile pd^ ergeBen. SBarnf ban (gttenbt
bBer ei^Ienbt erfolgte; baß lieBe SBrobt gienge aB, atfo aud^
baß man baßetBe anß bem SSergifd^en Sanbe, toie aud^ ber
SBcbbera» bnb toeiter i^ertangen mnftc. ®ie gcutl^c bcrfturBen
85
an% Kummer t>nb t)ert0i(i^en in ben ^ieg ober cutbere Sanbe, 1633.
bic 3)orffcrc bmBi^cr lourben ocbc bnb toüfte, bag nit Saft
ebcr ^unbt barinnen gu jtnbcn. 2)cr äder ^)Iiebc bngebatoct
onb öitbefawet, aud^ bcrgeftalt (ba§ toctten bic arme nod^
übrige gcutl^c anbcrö Sebcn^^ t)nb eontributtcnömittcle crjtpin==
gen) au% Slbgang bcr ^ferbc, fid^ 3Kan bnb gratoen in
Äal^rrcn fjjannen bnb baß ^o% bmb ®cft barau| gu mad^cn,
na^cr ben ©alfetoerfcrcn gicl^en bub a(fo im bitter« ©i^tpeiße
tttcanque fid^ erl^attcn muften, fteetß buter Hoffnung, eö mogte
ted) enbtlid^ toiebcr .be|er »erben. Slber bie abfd^ctDÜd^e (Stxid}^
bcr ^cftifcnfe f<^(uge ^litgu, t)cn bem SSberreft nod^ biete jung
tnb alte Scute aud^ bic ftärdfifte 3Hänttcr iDcgna^me bnb bcr^
fc^tunge.
Anno 1636, a(| ber ba^crifd^er ®cneraö ©raff ®öfee i636.
bcr ©tatt ®ceft, §amm, Sünen, iCortmunbt unb mel^r Ort*
tcrn ha l^erumb fic^toicber bemed^tigte, gen^alj« er aud^ auf
Si. 9)Jic^acii^ Jage bie ©tatt SBcrK, inbcmc bic ^eßcn, ben
Surgcrn nit tratDCube, fonbcrn bicUmcl^r biefctbc biöarmirct
bnb bie 2öad;ten aüeiu Ijatten, burd^ ^etarbirung bcr 9We(jfter
?f erbten, bag ©d^Iog aber bnrd^ ftardeß ßanoniren/ aüc§
tocitcn ber tjefeifd^cr gommenbant ßröfd;ct, burd^ feine grato
onb öicte« ®elt Keinmutig gemad^et, bnber ^dt bon ad^t
Sagen. SBaß nun biefe Selägerunge toieberumb gu tl^un
gemad^ct, ftel^et leid^tfamb gu gebendEen; aber ed ^>üebe
babe^ nit*
3Dan Anno 1637 entftunbe in ©recß be| ®tatt«Ined^t6 i637.
§aufe am gutben ?ßote ein geüjcr, ol^ne ba| man erfunbigen
tonte, n)ie unb iDol^er? Darüber branbten im ©runbc ab 22
^aufcrc. 3^^^ Sreufe über ßreufe; aber arg ttjurbe ncd^
ärger; inbeme mäf ber leibiger ©atl^an, ber ©tiffter aücr
35nru^c, felbiger ©elegcnl^eit fid^ bebiente bnb toieberumb albal^
ju 3Berü Anno 1641 unter ben Slembtern bnb ©ilben eben I64i.
bie friebtftörige Conalus gegen bie ©äffeere in puncto be«
Ratten ©tattregimentö ertocdfet bnb bag aud^ ber ©al6^}Iafe
iizn fo tDoü ©c^afe bnb Saft tragen mögte, aU anbere ®üt==
tcre, toctd^eg babebor fonften 1482 ©rfebifd^off §erman bnb
erfebifd^off ^^iti})6 ao. 1510, toie oben (©. 68 bnb 70) gu
86
1641. ftfftn, ^fid^ft t>txpom^t mt etDig ai&getl^an ^atte. &itii}V^0Ü
tt)urbe bag SBerd fc tt>eit getrieben, bag aud^ ]6e^ bamal^liger
9ia]^tt0»a]^ß an ^ta^ bcr ©elftere, t^eit| anbete bon ben
ämbteren; nit mit geringem Stnfftanbe ber comitirtcn ^ux^
gere^, jnm SRal^tt toürdlid^ angefeftet bnb intmbiret tonrben.
Wer ßl^urpr. ^err Sanbtrcfte, ^err ^icberid^ bon gfirften^
berg-^, nal^me fid^ ber ©ad^en ernftlid^ al^n bnb begäbe fic^ in
Werfen felbften, mit Bnilel^ungl^ beß ßi^nrfln. 9ia^tt« ©octor
^ubben, nad^er SBerd in rem praesentem, t^ntcrfnd^ten bie
©ad^en bnb liefen fid^ borglte. ß^urfle. 9tcceffen i>nb 9?ed!i^
f))rüd^e in originalibus t)or))ringen, benen ban jnfolgl; bie ctn^
gctrungene bon ben Stmbtern amoniret bnb bie ©Stftere foiPoK
in pto. bef l^alben 9iai^tt^ al| aud^ beg ©atft^tafte^ @^*eni)}'
ticn, be^ bcrcn ?ßrinifegien manuteniret bnb bie SJ^rl^eberc
biefe§ Sßfftanbeg tl^eilg ber Oebn^r geftraffet t^eilf and^ bet-
betten tourben. Slber »af folgete baruff?
1645. Anno 1645 ©ontageg Esto mihi, alfo |nft ad^t S^age
für bamal^Ig benorftel^enber 9iaffmrs>(äfü, al§ bie iitnifft 2Kor*
geniJ bmb 9 SSl^ren meiftentl^eil^ in ber Älrd^en toal^ren, ent*
ftunbe abermal^Ien alba gn ffierö in ^ol^an JRigen bef @tatt=
larrentreiber^ ^CLU\t, an ber Äem^jerftraßen, ein gefc^toinbeg
8en)er, »obur^ bon fettiger ©trafen ab, bber ben atnngcn«^
tl^aö, löie man« nennet, burd^ bie Ä'ifatt) tang« bie ©tatt«^
mator, biß an« ©d^fog 41 t^eitf bomel^mc ^äufere, in fo
gefd^toinber Stammen ftnnben, baß man, n)ie l^enffig aud^ bie
itutift ang ber tird^en trungen bnb gur ©ereibtfd^afft griffen,
»enig retten lonte, fonbern atteß für feinen Singen nieberfatteit
feigen mnfte, geriefte and^ alfo ber Ortl^ ber ®tatt gnr StcHfU
glntl^ bnb ber grben gleid^.
eben in biefem 645ften Qa^xt berorbtnetc erfebifd^off
bnb ei^nrfnrft gerbinanbt, sub dato ben 6. Qmxi baß ju
93eforbernng befto mei^rer Änbad^t, gn offtgltm. SBertt, bie
P. P. Capucini einen ßonnent i^re« Orben« bafelbften ^jflanfecn
mögten, toie ban and^ nit aßeine gn 3tuferban)nng berfelber
©tatt, fonbern anäf ber bmbliggenber Ol^rter gefd^e^en bnb
i^nen mit ber 3eit Äird^ bnb ßtofter bal^in gefeftet würbe,
barüber ber cl^nrfle, ganbtrofte, fjerr 1)iet^erid^ gretj^cn*
87
t>on i^aitbt^l&ergl^, a(^ principalis fundator, einen en>igen 9ta]^ 1645.
mcn fid^ mit 8enia<i^ct.
(Sttbtltd^ liege bcd^ ber grunbtgfltiget ®ott burd^ t>iellet
taufenbt frcmer ©ecfen ©cuffiere, ©itten bnb gleiten fic^ i^U
ttvixdf Betoegen, bat »emiittett bcr SWfinficrifd^' bnb Dgna^
(rücfifd^et S^ractaten anno 1648 j^ifd^en aQen triegenben i648.
Steifen ber triebt gefd^Iogen tDurbe; sed quantae molis erat!
SÖag nun bicfcr bre^gtgiäi^tiger'Ärlcg »nb barunter mit
auBgeftanbcne grunbtberberWid^e fJctor^^aSngtüdere: enbttid^
anäf bie Srl^ebung befen nun fo tx>titff gefti^Iogenen f^iebend,
in SBe^^ringung ber fti^toeren ®ati«faction«geIber, für bie
gegcntl^eiUge friegenbe ^art^e^cn bnb fonften e« ber ©tatt
SBertt ju t^un gemad^et^ to)trt bie baldige ^ofteritet avt^ ben
©tatt'^prothocollis bnb registris, fc bieQ ed angejeid^net^
ffinfftig mit SJertDunbernng ju feigen l^aften.
Sog nun Anno 1650 @e. cl^urfEe. !Burd^I. f^erftog gfer* icöo.
binanbt in Sägern l^Sd^ftfeetigften Snbendend verlangten, bot
bero legteui @nbe, nad^bem fie burd^ bagicibige Jfrieg^toeten
foft mel^r ban 20 ^ai^r baral^n bel^inbert, ncd^ eindmal^ten
bero txtto gcl^orfambfte tt>efti|>]^älifd^e SSntertl^anen ju feigen,
tarnen fie faft \äftoa^ bnb Irapot/ ju (Snbe beg Kugufti auff
bero ©d^Iog ^rntbergl^, alfo aud^ bag, alg fold^e Sd^toad^eit
junai^mc, fie am 13tcn @e^)tcm6ri« bafettftcn im 39ten ^al^re
bcTü JRegierung, il^ren fiebenölauff bettenbeten. 35ercfetben
fttccebirten Je^ige ©e* cl^urfle. iDurd^t. JKa^mittanu« f)enrlcu«,
aud^ ^er^og in OB^ bnb SWeberen*^ Sägern bnb tourben ju
estten in ber l^ol^en Sii^umbtird^en mit großem f^otodten beg
SSotdtt intl^ronifiret. diu ^err, ber toegen feiner tJriebtfecßg'
Icit bnb bc^tooi^ncnben l^ci^en fürfttid^cn ©cmütl^g, burd^ bie
ffiett berül^met, magen ban aud^ 3«it bero gtüdHic^er Regie-
rung bcr ©tatt S93ertt t>ielfältige fürftbättertid^e ©naben »iber-
fal^ren. 5Der gfitigfter ®ott crl^alte @e. cl^urfle. Durd^tt. in
ffofttxn, fettft tofinfd^cnbem c^urfto. SBoBftanbe^ gu iErcft bero
trcto gcl^orfamBftcr SBnbertl^anen, nod^ bieße lange ^al^ren.
5Der erfter ®nabcn a6er, fo bencn bon ffiertt lieber»
fai^ren, l^atten fid^ bie ©ät^ere bafcffift gn erfreuen; ban
fobatt nad^ bottenjogener cl^urflr, ^nt^rontfation ju gJtn.
88
1^2. diüzn, gobteit iti i^ret ^urd^f. ftc^ ber @a(|er:^3(6gecrbnete
tonbertl^niaft a^n, mit bemfi^ttgftcr ©itt, ®e. cl^urfl. Durci^L
ggft gerul^en mSgten^ bero angel^ofyrne l^cd^färftle. @nab bnb
mtt, an bcro ©älteren ju SBcrß, alg attcn erfeftifftifc^ ti)ef^'
|)]^altf(i^en SJnbertl^anen ggft. gu begeigeren bub }U älufl^ebuitg
bcS obtÄfcn <Spei)xxfiäftn ^rcccffuö^ mit SBicbcrcingcbunge beg
<SaIfec=^®ra6cn*a3runncnd, in bcn ©tant ggft. »icber ju fefccn,
batang fie, mitt irriger ßingicl^ung befeetbcn, ao. 1627 au^t^
fc^ct »orbcn, mitt bnbert^Snigft gcl^orfam^ften Qxpitttn 2C.
Da 3]^re c^urfle. !Durd^(. jubor fd^on et»a informiret toaren,
olfc refoluirtcn fid^ biefeffic färftbättertid^ ggft., ba| fie »olteß
bie ©ad^cn bcl^örent bnterfud^cn lagen bnb ban, nad^ abge^^
ftattetet 9{e(ation^ barinnen ggft. t>erorbtnen tooUtn, bag e§
für ©Ott gn beranttöorten fein mSgte. ®leid{> aud^ ju bcre
Dnfterblid^en 5Rad^rI)umb jn tjnnergteid^tid^cr (Sonfotation ber
©ältere gefd^el^en, at§ nad^ bieten hinc inde ge:>>f{ogetten
Sractaten mt großer Wli!ä)c, enbtlid^ biefer 9Sergteid^|»=9iece6
l^erauPcmmen: SSon @otte« ®naben aSJir 3Kafimifian §en^
rid^ n. f- tt).^«)
1654. Anno 1654 n)ie gtoifd^en SRitterfd^afft bnb ©tStten in
pto. ber ©d^afeungcn mit aüerfeit^ a3efieben ein etoiger ©er^
gfeid^ beral^met »urbe,^') gefd^al^e babci ber ©tatt SBcrß in
SJerringerimg bero biß baldigem bberfd^»cren ©d^afequanti ein
fold^e ®nabt/ n>onad^ fie itoax (engft gefeuffget bnb bod^ mdf
in ^trad^t anberer i)au)>tft&tte nit gu bieU toare^ maßen aud^
@e. ei^urfle. S)nrd^I. Dnb ein ^cd^tö» JCl^umb == ea^)itnl fold^en
SBerglcid^ bnb bnenbcrlid^ aufgerid^teß ©d^feregifter ggft. e»tg
ratificiret bnb beftSttiget fyaben^ beßen bie bon ^erU |e^o ncd^
lebenben ci^nrfln. Officialen f)r» 8ct. 6af})ar »ieinl^arfe alß
8anbt^be^)utirten bnb ber 3eit gn biefem SSergteid^e ^rincipaH==
bcj)oßmed^tigten tDCgen beßen babei begeigter ©ejteritet »nfterb^
ütif fd^ulbigftcn Siandf gu mißen bnb i>ittig benfelben bnter blc
benemeritos civitatis Dnuergeßentlid^ mit gu red^nen {)att^ a(§
auc^ biefetbe fcti^eß bandfbartid^ gu erfennen ttjeiß.
30) ®er »cjeß öom 27. San. 1652 MUjlattbiß in ©eifcctfe Url
©udje III. 9ir. 1045. — -^i) S>er Recessus perpetu» concordise öom
4. ®€^t. 1654 bei Velbert a. a. O. 9^r. 1047.
89
SCber tote Anno 1657 gegen t)orgItn* ißergleic^ baf 1657.
@a(^iDefen betreffenbt, noäf eine« bnb anbcrcö moulret tocrben
iDoUen lonb bie ©ältere benötiget mürben^ nodfmaifkn i^rer
5Rotturfft bagegcn eingu|)ri«gcn, fo tourbe baruff aBe| nodf
me^rerd beftettiget, n)ie an^ folgenbem ab}une^men.
95cn @otted ©naben SBir iDlapmUtan ^entid^ (Srft^
Mfd^off n. f. to, SCi^un funbt bnb l^iemit ju lotsen ^ bentnad^
ffiir i. O. 1652 ben 27. Qannarii, mit SBottoißen, SSeHcben
»nb 6cnfen^ bnfer« »ürbigcn 2^ttmb^ßa})itwt§ gu (Sötten, ein
getoiBen SSergleici^ mit ben fem<)tlici^en Srbfatfeereit SSnfercr
@tatt 993er tt aufgerichtet, bermittel^ n>eld^en benfelben ba$
nmt ©atfttDerd bor beritrtcr ©tott SBerö, fambt atten ^cr*
tinentien auf getoigc SHaß bnb SSSeiß eingeraumbt bnb abge«^
tretten i>nb barin bnter aubern berfei^en :c. finis; fo fott fet==
bigc (ncmblici^ bie ®atfemae§ bnb barab fättige 3Äe6egcIbere)
i^nen and^ nod^ fürteri^in, fotoott auf bcm netoen ©alfettjerd
alB Inncrl^aib ber ©tatt ber^}Ieiben bnb toeber barin noc^ in
bem, ijermög 25ergtci(^6 bbertragten b«b abgetrettcnen ©alfe^*
toerd einige Eintrag ®pixv^ ober ^inberungen nun ober
ttwfftifl iuc ewigen ^tittn jugefüget »erben» SSrfunbt 33nfer§
f)anbtgcid^en« bnb angel^endeben S^nrfln. @ecret*= ^nfiegetfe
sglDL in SSnferer Äefiben^ftatt SBonn ben 4» Qanuariji 1657.
aWafimilian ^enrid^ mpp*
3ttfo ]^at aud^ ein l^od^to. i^umb^Sa^jltuI abfonbertid^
nod^ t>erfi(ä^eret, bat ^i« ßrbfälfterc nun bnb gu ewigen ^ütm,
bnter tt)at yia^m e« mäf fe^, gegen ben ao. 652 am 27. Qan.
mit ii^nen getroffenen Iran^action^ ^^ üBergleid^ nit befd^toerbt
ober einiger ®eftalt beinbräd{>tet werben foßenj üBrfunbt bero
STran^fifbriep bnb ani^angenben 3nfieget§ ad causas genanbt.
©0 geben ßötten b. 19. ^anuarii be^ ^a^rö 1657.
Henricus Oeckhouen Dr. Syndic.
Anno 1657 am 4. SKartii entftunbe abermal^tg eine
feld^c gewröbrunft bafetbft ju ©crtt, bie größer wäre, al§
einige babeuor in hoc sacculo ertebct; ban gwifd^en 10 bnb
11 aSi^ren f eibigen aSormltnad^t^, bom ©ontage bf ben SKon^»
tag, ba menniglid^ im erften bnb tiefeftem ©d^Iaff wäre,
gienge in ber äBittiben Äutmanö §ÄMfc «^nt SWardtte (man
90
1667. Icittc möft erfotfd^en mdf finbcu, töte pctßig man anäf i\\(\uu
xixU, tote i)nb tool^er) ein fold^eß ijctor auff, baß baburd^ ba§
ganfee 5D?ar(ft (auger baß bie ©ucbtfeitl^e negft bcm ftird^off
tnb baß Stat^uß nod^ (teilen pikUn) n>te aud^ bte nun etn>a
löiber crbatoetc SScderftraße l^inunter, ober ben @alfe}>ta6
lang« bie ©tattntanr, biß faft al^n bie 3»eljfter Pforte, in
bnglaubtid^er ©efd^toinbe in SSranb gericl^te, baß ntan auff
bem 9Kar(fte \U^tn bnb fd^icr aßcß toaß fonfteti bou barab
jtt>if(i^en ber 33überid^er ^ßforbten biß al^n gtte. 9)ie(jfter
^forbten gelegen, Summa ad 125 Sol^nl^äuferc, 21 ©alfe^äu*^
ferc t)nb 20 Sed^uferc (außer benen ruderibus bon fteinercn
^äuferen) in einer fo^tglul^t liggen feigen fönte; toeld^eß gttjar
große aSngelüdere ein« Df« anbere, ailt^ aber bem tntoanbet*
baren SSSitfen ©otteß ünb bnfern ©ünben jujufi^reiben bnb
f, Slßmad^t inbrilnftlg ju bitten, bergleii^en grunbü>erberblid^e
©traffen bon berürter ®tatt Serß lünfftig miltgnäbigtic^
abjutoenben. SBie ban aud^ bmb fold^eß »on ber ®ötiglett
^otteß befto leidster gu erl^alten, bie gefambte SBurgerfd^afft
an gebadet. 4ten äÄartij, bc^ nod^ m^nnt>tx gen)r«brunft ein
©tübbt 3U ©Ott getl^an, bcnfelben XaQ^ jal^rtid^ß önb atlc
Qal^r (maßen ban aud^ g^f^td^t) l^oc^fe^erlid^ ju l^alten.
$5berbaß l^aben mel^r ]^ijd;ftgeb* 3^re S^urfle. ÜDurd^I.
1661. Anno 1661 ju bero bnftcrblid^em ^iad^rl^umb ggft» beforbert,
baß ba« miracutofe äRuttergotte^bübt, an^ ber bcnad^bal^rter
©tatt ®oeft bnb jtoar bornel^mbCid^ 'omb beßtoitten nad^ SSßerß
tran^ferirt bnb pro majori et condigna veneratione benen
P. P. Capucinis bafclbftcn anbertroJDet, n>eiten gur ^tit al§
bie 9lad^barfd^afft ber alter toal^rer cat^olifd^er ^Religion annodb
gügetl^an tt>are, burd^ bie SSorbitt ber aüerfeeligften 9Kutter
©otteß, in aSerel^rung bife« fflitbtö, biete 9Kiracufen gefd^el^ett
bnb große ißnglüdfere inm offtern feint abgeioenbet »orben, in
Hoffnung bnb feftem SSertratoen, bie SBirdfung fold^er ftrcff-
tiger aSorbitte, aud^ in biefer il^rer catl^olifd^er @tatt, gu ber
Srl^aftung gfetd^falß gu genießen, gu toeld^eni (Snbt ban bafelbft
gu Serß, in äWaßen babeuoren alba gu gebadetem ©oeft aud^
gefc^el^en, eine Äird^e barüber, toie vorgibt erbauet bnb auf»
gcrid^tet »orben. aSnb ift nit gu gtoeifflen, e« toerbe ber
91
iatml^er^iger &t>tt, n>an nur bie dintoiffntxt bcn ®&nben leei.
ttbftc^cn »nb ®utc« toirdcn, aöe ju größerer fetner ®^re gte*
tenbe Tota fecunbiren bnb erfäden, ma|en ban anä) gefd^ei^en^
m bcpcn frtfd^ bnb lel&enbige Q^tmptütn erfolget, al§ suo
tempore ntt berge^en ioerben fotte.
Anno 1663 folten fd^ir toiberumb jtptfd^en ben ©ät|ern 1608.
onb knittern ju S33erß, 3)itBbcrftäntttu§e entftanbeu fein,
inbemc bie ©allere nit aßein fud^ten, berc burd^ bic alten
Sanbtö^crren conccbirt bnb beftättigtö $(afegertd^t«*^rtuileginm
äu reaffumtren, fonbern aud^ toie i^re Jöebiente bnb Äned^te
fic^ rebcöifd^ gegen bte bcgeigten, bei @r. gl^urf. 5Durd(|C. jn
er^ttcit, bat fi^ SDiad^t l^aben möd^ten, in Grafft a^n bcm
^benben ^lafegerid^t fold^e ©efettcn mit Si^urme^l^afften ober
oud^ Slnlegung ber ^alße^fen ju^beftraffen, n)ic bie ci^urfle.
SSerorbtnung fotd^eö breiter nac^ffil^ret in folgenben ©orten :
35cmnad^ Qifxzx ß^nrfln. Durd^I. gu gdtten ^erfeog^
9)iajimttian §enrid^ in SSa^ern :c. bnfcrm gnäbigften §erm
bie ßrBfitfeere jne SBerK onbertl^enigft ju erlennen gegeben,
»ag ©eftalt al§ bie ©alftlned^te bietfaltig bf SSntreto mitt
Ser)}rtugung bed @al^ed txhapt bnb fie bal^ero benfetben,
gcftalt fie befto mel^r in 3^^tt8 ^^^ Sord^t ju l^atten, nad^
dnl^It beren bon borigen ß^urffirften beftettigten @alfe})riuite*
gien, bic Stbtegung be§ St^btß ober ^flid^ten anmutigen la^en,
berührte ©al^fned^te fid^ begen frenentli^ getoeigert, fo ban
aud^ bat toan bergleid^en geringe bnb taglid^e äSbertrettunge
mit orbcntlid^em ©erid^t aufgeübet toerbcn folten, bie a;^ättcr
fid^ t^eitg l^eimblic^ bauon mad^ten, tt;eilt aud^ bon il^nen
©fitfeeren felbften, gu (gntfße^ung^ ber SSnfoften, offter« buuer*
fotgt gelafen toürben bnb berotoegen bnbertl^enigft gebetten,
^öd^ftgtte. 3fl^re ßi^urflc. 5Durd^t. ii^nen ßrafft beß, ol^nebaß
alba ju SBerß ^benben ^la^gerid^t^ , ggft, erlauben toolten,
toiber bie Delinquenten mitt einiger Soercition, ol^ne toeiter«
gerid^tUd^eg ^rocebiren gu berfal^ren- ©an bau nun 3^rc
e^urfCe. i)urd^I. betrad^tet, ba§ @ie felbft be^ bergletd^en
J)efraubation, toegen ^l^re^ an gmitn. ©al^wefen l^abenben
refpectiuc ffinff bnb ge^enben S^eilp, nit weniger intereffirt,
Ättd^ fünften bemelter ©älfter ^itt nit bnbißig erlaubt, fo
92
1663. erK&ren <Ste fic^ für^ erft ^temtt ggft., bag a((e @al^lned^te^
»an önb fo offt bcren tu ©ienft gcuol^mmcu, bic tjcu ättetö
üMlci^e ^flid^t ^f)v. ßljurfln. 5Durd;{. önb bcn ©Älfeeren bafeltft,
gu aSel^ueff beö ©affetDcfenö trctt) unb ^olb gue fein, abftattcn
t>nb ttjan bemncgft ]xd) begebe, baß fie beme gue »ieber ju
l^anbticn erfunben ober bbermiefen loürben, fie ©älfeerc 3Kad;t
f)CiUn foöen, atfotd^e S)ettnquenten in bem SSnberntl^elü beg
am ©alfe^jlafe ftel^enben 2:^urn§ gut ^afft ober (Soercittcn
bringen t)nb mit SBaßer bnb 33robt abfpetfen ober and^ mit
Anlegung]^ ber geßeter bnb ^alpbanbefe abftraffen gn la^en.
3m gap aber ber 3)eKnqnent in eine ©eltftraffe gu becta*
riren, fott e^ bamit tDie fnnft in anbern 23rüd^ten albortcu
braud^ig, gel^alten toerben »nb Q^x. g^urfln. S)urci^I. bauon
i^r geioo^nlici^er ^(nti^eiH gnfatten. Käfern and^ bie ®ad^e
aifo befd^affen, baß fie eine anberc offentlici^e ober ßeibftraff
erforbern ober meritiren fotte, alftan foßen [ic ©älfeere bcu
S^^ätter an§ ©crici^t anögntiefcrn fd^ntbig fein mb ban für
baßetbig bie Cognition barüber gel^ßrcn k. SSrfnnbt mel;r^
l^öd^ftgftr. Q^xtx c^nrfln* !J)nrd^I. §)anbtgeid^ena bnb ©ccretö.
Signatum Bonn b. 4. 3){a^ 1663. ^Ja^imilian ^enrid^.
Die ämbtere aber vermeinten fold^c neioe (Sonceffion
benen ©tatt^jriuilegijö gun)ieber, ol^n beme and; baß angegogene
alte ^ßlaftgcrld^t nit lenger in vigorc gn fein, fo tourben bie
©älfeerc berantaßet, folc^c ^lafejnra renoniren bnb meiere«
nod^ beftättigen gn tagen, tt)ie folget mit 5Ke]^rcm:
SSon ®otte^ ©naben SBir 3Ka5imiIian §enrid^ n.f.ö).^^)
®Iei(^ nnn bc^ bicfeß ^)re^Btoürbigftcn ggftn. Sanbt^fürftcn
»nb ^errn ^dUn, ber ©tatt äBerfl bie meifte ©naben tt)ieber:=
fal^ren, al| nit bergteid^en t)on einigen bero löblid;fter S(ntc=
cefforcn, einen abfonberlid^, alfo begäbe fid^ö, baß and^ eben
gn bero Seiten ber l^öd^fter @ott felbften, feine angenfd;einüd;c
©nabcngeid^en an berfetben ©tatt SBcrß berf^jüren ließe. S)an
1673. toic ao. 1673 @e. (Sl^nrfle. ©nrd^I. gn aSranbenbnrg^ ang
bem ©rnnbe, ob fetten ^^rc e^nrfle. ©nrd^I. gn gößen bcr=
tpcl^ren ober abfe^ren fönnen, baß ber ÄSning in grandCreid;,
32) ®ie §tcr im ^luSjugc forgcnbc, toeitläufige Sonflrmationö^Ur*
!unbe boOjIftnbts in @eibett} Url. ^n^t 111. 9h:o. 1054.
93
bei Dorl^aBcnbem Stiege gegen §offanbt, fein gi^ur^Sranben:* 1673.
burgtfd^e« gürftentl^umB SIeue nit folte berühret ober bcfd^ä^
btget l^aBcn, get;enbtfc^afft an bie gölnifd^e Sanbc gcfud^et,
bcrgcftatt auäf, baß ohtooii bon ßötnifc^er ©elten bcncn bcnad^'«
HifXttn aWärdifd^en barjn nit bie geringfte Stnlaf gegeben,
bannod^ ber ßi^urbranbenbnrgifd^er ©eneraömajor bcn <Spatn
{imäf ein bnb anberem bot^in bergebltd^ tentirten stralage-
male) btc ©tatt SBertt am 6. gfanuarii tanffenben 1673 tcn
3a^r^, guntal^fcn fe^enbtltd^ mit mel^r ban 10? 5Wan berennet
tjnbt alfo fort gnr SJbergabe jn jtoingen, gegen biefelbe al^n
Dcrfd^eibenen Örtteren, bie ©ettjalt ber ©tüefen gebraud^te,
fcgar anäf mit (Sintoerffnng ber gren^Iid^ften fjenjertoerlen,
einen 3:ag^ nad^ bem anbern conttnnirte, toie felbige« in ber
©^>eciaKbefd^reibnng fid^ mit mel^rerem außgefutjrt beflnbet, fo
l^att büci^ baß iJcttjer obtocll berfd^eibene, Ja be^ erften Siage«
fe^ß unb bre^ßigi^ ^ctoerfngelcn bnb anbere gnm Änftede«
pra^>arirte gifftigfte genrnjercfc, tn tt;cHß §auferen mitten
burd^§ ©trolle fiel^Ien, ba fonften bie anberen gett>erbatten bnb
JBrenticr^, ja mel^r bann 400})fnnbigc 95omben, toetd^c außer«*
^alb ber ®tatt ober aud^ innerl^atb berfetben auff offene $W^
nieberf dringen, il^rc ßffecten getrabt bnb biß gum testen in,
außgebrennet ober jerf^)rnngen , jebod^ al^n bcn ®ebetoen nit
bie geringfte O^>eration getl^an. SBemc nun bifeö SBunbertoerd
anbcrß alß ber atgettjaltiger §anbt ®otteß bnb ber SSorbitt
feiner gebenebe^ttften 3D?nttcr iugufd^relben? laßet man bie
ganfee bn^^artl^e^fd^e SBJelt brtl^eiten, bmb fo biett mttfx, toeiten
an^ biefer Debnction genugfamb er^eüet, toie tcid^tlid^ bifc
©tatt fid^ gum offtcrn auc^ ol^ttä)ißcnbt beß aSrf^)rungß, ent^
günbet bnb guten Vftxt^ im Wauc^ aufgangen, ic^ aber, ba
man berfetben baß lunftreld^eftc geurtoerd be^gebrad^t, nid^t
ein ©troftaö, beren bie ©tatt bod^ boß ift, barab befd^äbiget
toorben. SBeld^eß atß bie 93urgerfd^afft bnb aQe (Sintoo^ner
gu ^cr^en gegogen, feint fie baburd^ bergeftalt animlrct bnb
aufgemuntert toorben, baß gleidötoie fie babeuor nid^tö iiSS)Zx9
bnb mel^rer«, ban, nad^ SBefd^affenl^eit berfelber Statt, bie
geurdbrunft gefßrd^tet; alfo l^aben fie fc^o bie große 9Kcngc
beß gegenti^eitigen SSoWß bnb beßen (g^ffer fe^enbtüi^c ®etro*
94
1«73. ^ungi^ jum ®encra(ftiirm t>nbt Hnlauff gletd^fam nic^t« gead^tct,
fonbercn too fic attaquirt tDurbcn, abfonbcrüd^ a^n bcr SKüi^ltcn
bnb an fettiger ©eite ber ©tatt, bcrmittelfe Xa^f) bnb nfid^tltd^
abgenötl^tgter ©cgentüel^r (barunter njeber Ärautl^ nod^ 8otl^
gef^jaret) il^r tufferfte« getrau, bergeftatt auä), baß ber ge^enbt,
»etd^er auff ber l^eiltgen bre^ tönige S^agl^, affxn 6ten 3a*
nuarij mit ber Selägcrungl^ ben Stnfangl^ gemad^t, am 27ten^^)
beweiben SDtonat^, inbeme er bon annal^enbem ©uccurö Hunbt^
fd^afft' erlangt, biefetbe mit l^öd^pem feinem ®(i^im^)f »ibernmb
aufl^eBen bnb bon ber berfud^ter ©tatt SBerü mit ^inber^«
ta^ung^ berjeniger ® turmteitern , fo bon ben ©tätten ©ocft
bnb SSnna jugefüi^ret toaren, abtoeid^en milden.
5Di§ nun toare eine jttjar furfte jebod^ fd^arpfe Ättaquc,
beren Sfbfei^rung bornembtid^ ®ott bnb ber SSorBitt feiner
tiebfter 9Kutter, alg borgft., nid^t weniger aber anä) S^rer
e^urfln. 5Durd^I. ju eötten alg be§ Sanbtgfürften tre» bätter^
tid^cr SSorforge, in 25eforberunge berürten ©uccurfeg, foban
be| Obriften iöibo al§ Sommenbanten guter Sonbuitte, ^cg«*
ef^jerienft bnb SSigilan^j, beg Obriften^gieutenanbtg bon ®o^
greuen bnb f)aubtmant/ duä) jugleid^ Droften bon ©d^üngett
fambt be^ge^bten anbern Officiren bnb ©olbatcn bnb ber
tretoelfferiger SSurgerfd^afft bnter ^Regierung boma^tiger SBur*
germcifter §erman SSranbiß bnb eaf^)aren tteinforgen ber
{Redeten gicentiaten, fo ba§ S^rige trenjüd^ mit babe^ getl^an,
jujufd^reiben bnb ju attribuiren ift.
Qn Stnfe^ung nun, bag bic gefambtc SBurgerfd^afft fid^
fo ta^)fer, treto bnb ftanbtl^afiftig bejeigt bnb einen fo med^tigcn
geint, bnerad^tet feinet bor bifem Ort gebraud^ten mugfid^ftcn
grnfteö fo lange 3eit auf^ bnb abgel^atten, feint mel^r l^öd^ftgeb-
^l^re Sl^urfle. ÜDurd^I. ju mel^rer Sejeigung il^rer barab
gefd^cjjftcr gncblgfter ©ati^faction, gnebigft betoogen toorben^
ber ©tatt SBerK biefc prsDrogativam , motu quasi proprio
gugutegen, ba§ fie l^inffiro bor aßen ©tetten bero gfirften*
tl^mnbl ®eftua]^ten bie erfte fein bnb auf ben ganbtägcn aud^
anberen offenttid^ ober ^riuatjufammcnlfinfftett im ©ci^en bnb
SS) (Sin 8d^rei(fei^(er; bie testen ^ranbenburget jogen am
17. Sanuar ab.
95
Äiftc« bcu SSortritt i)nb JBorfife icbcrjeit ^aicn »nb bel^aftcn 167».
onb ieif öcr^offenbcr fernerer ßontinuation, fotd^ irer begeigter
gftretoer Deuotion^ mit nod^ mel^reren ^riuUegien bnb ^ttf*
^itcn kgnabet bub berfe^cn »erben foKc,**)
aSnb gteid^tDic nun ber bei btefer Occafion augenfd^elnttci^
wrfpurtcr Seiftanbt @ottc§, ber gcf^^wt^ter SSürgerfd^afft gar
troftUd^, anö) bie bon l^öd^ftgeb. ®r. c^urfln. ©urd^L ju bero
etoigem 8ob onb 3laöfxffnmi bejetgte l^ol^e ci^urfle. ®nabe, gu
wbcrtl^enigftem l^ö^ftem 2)and gereid^ig, alfo tl^uet biefetbc
fid^ l^ingegen gu aßem bnberti^entgftcn ©el^orfamb, tote jebcr*
jeit befd^el^en, erbieten mit angel^eff teter inftenbtgifter SBltt,
toeilen bie ®tatt SBerU bon bielen Sseculis l^ero^ iebergeit in
beftcnbtgfter ©euotton gegen i^re Sanbtgfflrften berbKeben bnb
bjird^ bieüfaltige Ärtg^bbergiel^ung auä) offtmal^tig auggeftan-
bene grunbtberberblid^e geuröbruuften bnb innerlid^e SSnr^uen,
|aft ganö l^erunberfommen bnb gu SBoben gerid^tet, ba§ 3rc
ß^urfl. 5Durd^I. fotd^eg ggft. gu bcl^erfetgen bnb ber fel^r rui*
nirten ©tatt mit fold^en 5WitteIen unber bie Arm gu greiffen
bnb gu begegnen gerul^en toolten, tooburd^ berfelben bmb ettoag
toiber auffgel^olffen toerben bnb fie aStttel erlangen mSge, fid^
fünfftig bei ettoa bergleid^en »ieber borfaßenben Occafionen,
toeld^e iebod^ ©Ott in ©naben abtoenben n>oße^ befto ia^ gu
mauuteniren bnb f eibige @nab, toomit 3^r. S^urpe, Durd^t.
att§ gfirftbattertid^er 3tt«^i9ttttgl^ bieübefagte ö^re tretpgel^or:«
jambftc @tatt tl^eitg fd^on berfid^ert, tl^eü^ aud^ nod^ meiere«
jtt enoai^rten^ auf bie loertl^e ^ofteritet gu trandferiren.
^y 5S)a9 beeret bed (^urf. unb to>te t9 ol^ne (Srfotg, ber frtmat
untei ben ^täbten btelme^r ber @tabt i^rtlon t^erbUeben, toirb ut ber
def^i^te ber Belagerung t)on SBerl, beren fd^on oben (9{ote 5) gebadet
toorben, mttget^eiU toerben.
96
IV.
S/er Strn^Bcrger Sffiatb; in alten ^zitm 8ücrtt>alb
genannt, toax in fünf JRu^r^; fünf ^ii}X', fünf SKö^ne:^ unb
t>ter 3Bennc^5Warlcn getl^ctlt, mläft nad^ ben ©trftmen tooran
fie liegen, genannt finb;*) bie ^b^x, SRöl^nc wnb fficnnc
ergießen fici^ in blc Stnl^r. 35er 8üertt>alb gcl^örtc gu ben
©tammbefigungcn ber alten toeftfätifd^en ®rafen,*) bie fid^ feit
bcm (gnbe be« Uten ^ai^ri^unbertö bon 5lrn«krg nannten.^)
(gr ti)ar SReid^ölel^n *) nnb tDnrbe atö fold^eö 1368 mit ber
ganjen ©raffd^aft «rnöberg t)om testen ©rafen ®ottfrieb IV.,
an bie cölnifd^e fiird^e berfanft.*) Die ®rafen toaren nid^t
alleinige fetten beö SBalbe«, fonbern nnr eingelner für fie
au^gefcnberter Jll^eile beffelBen, toelc^e ©onberen genannt
»urben, fobann be6 gorftö ober SBBilbforft^, ber gorft^ol^eit
unb ber babon aBl^ängenben Blutungen.®) X)ie SRarfen be«
S33albe^ gel^örten il^nen bagegen gemeinfd^aftlid^ mit ben 3»ar=
lenBeerBten, bon benen einjelne $of6epfeer fogar crBlid^c SWar*
fenric^ter tt)aren*
Äraft iener {Redete l^atten bie ®rafen ben Siniöol^nern
ber ©tabt ©oeft, in bercn frnd^tbaren 5Rieberungen faft alte
0 ^te dtul^rmarfen finb: 1. bie %&tnntmtt, 2. 2)infdbeber,
3. Uentrot)er, 4. iRieberetmer unb 5. ^üflener; bie 9l9^rmarlen: 1. bte
©etbfelber, 2. Sinne^er, 3. ^ad^ener, 4. ^ü\(^thtt, 5. ^erbringer; bie
aRö^nemarlen: 1. bie Mager, 2. @vnnger (^^etoering^aufer), 3. (SSr«
Mtt, 4. 2>e(e!er (^erd^emer) u. 5. Oünner (S^ebing^auf er) ; bie föenne«
matten: 1. bie Ol^er, 2. berget, 3. !C3a(benet unb 4. $eUefelber. —
2) ©eiberft Utt. «u« I. iWro. 19. - s) ©etberft ®cfd^. ber »eflfät-
©rafen @. 77. - *) Urf. ©udj II. SRr. 66. - &) 2)afc(bft fflv. 193. —
6) S)afclbfl 9^r. 791.
97
®5fber fd^on in fcl^r frül^r ^ctt gu «cdcrn gcrobct toorbcn/)
tstcttcid^t mit JRürfftd^t barauf, bag ftc fatfetüd^c »Sgtc bet
©tabt ti>aren/) einjelnc ^oljnufeungcn in bcn nai^c gelegenen
§K8^netnarfen, gegen eine l^rud^taBgaBe, ©al^rtoetjen
genannt, üBertaffen, toeld^e jebod^ mit benjenigen {Redeten, bie
etnjcinen ©oefter ©ürgern, ate ©gentl^ümern marfenteerttet
^5fe gttftanben, nid^t^ gemein i^atten. Qtm Sinftungen jogen
oBer btc ©oefter nur t)ergänfttgungtt)eife; benn fic erhielten,
nad^bem fie ben äBal^rti) eigen entrid^tet, gett>iffe 2Matfen
ober SBal^rgeid^en, tooburd^ jeber nur für feine ^erfon ate
geid^cntöfer, gum §oIg*^oIen legltimirt tt>urbe. @ie
toaren bal^cr angetegentfld^ Um&^, fold^e ©unften in etoige
Äed^e umgutoanbeln. ©iefeö gelang il^neu; ate ber cölnifd^e
«bmintftrator ergBifd^of (Sunö, 1368 bie ©raffd^aft SCrn^Jerg
cnfauftc. Die ®tabt liel^ i^m bagu 3500 ©ulben, ttjogegen
er ben Surgern 1369 il^re atten Siedete unb SrBbered^*
tigungen im Äm^berger ©albe unb beffen 2Äar!en^ mit
ber 3)'Iaa^gaBe (eftätigte^ baf bie Electiones seu jura
nemoralia de cetero stabuüt in cohereditariis,in vulgo
appellatis Erfgenoissen, n>ie fold^ed ftül^er gn)if d^en (Srg^*
Mfd^of SBit^etm unb bem ©rafen ©ottfrieb bon «rn^Berg feft^
gefegt töorben.®)
35iefc le^tgebad^te ^Bereinigung, tt>eld^e mffl in ba^ Qaiix
1354 faßen mögte, too ©ottfricb IV. in einer JReil^e Don Ux^
funben, mit bem ßrgtifd^ofe SBiri^etm mel^rfad^e ©treitigfeiten
gütlid^ berglid^, *®) ift nid^t mel^r öorl^nben. (Dagegen Üegt
ni>äf ein SBeiMl^um ü6er bie {Redete ber 9Rarfgenoffen in ben
fraif SWö^ne^STOarfen au« biefer 3eit i)or; »eld^e« toir nad^fte*
^nb ntittl^eilen (^x. 1), ® ift ba« ?lelteftc tt>aö toir l^aben;
jtoar o^ne (Datum, ater barum ungti>eifetl^aft au« ber JRegie*
nmggeit be« Orafen ©ottfrieb IV., toeil bie barin genannten
Sengen Beitgenoffen beffetten finb. ") (5« ift gtt>ar au^erbem
7) @ciBctft Url. «tM^ I. ^. 56, 57. — «) ®efdj. ber ©rafea
@. 187/- ö) nxl ^uäf n. ^r.798. - lo) ajafetbß S«r. 731, 732, 783,
734. _ II) Jöertt^Äicb (gbet^crr jur ^\ppt uttb Oottf^oK gerncr ju @oeft
leMeti in biefer 3ctt. Url. ^näf IL 94ro. 670 dlctt 364; 737 mtb 693.
3n ber legten Urt. toirb ©ottf^alt gemer amar SanottiA au <§$oe|l
genannt, to&^renb ein ^ürset Hefe« ^amm€, \t mit ein älterer $err
7
98
andf no(3^ eine aSerfd^rctfcuna be« Srjbifd^of« ©itl^clni für bie
©tabt ©ocft au^ bcm S^^^c 1351 über einen SSorfd^ug öou
600 golbcttctt ©drüben Dorl^anben, toeld^e er gietoeife toiebcr
aBgtttragen öerf^jrid^t, cBer Don jener einigung jtoifd^cn ti^m
ttnb beut ®rafen ©ottfrieb, ift barin nid^t bie SRebe (5Rro. 2).
3fm 3[a^re 1414 afö (SrgBifd^of 5Dtebrid^ IL gur «cgie^^
rung fam, beftätigte er ben ©oeftem eBenfaü^ il^re »otbe Siedete
t>nb eructafeii im Strn^Berger SBatbe nnb beffen 5!Rarfett;
fo gtt>ar, ba§ bie «Äore »an aßen SRarlen önb bie Duet:*
brifft", ben (Srtgenoffen guftel^en foüe (3lto. 3). (gr
l^atte baBei ftd^tftd^ bie Sonfirmation^urfunbe ßunö'^ üor Sfngen,
toogegen be« ©ertrage« gtoifd^en äBitl^etm unb Oottfrieb, n)eld^en
6uno in SBegug nimmt, nld^t toeiter gebadet toirb» Sic c^
fd^eint, mug trofe biefer SSeftätigung 5Diebrid^«, fd^on talb
nad^l^er ©treit üBer ben Umfang ber ©oefter SRec^te im 2lrnö=
berger SÖalbe entftanben fein; benn in einem ferneren SBeiö^
tifnmt t>on 1421, toetd^eö bie Sürgermeifter unb mel^rere grb^
genoffen J)on ©oeft gegen ben §oIgförfter JRegenl^arb, ber fic
öieHeid^t in äuMBung ber SSel^oIgigung Befd^ränfte, bei bem
^olgrid^ter ®obeI ©ßbben, am ©erid^te ifin ber SBoftenigge
tl^o SBaneboIe (SBamct bei (Sörbefe) tjnber ber g^nben bar:=
feine« <i ejtrai^irten, n)erben bie SRed^te ber ßrbgenoffen mit
intereffantcr Umft&nblid^Ieit befd^rieben. SSon benen ber gemei*
nen ©oefter SSürger, ttjeld^e aU ^ziäfznVi^tv f)otg au« beut
SSSalbe l^often, ift barin nid^t bie JRcbe (5Rro. 4). Slfö f^^ätcr
ßrgbifd^of Diebrid^ njegen feiner toiöfül^rftd^en Slrt gu regieren,,
mit bem 8anbc gu Unttjittcn fam, ^jroöocirte er baburd^ bie
erfte erManb«i>ere{nigttng t)on 1437, gtoifd^en Sittterfd^aft unb
©täbten, gu ioed^felfeitigem ©d^ufe il^rer SRed^te**^) Diefe^
obgteid^ unter au«brüdHid^em SSorbel^alt ber JRed^te be« &i^
bifd^of«, nur in allgemeinen 2(u«brüdCen gel^alten, tjerbrog ben^^
fetten auf« äufferfte, fo ba§ ba« ©omfa^jitel i)ermittctnb
©crnb jur ^Dßpt, fd^on gur 3cit ®raf ©ottfricb« n. üorfonunen (U. ©. L
mxo. 280, 294, 325 nnb 297, 308, 327) fo baß ba« ©ctst^um auä^ in
bie 3cit t)on 1253-1263 fallen fönnte; aber bama!« fletttc man ^ter no^
feine beutfc^e Urfunben avi9.
12) ©eibert W. S^n^ W. S«ro. 941.
99
bajiDifd^en ttrctcn muttc. Um ben hinetcn grieben l^ctjuftcöctt^
tDitrbc unter anbcrcn auc^ am 21. 3an- 1438 ein ©ciMl^um
uBcr btc SRcd^tc be6 ©raMfd^of^ in ben 9Äarfen be« Slrn«"
berger SBaIbe6 gefragt (9?ro. 5) unb fobann am 1. geBruar
beffetfien ^(if)x^, gttjifd^en bem ®omIa^)itet unb ctnjelnen Sfmt*
leuten beö SrjBtfd^of^ auf bcr einen unb JRitterfd^aft unb
©tobten auf ber anberen ©eite, eine anbere Einigung gemad^t,
»oburd^ namcntfid^ ami} bie SWarfenred^te im StrnöBerget
ffiatbc umftänbßd^ ertoogen unb feftgefteöt tourben (3lxo. 6),
f)iemä<3^ft fteöte ber (SrjBifd^of am 7ten geBr. einen feierlid^en
©fil^ncBrief au^ (3lro. 7), ttjorin er Befunbete, bag er ben
[(^toeren SKutl^ unb UnWitten, ben er tt>egen ber, oi^ne fein
©iffen unb 3Bitten, gefd^Ioffenen Bereinigung gefaßt, fatten
laffen unb be^^alb JRitterfd^aft unb ©täbte toeber rrargtoittig
froeben noäf fd^ebigen^^ tooße.
DBgleid^ aBer in ienet ßinigung namentlid^ auc^ bet
Srief, ben bie ©tabt ©oeft auf ben Strn^Berger Sßatb iiattt,
aufredet erl^alten toar^ fo ^örten bod^ feitbem bie toed^felfeitigen
Magen üBer ®ebrfidfungen eber SSerttJüftungen ber ©oefter im
Ämöberger SBalbe, nid^t auf* ©d^on im Saläre 1453 fal^ fid^
ber ^ergög tjön gte^e ju SBcfd^toerben üBer bie cötnifd^en
SSeantten, toeld^e bie ©oefter Bei SluöüBung ll^ter SRed^te ^in*
berten, berantaßt**) OB jenen bamal« aBgel^oIfen ober ob
pe cttoa ungegrünbet Befunben njorben, ift ntd^t Befannt. SlBet
^unbert ^al^re f^)äter f^^rid^t fid^ grjBifd^of Stbolf in. eineip
©d^retten Dom 18. Suti 1552 umgefei^rt fei^r unnjifllg üBet
bie gud^ttofe eigenmäd^tigfett au«, toomit bie ©oefter il^re
Sd^ofgtgungred^te gum JRuln be« SÖalbe« auöüBten. ßr Befd^ut*
bigt fie fogar be« 8anbfrieben«Brud^«, toeil fie, ^Mt fid^ ben
SJorfd^riften ber aufgerid^teten ^oTjorbnung unb ben
antocifungen ber, ju gemeinem Seften, auf ii^r S(mt etblid^
uer|)fltd^ten ^olgförfter gu fügen, in Betoafifneten Raufen gu
©albc gSgen, nad^ @ef äffen ^otg f äfften unb fid^ ben gerid^t^*
13) 3n ben f. g. pactis ducalibus, fett 1444, üBernal^men bie $er«
pge t>on CEIe^e ait$brü(f(id^, bie ©oefier Bei i^ren ifltä^itn im ^rndberger
Sdbe gtt fd^üftcn. 3ene flnb aBgebrUdt in Emminghaus memorabilia
Snsatensia; docam. Pars IL unb t^eitmetfe (Utd^ m (Sfiord Keinen
e<l^ttftcn n. 338 fg.
7*
100
lid^cn ^fänbungcn gctoattfam mibetfc^ten (9lro. 8). 5Die
©oeftct tcriefcn fid^ bagcgcn auf eine 3e«genfuttbfd^aft, tt)et(3^c
fie 1523 am ©erid^te ju ©oeft üUx bic 5(rt, tote fie ttel^er
i^rc ^olggered^tfame au^geüBt, l^atten aufnel^men laffen (5»r. 9)
unb Be]^au<)teten, ba§ ol^ne ii^re Bufttmmung feine ^oljorbnung
gemad^t toerben fönne.
SBaö bie in bem ©d^reiten be« gtifcifd^ofö gebadete
Äftefte §oIjorbnung Betrifft, fo :^at e« bamit folgenbe Sc^
tt)anbtni§. ^nt ^al^re 1534 mad^ten bie SWarlenBeerBten SSor=^
fd^täge ju einer fold^en |)ot3orbnung ; im fotgnb. S^al^re 1535
tDurben 33ebenlen bagegen eingereid^t, toe^l^atb 1536 ber ^ox^U
unb ^ägermeifter SBabelan, einen neuen (Snttourf berfelBett
üorlegte. ©iefer (Snttourf fd^eint genel^migt unb biejenige
fjorftorbnung get^efen a« f^in, auf meldte fid^ erjBifd^of «bolf
in bem ©d^reiBen bon 1552 Beruft, ©ö tiegt |ebod^ barilBcr
nid^t« ^JlÄi^eree bor. Dagegen ergiBt fid^ au^ bem ßingangc
einer 3Serorbnung be^ ßl^urfürften 5Ka5imiIian ^einrid^ Don
1666, baß bom ei^urfürften ©alentin (1567—1577) fobann
bon beffen jtoeitem $Rad^foIger Srnft tint SBatborbnung erlaffen
tourbe. SSejügtid^ ber testen mad^te 1584 ber gorft^* unb !^&^
germeifter O^^^^iKtu« SBabetan, öießeid^t zin ©ol^n ober SSer^
ujanbter be^jenigen, ber 50 ^oi)xe frül^er fungirte, Befonberc
aSorfd^Iäge. gö tourben 1585 mel^rere S^uitn — in ettoaö
oBerfläd^tid^er SSßeife — üBer bie .3lrt, toie baö ^olutxiäft
Bi^l^er aBgel^alten toorben, vernommen» ®ie cl^urfürftle. tanjiet
ju Stm^Berg ertieg auf eine SBefd^toerbc be$ :c. Sabetan 1585
einen vorläufigen 33cfe:^I jur Sufred^ti^altung ber Drbnung in
iBenu^ung ber 3Karlen, koeld^e um fo nöti^iger fd^ien, toeil feit
bem 2^obe be^ j)or 40 ^ai^rcn angefteflten Uijtcn |)oIgförfter^
Qol^ann SRamme, fein orbentlid^eö gorftgerid^t mel^r gel^alten
toorben. ®er neu angefteßte §oIjförfter unb nad^i^erigc Qägcr*
meifler SBotf ©iebrid^ bon ©eißBergl^ fd^ritt mit einer Snergie
ein, ioetd^e ben ©oefter ©tabtborftanb unterm 24. 5Kai 1589
gu einer Bitteren SSefd^toerbe Bei ganbbroft unb Statinen ber^
anlaste. 2K^ nun bemungead^tet am 26. Qan. 1590 ein neue«
^otjgerid^t nad^ görBefe, unter Bw^^^^i ^^^ gebadeten ^olg«'
fftrfter«, «u^gefd^rieBen tt)urbe, fo l^ieft ber SWagiftrat- für
101
notl^ig, bagegen an^ bem ^runbe gu )>roteft{ren, tt>eU berfelbe
toie bie metftcn fetner UnterBebienten, für bie SHarfenBeerttcn
liiert ciblid^ beri)fßd^tet fei unb ba^er feine ÜDenunjiattonen
gegen ^m feinen ©lanBen berbienten, (£r trete aße^ §er*
lommcit mit tJügen, f^)anne ben armen ßeuten bie ^ferbe an^,
jerl^auc il^nen JRäber unb SSJagen, ncl^me i^nen Siebte, 85eile
unb Äetten, toenn fie anäf nur unfrud^tbare^ §oIj gelaben
l^attcn^ jwittge flc mitunter fogar, fold^e« nad^ bem d^urfln.
©d^Ieffe |)irf(^berg ober fonft tool^in gu fal^ren, laffe bie
gemeinen äBalbtoege bnrd^ Stuftoürfe f^)erren unb mit neuen
©d^Iagbäumen berfd^tiegen^ berttjeigere bie SC&ful^r ber SBinb«*
fäüe, laffe fid^ in unerl^örter, eigenmäd^tiger SBeife getüften,
o^nc SH^^^H ^^^ beerbten bie ®ate für bie 5!Kaft feftju*
fteUeu unb fd^eue fid^ äber^auj^t nid^t, iegtid^en Uebermut)^ ju
üben. S« fei n&mtid^ rrnitt ol^ne, ba§ ber angefe^ter §oIfe»
SSorftcr fid^ aöerl^anbt ungüd^tige ©d^mad^rebc über bie bön
©oeft bcrgeffentßd^ entfai^ren laffe," toic aüe^ biefe« fd^on
frfil^er l^inlängtid^, aber fo o^ne atten firfotg nad^getoiefen fei,
bag er neuerbing« geäußert: rrbie bon ©oeft l^ätten il^n für
bie biet SSendfl^ (ba« SWagiftrat^gerid^t) laffen dtiren; er aber
JDottte il^nen bier ©tül^Ie fefeen icj* ©er SWagiftrat beabfid^*
tige fcincöxpegeö bem grebel ba« SBort ju rcben unb toünfd^e
felbft, baß gur SSerl^ütung ber Salbbertoüftung eine neue gorft^
Orbttung gu Rapier gebrad^t n)erbc, aber nid^t ol^ne 3«jt^^w^8
ber ©oefter aSeerbten, Der ©ecretariuö ^eter SKerdelbad^
»urbe am 7- g^bruar 1590 gur einlegung biefer ^roteftation
mit ^Information berfel^en. 9lid^t^ befto toeniger aber tourbe
bo^ J£)oIggerid^t 5Wontag ben 26. aJiärfe 1590 gu Sörbefe bom
Sanbbroften ®raf (Sberl^arb b. ©olm«, ben JRäti^en unb ßom^
mijforten, im 5Ramen be« Sl^urfürften abgel^alten, ioe^^Ib ber
3Äagtftrat am 4, ^rit bor bem 9lotar gambert ©iedtmann,
ä<j|>ettatlon m baö JReid^^fammergerid^t batoiber einlegte* 5Da«
bon btefem barüber auf einer ^ergamentl^aut gierUd^ auöge*
fteöte 3i)ocument ift eine (gße breit, gtoei ßüen lang unb ent*
^5It in bid^tgefd^riebenen ^lUn eine fel^r umftänbüd^e, afle
®ttl>erlatibe ber ®ebulb l^erau^forbernbe Sefd^reibung be«
mtfBrmßd^en, |a nid^tigen aSerfai^ren«, toeld^eö bei bem $otj*
102
©crid^tc Uobadfttt tocrbcn fei. 5Rtci^tö befto tocnigcr mürbe
bon d^urcölnifd^cr ©cite auf bcm betretenen 3Begc fortgefal^ren*
Sin bemfetben 26. 5!Rärfe 1590 tourbe am §otjgertci^te eine
mm $oIg=^ unb gcrftorbnung für fämmttid^e ^Karlen be^
2Kö]^n== unb $R^oer*@trang« <)uWicirt, toetd^e forft^)oHjeUid^e
SBorfd^riften ü6er bcn gorftfc^u^, bte SÖSalbcutturen, Slu^übung
ber Sel^otjtgung, ber 3)iaft unb Sßeibe enti^ält unb ^p&tct
(20. OctpBer 1666) bom Sl^urfürften SKajrfmilian ^einrid^
«jörtftd^ toieberl^ott tt)urbe.**)
i)le auf fotd^e Steife jeittüettig 6efci^tt)ici^ttgten toed^fet*
fettigen SBefd^toerben famen 1607, iefonber« aber nad^ einem
im ^al^re 1612 ftatt gel^abten @turmti)inbe, ber biete l^unbert
©d^en unb S3ud^en im ^albc niebergetporfen, neuerbing^ ju
l^cftigem Sluöbrud^c, 3)ie ©oefter entäfteten nämüd^ bie gefal*
lenen 33äume unb ful^ren fie ab, tDäi^renb ii^nen bie §oIgorb==
nuug nur bie ^bful^r unfd^äbtid^en gaß^ unb ßefci^otgeö geftat^^
tcte. ©ie iDurben be^l^atb gejjfänbet unb am |)oIggerid^te
geftraft. ®er 3Jtagiftrat !am bagegen ein, berief fid^ auf bie
Bereinigung gtoifd^en ©rgbifd^of SBiti^etm unb bem ®rafcu
©ottfrieb, auf ba« Seiöti^um an^ ber ^dt beg gelten, toeid^e«
ergebe, ba^ bie ©pefter fd^on bor SSereinigung ber ©raffd^aft
14) Sj^urcMmWc (Sbictcnfammlung I., @. 206 unb @cottt @anim(.
bct c^inrcörntfd^. ©crorbnungcn I. 158 «. 29a ^m (gingatiflc ber $4>Ig-
Orbnung bc« (S^urfürjlen WiayimUtan ^einrid^ l^eigt c« au^brüdft*, ber
(S^urfürp @rnjl l^abc „i)or bicfent ein gemein $oIfe*®erid^t nit allein ber
fünff SO'^arden be^ Wthf}n<®tto\)m9 audgefd^rteben, fonbern and^i gu einfiel'
ivm% n. (SvlEf Artung guter ^ol^« Orbnung in a|[en unb jieben maxätn bes
aWö^n* unb 9il?oer^©trang8 nad^folgenbc 5Juncten gnäbigfl alß Sanbeö-
gürjl tjerorbnet, fo aud^'ben 26. SHartit Anno 1590 dg 3^rc (£?>urffc
^ux^U ju Solu in Eigener ^erf on, neben 2)ero $i>ljb*görjlen ®ei8*
berg unb ^'dtf)tn,ha9 $o(t$«®erid^t int !S)i)rff ©tocfuntb an ber Wmn
gnäbigjl befeffen, get^iätigt unb gel^^alten, !|)ubUcircn kffen.'^ S)ie« tjl aber,
toaS ben Ort be9 ©erid^td unb bie ^»erfönlid^e ©egentoart be^ (l[lS^urfür|len
(Srnjl au bemf elben betrifft, ein offenbarer ^rrtl^um; benn nadfi ben@ocjler
Urlunben tjl e« gang unjweifel^iaft, baß ba« ©orsgerid^t i). 26. aÄär<j 1590
in ©egcutoart be« Sanbbrufttn trafen (gbcrljarb ö. @oIm8, S^lanteu« bc8
(E^urfürjlen (gmp, bann ber (S^urfln. SRÄtl^e \u (Sommiffarien, be« ^olfe-
görfter« @ei«bcrg unb be« SRici^terö äljionie« «lanfcbeil ju (Sörbecfe,
töol^tn e« an^Sf au«gefd^rieben ttjar, an gc»)öbnftd{ier ^eri^töfleKc al^ge*
J^atten tourbe, toa^renb bie S3eerbten, jur ^rtoägung i^rer $roteflationen,
ft* balb auf ben Äird^^of, 6a(b in bie Äird^e gu (Sörbede gurücfgogen.
2)ie fßebactoren ber, 56 3a^rc iüngcren, SJerorbunng toon 1666, fonnten
fliä^ l^ier leidet irren, töe« @tü(f um faum eine ^alU @tunbe bon (Sörbefe
^ntf^mt unb bie ©olgorbnnng im 9^ amen be« ®^urf. (grnfl ^)ubtt3irt t^
Ärn«6erg ntit bem ^crgogtl^um, ate Söccrite im SBatbc
Bered^ttgt gcö)cfen, auf baö f rtbticg be« grjBifd^fö Eutto Den
1369, unb ba^ bcö eribtfd^. ©iebrtd^ bon 1414, toctd^c Bctbc
jene 9Jcd^te Bcftätigtett, auf bic SSereintgung bon 1438, toAdft
i^ncn bie Sttful^r bon SinbfäUcn nid^t untcrfage, auf ba^
Sd^rctBctt &iU\ctf. Slbolf^ b* 1552, toeld^cö ben ^^i^^nÖfcrn
fügar bie Sßtnbfättc juf|)rcd^c uub auf bie ä^J^S^^^^^^f^^^ft
bon 1523, mtcbt bie ?(rt ber SSel^oIiigung feftfteöe* ©ic
|)oIgorbnung bon 1590, »jetci^e jenen Urfunben gum ^tü
»tberf^>red^e, Knuten fie nic^t anerfennen, toeil fie ol^ne t^rc
äuftimtnung aBgefaßt toorben. Um i^rer (SingaBe Slad^brud
ju geben, wiefcn fie jugleid^ ben ÄIBred^t SlmBerger, Haupt-
mann einer in ©oeft liegehben faiferti4=:^)faIjneuBurgifd^en
©arnifon, mit bem Sranbl^oIjBebürfnig feiner 2tnU auf ben
tmeBerger SOäalb an unb berfd^afften fic^ SJorfd^reiBen be«
ÜRarfgrafen ®eorg SBiD^etm b. SBranbenBurg unb beö ?falg*
grafen SBoIfgang Söill^etm bon 5WeuBurg, an ben gl^urfürften
gerbinanb* tiefer unb ber Sanbbroft Saöpar b. gürfteuBerg
liegen fid^ aBer baburd^ nid^t irre mad^en, l^ielten blelmel^r feft
auf 35eoBad^tung ber §oIgorbnung unb forberten nid^t nur ben
DBerIeßner auf, unter Seifügung ber SIteften gorftorbnung
uBer bie l^ergeBrad^te Slu^üBung ber ©oefter ^olgBcred^tigung
gegen bie au^guti^eitenben SBal^rjeid^en ju Berld^ten, fonbcrn
»erlangten aud^ bon ben ©oeftern bie iBeiBringung ber SSerei*
ttigung jtoifd^en SrgBifd^of SBiI^etm unb bem (trafen ©ott^*
frieb, afö burd^ toetd^e aße f|)ätere 5ßribilegien erft il^re Deu-
tung erl^ieften» ®ie ©oefter ifonnten ober looßten biefe SSerei^
nigung ntd^t borlegen,") 6Ben fo tt)enig fonnte bon ben cöl«*
tttfd^en ^Beamten bie äftefte ^oljorbnung ber SrgBifd^öfe Stbolf
unb ©atentin Beigefd^afft toerben* ÜDagegen erstattete ber
OBerfeöner ben bertangten 33erid^t (5Rr. 10) bem ber ßanb*
broft eine, gang im ^ntereffe be« S^urfürften gel^attcne !De*
15) @te Befanb fiä^ auc^ ui^t unter ben ©riefen üBer bic 3ie<i^te
ber ^oefter im ^rndBerger Salbe, »eld^e im 15. dal^rl^unb. bem ^iä)ttx_
Sacrb moift ju @ocfl öon „Soi^anö 2)rinftub ^@ecretariu8 ber flab
6oifl tonb gl^emevne fned^t mt> bet^ner in beffen falen ber ^rfoanen 9tit»
terfc<t|>^ tonb ftcbe/* üorgefegt »urben, um für ben tSgti^en ®cbratt(!^
begtauBigte ^Bf(^riften ba^on {u mad^en.
iO^ f^ »cn i^m numerirten einjctocn
^S^^jSlniß ^ ®«^**f^ «"^ ©d^artcute in bcn
^2^r<* ^^^"^^ ftrjen ©eri^t üfccr bic ©aatfc^ungen
jiyi*c»»^ '^^ (IRr. 12). ©aBet bltcfc eö im SBcfcnt-^
^ tirr *'*"'^ tu tfnferctt a;agett erfolgten S^eilnng bcr
A^«** ^^JLäT /i<^ *>^^ 3^i^ i^ 3^i^/ namcntfid^ in bcn
****lSr^i706. 1716 unb 1790, noc^ aöerlci Diffe-
^^m^mä ^^ @<>^P^^^«/ ^^ß^w ^^^ SBalbnufenng unb bcr
^^Üfytatptt et^oUn. ^avOft^lx^lxäf aber berbanlen »ir bcm
^^tc« l^claförfterö ©eiöberg feit 1590 unb ben baburd^
HtMiafttn ^ftigen Sonflicten in ben folgenben Qaffxtn, bic
gMfammtnfteUuni ber meiften für bic ©efd^id^te unferer alten
SKarfeni>erfaffung fo toid^tigen ÜDccumente, bereu äJtitti^eitung
Ol imferen Duetten um fo gtoedmStig^r fd^ten, toeit fie aud^
für bie «ufftärung ber ätteften SSerfaffungberl^filtniffc bed
^oiibc«, bereu tenntnig b^n Ferren bor 200 Qaijxtn grofen=^
t^ite afcl^anben gelommen toar, unentbel^rlid^ finb.
1.
1950 (circa). üUttft^um über rtit lichte Ui |Uatk0enoff(n in
^aäf bem Orig. im lrdJiJ)c bcr @tabt @ocfl»
tonbid^ \^ aUtn luben bat ment in biffeu marfen, 2ttfc
tot Slulagl^en, to ©erdfern, Zo @^rinc^ufen, to ßorbefe bub
to I^ebincl^ufen ") olbuö fol l^olben, — 1, @^u ©el^oue mad^
l^tttoeu taten ©j)etberu bub taten be^ o|>rid^tcn bub bort bau
taten entoegl^ boren. — 2. (Sin l^oue mac^ bat oud^ bon i^alf,
bat be^ ©etl^oue at^nd^ boet bub taten be^ f^etbern oud^
ol>rid^ten bub entoege boren. — 3. SSortmcr toanner e^n
marfenotc ti^mmerl^otte« bel^ouet o\i\it f^n gut in ber marle,
bat fat i)t\) ben marfenoten lunbid^ bon bub fat orloue^ bau
c« Bibben bub beö eufotcu uod^ en mögen fe^ eme uid^t toeij*
16) Serd^em t^ nmt XtUhx unb STebind^ufen Oänner Wtcctt;
Süfotge einer ^em^rlung m9 b. 17. dal^rl^. in ben ^ten ber St, dtegie«
rnng ju ^trndBerg.
105
gerctt. — 4 SSortmer e^n ttti>eüci^ maricnotc mad^ ffontotn to
iüfont fccml^olte« aßet (e^gl^e i^olt, a^n e^lcn l^olt önb tD^I
^eij bat Sernl^olt to marfctc boren to bcrIo<)ene, fo fal l^c^
bat l^ott trft Doren o^)})c f^ncn i^off bnb ftorten bat ban bcm
üKigcn* — 5. SSnb be^ ftort^ngi^e ntad^ l^c^ bc^ S^erö lofen
m^t t>^f ^jcnn^ngen bub bcJj^ boren bem gertd^tc ünb bcn mar*
fecotcn. — 6. SSortnter be^ S^ttuorft ban ben burgcfd^r*
morfen gctoret bem ©reuen bnb nod^ be^ ©reue nod^ f^ne
3ta^>ttubc eni^eb^en ne^n mer red^teö in biffen burg. marfen
to ^outoen, ban be^ anberen marfenoten* — 7. SSortmer n>ert
bat ein marfenote i^outtje ouer be^ fnebe ber marle bnb bei^
^oltuorfter en bar ouer fceuonbe ofte be^ anberen marfenoten,
be^ »ebbet bre^ fd^lüingl^e* — 8. SSJorbe be^ oud^ bar ouer
nid^t Bcuonben bnb bod^ ban ben l^oltuorften bar bmb befd^ut
big^et t>nb fe^ eme ben ftam ben^ifeben bar l^e^ ban l^oumen
l^be, fo iöebbet l^e^ bcn feinen aSrofe, alfe bre^ fd^tßinge bnb
mad^ fxä) beö nld^t enfd^utbigl^n^ 2Ker belente ^t\) be« alfo^
bat ^ti) bar ntd^t ne^n bur enfed^tc, fftt) enl^ebbe l^outoen, fo
toebbet l^e^ feß ^jenn^nge« — 9. SSortmer ioert bat e^n buten^
man be^ nid^t red^te^ in ben marfen eni^ebbe, toorbe bau ben
^oltuorfteren begre^)en bat ^t\) l^olt gel^outoen l^ebbe, fo mögen
eme bc^ l^oltuorfter ban meinem redete nemen f^n borberftc
pttt mt)t ben feien bar bat inne tn\ft — 10* S)e^ anberen
ferbe folen toefen in genaben ber anberen mar!enoten* —
11. aSnb ioorbe biffe man ge^)ant ban ben 5lnt()tluben beö
©reuen, er ban bei? i^oltuorfter to quemen, fo eni^ebben bel>
l^oltttorftere bnb be^ anberen marfenoten ne^n red^t an eme»—
12. SSortmer loan men be^ brud^t be^ eiferen in biffen
marlen ouermibbeö be^ marfenoten Uifxomt, fo al^ ban be^
marfenoten gi^eme^nlifen ouerfomen, fo mad^ e^n utoelid^ mar^
knote f^ne ftol^n in bat eferen briuen. — 13. SÄer toan fe^
btgl^an, fo en iö t^n niäft fd^ulbid^ to geuen^ ban ben fto^n^
^erbe f^n Ion. — 14 SSnb in ber btbrijft mögen be^ marfe^»
notett bnb bat gerid^t fei^fen e^n ftebe ofte eijnen l^off, bar fe^
op btgl^an, fonber (buten) e^fd^ingl^c beö ©reuen, Slmptman^. —
15. SSnb it\) tme 35eil ber ouerbrJjft l^ort to ben marfenoten
bnb beV beerbe S>eil beö rid^tcrö ber marfe. — 16. Sßert
100
lid^en ^fänbungcn gcttjattfam totbetfc^ten (5Wro. 8). Die
©ocftet Beriefen fid^ bagcgen auf eine 3e«genluttbfd^aft, töeld^e
fie 1523 am ©erid^te ju ©oeft üBer bie 3lrt, ti)ie fie Bi^^ct
il^re §oIagered^tfatne au^geüBt, l^atten aufnel^men taffen (9lt. 9)
unb Be]^au»)teten, ba§ o^ne i^re Buftimmung feine ^olgorbnung
gemad^t toerben liJnne.
SBa^ bie in bent ©d^reiten be« grafcifd^of« gebadete
Äftefte §oIjorbnung Betrifft, fo ^at e« bamit fotgenbe Sc^
»anbtnig. 3m ^al^re 1534 mad^ten bie SWarlenBeerBten SJot*
fd^täge gu einer fold^en ^otjorbnung; im folgnb. S^al^re 1535
tDwrben S3ebenlen bagegen eingereid^t, toe^l^alB 1536 ber ^Jorft^
ttnb ^ägermeifter SBabelan, einen neuen ßnttourf berfeften
borlegte, ©iefer gnttüurf fd^eint genel^migt unb bieienigc
fjorftorbnung getoefen ju fein, auf toeld^e fid^ ©rgBifd^of Sfbolf
in bem ©d^reiBen bon 1552 Beruft. @6 liegt Jiebod^ barüBer
nid^t^ ^Jlä^ere^ Dor. ^Dagegen ergiBt fid^ an^ bem ßingange
einer SSerorbnung beö gi^urfürften SÄajimitian ^einri^ bon
1666, baß bcm e^urfürften ©alentin (1567 — 1577) fobann
bon beffen jtDeitem S^ad^folger grnft eine SBatborbnung erlaffen
tourbe. SBejügUd^ ber U^tzn mad^te 1584 ber gorft^» unb ^ä*
germeifter ^^^^onimnö äBabelan, Dießeid^t ein ©ol^n ober 3Ser*
ujanbter be^jenigen, ber 50 ^^^^e frül^er fungirte, Befonbcrc
aSorfd^Iäge. ® tourben 1585 mei^rere S^ui^n — in ettoa^
oBerfläd^tid^er SSßeife — üBer bie .3lrt, toie baö ^oli^mäft
Bi^i^er aBgel^aften ttjorben, bernommen. S)ie cl^urfürftle. f anjici
ju Slrn^Berg ertieß auf eine 33efd^n)erbe be$ :c* SBabelan 1585
einen bortäufigen 33cfe!^I gur SCufred^tl^aftung ber Drbnung in
iBenu^ung ber 5Karlen, toeld^e nm fo nötl^iger fd^ien, tt>eit feit
bem S^obe be^ üor 40 ^^al^ren angefteßten testen |)otgförfter«
Qol^ann 9?amme, fein orbentlid^e^ gorftgerid^t mel^r gel^alten
toorben. ®er neu angefteßte §oIjförfter unb nad^l^erige ^äger*'
meifter SBoIf !E)iebrid^ üon ©ei^Bergl^ fd^ritt mit einer gnergie
ein, toeld^e ben ©oefter ©tabtborftanb unterm 24. 9Äai 1589
gu einer Bitteren SSefd^ioerbe Bei ganbbroft unb JRätl^en ber*
anlaste. 906 nun bemungead^tet am 26. 3an. 1590 ein neue«
^otigerid^t nad^ ßörBefe, unter ^nik^inni be« gebadeten §oIä*
fftrfter«, «u^gefd^rieBen tt)urbe, fo l^ielt ber SKagiftrat. für
101
nöti^ig, bagegctt au^ bem ®runbc p !()rotcftiren, tocit bcrfclbc
toit bic meiftctt feiner UnterBebienten, für bie SKarfenteertten
nidft eibUd^ beri)Pi(i^tet fei utib ba^er feine ÜDenunjiationen
gegen Qtnt feinen ®iciViUn berbienten* (£r trete aUe« §er*
tommen mit tJügen, f^)anne ben armen iitnitu bie ^ferbc au«,
jerl^auc il^nen JRäber unb SSJagen, nel^me i^nen Siebte, ©eile
unb Äetten, toenn fie and^ nur unfrud^tbare« §oIj gelaben
matten, jtDinge fie mitunter fogar, fotd^e« nad^ bem cl^urfln»
©d^Ieffe ^irfd^Berg ober fonft tool^ln gu fal^ren, laffe bie
gemeinen äBalbtoege burd^ 2(uftoürfe f^)erren unb mit neuen
©d^IagBäumen berfd^tiegen, berttjeigere bie abfuhr ber SOSinb«'
falle, taffe fid^ in unerl^örter, eigenmäd^tiger SBeife gelüften,
o^nc 3«J^«"8 *>^^ SSeerbten bie ®ate für bie 5!Kaft feftgu*
fteßen nnb fd^eue fid^ überl^auj^t nid^t, iegtid^en UeBermuti^ gu
üben* ß« fei nämtid^ rruitt ol^ne, ba§ ber angefe^ter §otfe*
Sorfter ftd^ aöeri^anbt ungüd^tige ©d^mad^rebe über bie bon
©oeft bcrgeffenttid^ entfal^ren laffe," tt>ie aüe« biefe« fd^on
frül^er l^intängUd^, aber fo o^ne aßen Srfolg nad^getoiefen fei,
ba6 er neuerbing« geäußert: rrbie bcn ©oeft ^tten il^n für
bie biet iBendf^ (baö SDlagiftrat^gerid^t) laffen citiren; er aber
JDottte il^nen bier ©tüi^Ie fefeen icjt ©er SKagiftrat beabfid^*
tige leineötöegeö bem grebel ba« SBort gu reben unb toünfd^e
felbft, baß gur SSerl^ütung ber Salbbertoüftung eine neue gorft»
Orbnmig gu ^apitx gebrad^t »erbe, aber nid^t ol^ne 3J^ji^^w«8
ber ©oefter SSeerbten* ©er ©ecretariuö ^eter 9KerdteIbad^
»urbe am 7- gebruar 1590 gur (Sintegung biefer ^roteftation
mit Information berfel^en* 9lid^t« befto toeniger aber tourbe
ba« J£)clggerid^t 9Rontag ben 26. SDl&x^ 1590 gu Sörbefe bom
ganbbroften ®raf gber^rb b. ©olmö, ben JRätl^en unb 6om^
mtffarten, im 5Wamen be« Sl^urfürften abgel^aften, »e^^alb ber
aWagiftrat am 4. ^rit bor bem 9fiotar Lambert ©iedtmann,
ap|>cttation an ba« 9ieid^«!ammergerid^t batoiber einlegte* ©a«
öou biefem barfiber auf einer ^ergamenti^aut gierlid^ auöge^
peöte ©ocument ift eine (gße breit, gtoei ßüen lang unb ent-
hält in bid^tgefd^riebenen Si^iUn eine fel^r umftänblid^e, aüe
©u^erlattbe ber ®ebulb l^erau^forbernbe SBefd^reibung be«
ttttfBrmßd^en, j[a uid^tigen SSerfai^ren«, toeld^eö bei bem ^olg*
102
©erid^te Uebaäfttt locrben fei. 3Hd)t^ befto iDeniger tourbe
bon cl^urcölnifd^cr ©eite auf bcm tctreteucu 3Bcge fortgcfal^rcn*
Sin bemfcttcn 26. 5!Kärfe 1590 tourbe am ^oljgcrtc^tc eine
mm $oIg=* unb gorftorbnung für fämtnttid^e SWarfen be^
SRöl^n* unb $R^ocr^@trang^ ^)uWicirt, ö)et(j^c forft|)otijeUid^e
SBorfd^rlften über ben Sotftfc^u^, blc S33albculturcn, Sluöfibung
ber 95c]^o(iigung, ber SOiaft unb Sßetbe enthält unb f|)äter
(20. Dctpber 1666) bom e^urfilrften 9Kajimiltan ^eintic^
»jörtttd^ toieberl^olt tourbe.**)
5)le auf fotd^c Sßcife geitti)cittg befd^toid^ttgten totä)\tU
fettigen Sefd^toerben !amen 1607, befcnberö aber nad^ einem
im Qai)xt 1612 ftatt gel^abten @turmti)inbe^ ber biete l^unbert
ßid^en unb S3ud^en im SSJalbe niebergctoorfen, neuerbingö gu
l^eftigem Slu^brud^e, 3)ie ©oefter cntäfteten nUmlidf bie gefat^
lenen S3äume unb ful^ren fie ab, ttjäi^renb ii^nen bie §otjorb==
nung nur bie Slbfui^r unfd^äbtid^en ^aü^ unb ßefcl^oljeö geftat*
tete, @ie würben be^l^alb ge^)fänbet unb am |)olggerid^te
geftraft. ÜDer 3Jtagiftrat fam bagegen ein, berief fid^ auf btc
Bereinigung gtoifd^en ©rgbifd^of SBili^etm unb bem trafen
©ottfrieb, auf ba« Seiötl^um an^ ber 3eit be^ gelten, ti)eid^eö
ergebe, ba^ bie ©pefter fd^on bcr 3Sereinigung ber ©raffd^aft
14) (S^ttrc<ilm[(i^c ©bictcnfamnifung I., @. 206 unb @cotti ^amrnU
ber c^inrcölnifd^. ©crorbnungcn I. 158 u. 298. 3m (gitiganfle bw ^g*
Orbmmg be$ (Sl^uvfürfien 972a$imiUan ^einrid^ l^etgt t9 aa^htüdixä), ber
(S^urfürp (Sxnft i^abe „'oov bicfent ein gemein $offe*®erid^t nit allein ber
fünff aJlarden be« 3Äö^n*@tro^m0 att«gef*rieben, fonbcrn andfi gn anjlel-
(ung u. (SrlEfAltnng guter ^ot^'Orbnnng in aUtn unb jeben ill'^arden be&
aWöf^tt* unb 9ll?oer*'©trang8 nad^folgenbe ^Juncten gnäbigfl alg 8anbe8*
gürjl üerorbnet, fo aüäf ben 26. SWartii Anno 1590 dg S^re (£?>utpc
5)urdJI. gu (£öltt in Eigener ^erfon, neben 2)ero ^i^lfe-görjlen @ei8*
bcrg unb 9lcit^en,ba3 ^olfe^ÖJerid^t im 2)orff ©todfumb an ber SDflö^ti
gudbigfl be[effen, get^^ätigt unb gel^^alten, ^Jublictren laffen.'^ 2)ie« ijl aber,
toa« ben Ort be« ®ertd(ft« unb bie ptx\mi^t ©egentoart b?« S^urfürjlen
@rn|l an bemfelben betrifft, ein offenbarer Srrtl^um; benn mä^ ben@oeper
ttrlunben ip e« gang ungweiferi^aft, baß baö ©orggertdfit to. 26, iWär<j 1590
in ©egcutoart be« Sanbbrujlen trafen (gber^arb ö. @oIm3, Sf^ameuö bc8
(Jl^urfürjlen (grnp, bann ber (S^urfln. fßät^e it. (£ommif[arien, be« $oIfe-
giJrfterd ®ei9berg unb be9 ^^tix9 tl^onied ^lanttUii gu (Sörbedfe,
tool^tn e9 an^ audgefd^rteben u^ar, an ge^öbnU^er ^ert^tdflelle al^gc
J^alten tourbe, to&^renb bie S3eerbten, gur ^Ȋgung il^rer $roteflationcn,
pd^ balb auf ben Äird^^of, balb in bie Äird^e gu (Sörbedc gurü(fgogen.
2)ie SRebactoren ber, 56 3ai&re jüngeren, SJerorbuung üon 1666, fonnten
fiiä^ l^ier (eid^t irren, toeil ©totfurn faum eine ^alU @tunbe J)on (Sörbefe
(ntf^mt unb bie ^olgorbnung im ildamen be« <2[l^urf. (Srnfi ^ubßgirt iß.
103
Ärn^Berg mit bcm ^crjogtl^unt, afe ©ecrbtc im ®albc
tocd^ttgt getöcfcn, auf baö ^rtbttcg bcö grjBifc^f« Suno bon
1369, unb ba« be^ SrjWfd^. ©icbrtd^ bon 1414, toetd^c Bctbc
jene 9ted^te Bcftätigten, auf bte SSeretntguug bon 1438, miäft
'üjutn bie 5t6fu]^r bon Stubfäßcu nid^t unterfagc, auf ba«
Sd^rctBen (Srabtfd^. Hbolf« b, 1552, ttjcld^e« bcn 3etd^cuÖfern
fugar btc SBinbfÄöc juf^)red^e unb auf bic 3^«8^^tobf(^aft
bon 1523, toelAe bie 2lrt ber 33c]^otjigung feftfteöe. ©ie
|>c(3orbnung bon 1590, U)eld^c jenen Urfunben gum JEl^etl
toiberf<)rcd^e, Knuten fie nid^t anerfennen, U)eil fie ol^ne i^re
3nftimmung atgefa^t toorben. Um il^rer ßingafte 5Rad^bru(f
jugeBen, tüiefen fie in^tüdf ben lIBred^t SlmBerger, ^au^Jt*
mann einer in ©oeft liegehben faiferi[id^==^)faIjneuBurgifd^en
®atmfon, mit bem SSranbl^oIgBebürfnig feiner 2tnU auf ben
»rn^Berger SBalb an unb berfd^afften fid^ SBorfd^reiBen be«
larlgtafen ©eorg SBitl^elm b. SöranbenBurg unb bed ^ßfalj*
pfen Soifgang SBili^etm bon SReuburg, an ben ßl^urfürften
Scrbtnanb. J)iefer unb ber Sanbbroft Q^a^pav b, gärftenberg
fie§en fid^ aber baburd^ nid^t irre mad^en, l^ielten bielmel^r feft
öttf SeoBad^tung ber §oIjorbnung unb forberten nid^t nur ben
Oierfettner auf, unter Seifügung ber älteften gorftorbnung
üBcr bte l^ergeBrad^te ?tu«üBung ber ©oefter §oIjBered^tigung
jegen bie au^jutl^eitenben Sa^rjeid^en ju Berid^ten, fonbern
verlangten auä) bon ben ©oeftern bie 33eiBringung ber SSerei*
%ung jtoifd^en grgBifd^of SBit^etm unb bem trafen ©ott^*
[rieb, ate burd^ toeld^e alte f|)ätere ^ribilegien erft il^re !Ceu«
tag erl^ielten» 5Die ©oefter ifonnten ober looßten bief e SSerei*
%ng ttid^t borlegen. ") (gBen fo toenig fonnte bon ben c&U
tttf^^eu Beamten bie ältefte §otjorbnung ber grgBifd^öfe Stbolf
intb ©alentin Beigefd^afft toerben. dagegen erftattetc ber
Öierteüner ben berlangten 33erid^t (5Kr. 10) bem ber ßanb*'
^oft eine, gang im ^ntereffe be^ Sl^urfürften gel^altene ^c*
15) @tc Bcfanb flc^ au(^ ntd^t unter bcn 53ricfett über bic Äe^te
f ^oejlcr tut SlrnsBcrgcr Söatbc, mlö^t im 15. 3a5r^unb. bem 9ltdjter _
|iicrb SJoijl ju ©oejl toon „30^«^ 2)rinftub jSccrctartu« ber flob
üoijl bttb g^cme^ne fnedjt »nb bci^ncr in beffen fafen ber ^rfajnen JÄit*
ttiSta^^ i&nb ficbe," »orgercgt »urbcn, um für bcn tSgtt^cn (Sebraud^
i'^aWigte ^Bfd^riften bai)on ju mad^en. -
Mli
105
geren. — 4. SSortmet e^n utocUti^ marfenote maäf i^outocn to
htftonc bcrnl^otteö aücr tc^gl^e i)ott, a^n e^Icn l^olt i)nb »i^t
^c^ bat ©crnl^olt to marfctc öorcn to ücrlo^jcne, fo fal l^c^
tat ffott trft üoren 0^)^)6 f^nen l^off J)nb ftorten bat ban bcm
ö>ö8^tt* — 5- SSnb bcl> ftort^ngl^e madf ^t\f bcö 3acr« lofcn
m^t t>l^f |)cnn^ngen bnb be^ boren bem gerid^te bnb ben mar*
tenoten. — 6* SSortmer be^ SB^ftuorft ban bett burgcfd^r*
matten geboret bem ©reuen bnb nod^ be^ ©reue nod^ f^ne
äbn^tlube enl^ebien ne^n mer reci^te^ in biffen burg. marlen
tc ffontxytn, bau be^ anberen marfenoten. — 7* SSortmer toert
bat em marfenote l^outoe ouer be^ fnebe ber marle önb be^
^ottuorfter en bar ouer Beuonbe ofte be^ anberen marlenoten,
bc^ »ebbet bre^ fd^itttngl^e* — 8* SSJorbe t>t\) onä) bar ouer
nid^t bcitonben bnb bod^ bau ben l^ottuorften bar t>rnb befd^ut»
big^et önb fe^ eme ben ftam betoifeben bar l^e^ bau l^outoen
l^bbc, f o tijebbet i)t\) ben feinen SSrofe, alfe bre^ fd^ittinge bnb
mad^ fld^ bee nld^t enfd^ulbigl^n* 3)ler belente ^e^ bed alfo,
bat ffttf bar nid^t neijn bur enfed^te, i^e^ enl^ebbe l^outoen, fo
»ebbet i^e^ fe« })enn^nge. — 9. SSortmer toert bat e^n inttn^
man be^ ntd^t red^te^ in ben marfen enl^ebbe, »orbe bau ben
^cftuorfteren Begre^^en bat l^e^ i^olt gei^outoen l^ebbe, fo mögen
eme be^ i^oftuorfter ban meinem redete nemen f^n borberftc
pext m\)t ben feien bar bat inne tntft — 10» j)e^ anberen
pext)t folen toefen in genaben ber anberen marlenoten, —
II* 9Snb toorbe biffe man gej)ant bau ben Stmi)tluben be^
©reuen^ er bau belj l^oltuorfter to quemen, fo enl^ebben bel>
l^oltuorftere onb be^ anberen marfenoten ne^n red^t an eme* —
12* ajortmer toan men be^ brud^t beö edleren in biffen
matfen ouermibbeö bejj marlenoten 6ei)rouet; fo aU ban be^
marfenoten gi^eme^nlilen ouerlomen, fo mad^ e^n utoelid^ mar^
feni>te f^ne fioi^n in bat eieren briuen* — 13. 2Rer toan fe^
t>tg]^an^ fo en id el^n nid^t fd^ulbid^ to geuen^ bau ben fto^n^
i^erbe f^n Ion. — 14 SSnb in ber btbr^ft mögen be^ marfe:*
noten bnb bat gerid^t fe^fen e^n ftebe ofte e^nen l^off, bar fe^
vp btgl^an, fonber (Buten) e^fd^ingi^e beö ©reuen^ Slmt)tmand. —
15. S5nb be^ tti>e Deil ber ouerbr^ft l^ort to ben marlenoten
i>nb be^ beerbe S>eit be« rid^ter« ber marfe, — 16. SBert
96
IV.
^er Strn^bcrgcr SSJatb^ in aften ^titm 8ücrtt>alb
genannt, toar in fünf »iui^r^, fünf »iöl^r*, fünf äRö^nc^ unb
biet SBennc=9Äarlcn gcti^cift, miäft m^ ben ©trömcn tooran
ftc liegen, genannt finb;*) hk W^x, SWöl^nc unb SBcnnc
ergießen fid^ in bic SRul^r* 35cr ßüemalb gcl^ßrte gu ben
©tammBefifeungcn ber alten iDeftfälifd^en ®rafcn,^) bie ^äf feit
bem (gnbe bc^ Uten S^al^rl^unbcrtö bon Stm^berg nannten-^)
gr toax JReid^ölel^n *) unb »urbe ate fold^cö 1368 mit ber
ganjen ©raffd^aft Strnöfcerg »om legten ©rafen ®ottfrieb IV.,
an bie cBtnifd^c Äird^e betlanft.*) Die ®rafen »aren nid^t
olleinige fetten be^ 9Q3albe^, fonbern nur eingelner für fic
au^gefcnberter Üil^eile beffelben, toeld^e ©onbcren genannt
»urben, fobann be^ gorft^ ober Sitbforftö, ber gorfti^ol^eit
unb ber babon afil^ängenben 9?u§ungen.®) ÜDie SKarfen bed
Sßalbeö gel^örten ii^nen bagegen genteinfd^aftlid^ mit ben 9Äar^
lenBeerBten, bon bencn einjetne f)of6efifeer fogar crbtid^c 5tWar*
fenrid^ter toaren.
Äraft Jener SRed^te l^atten bie ©rafen ben ßiniool^nern
ber @tabt ©ceft, in beren frud^tbaren siiebcrungen faft aUc
0 2)te Sftul^rmatlen ftnb: 1. bie SBennemer^ 2. 2)infAeber,
3. Uentrot)er^ 4. 9{ieberetmer unb 5. ^üflener; bie 91 9 l^r matten: 1. bie
@etbfelber, 2. Stnne^er, 3. ^ad^ener, 4* Wlü\^zbtx, 5. ^erbringet; bie
äR51^n entarten: 1. bie Ma^tt, 2* ©v^nger (^@et>ering^aufet}, 3. <£5r«
Beter, 4. 2>eleter (Qerd^emer) u. 5. ©ünner (^^ebingl^ouf er) ; bte SSenne^
matten: 1. bic Ot^tx, 2. ©crgcr, 3. ©albcncr unb 4. Relief elbcr. —
a) ©eibcrft Urt. «u* h ^o. 19. — 3) ©eibcrö ©cJä. ber »e|lfäl.
©raten @. 77. - *) Urt. ©udj II. SRr. 66. ~ &) SDcfclbfl fflv. 793. —
6) mm 9^t. 791.
97
mtbtx \^on in fcl^r frfil^r ^ctt gu «erfetn gerobet toorbcn/)
Meidet mit ma^iäft barauf, bag fic faifetfid^c »Sgte bct
©tabt toaren/) einjelnc ^oljitufeungen in bcn nal^e gelegenen
ÜRJ^ttcmarlcn, gegen eine J^rnd^taBgak, SBal^rtoeijen
genannt, fiberlaffen, toeld^e jebod^ mit benjenigen {Redeten, bie
eiitjelnen ©oefter SBürgetn, ate ©gent^mern martenbeerttet
§Jfe gnftanben, nid^tö gemein l^atten* 3[ene Slu^nngen gegen
oBer bie ©oefter nur öergünftigungtoeife; benn fie erl^ielten,
nad^bem fie ben SBal^rto eigen entrid^tet, gen>iffe 3Kor!ett
ober SBa^rgeid^en, h)oburd^ jeber nur für feine ^erfon att
3cid^enlöfer, gum §oIg«»§oten (egltimirt tourbe. ®ie
toaren bal^er ongelegentlid^ bemüht, fold^e fünften in etoige
«cd^te umgtttoanbeln* ®iefe^ gelang il^nen, ote ber cölnifd^e
«bminiftrator Srgbifd^of 6unD, 1368 bie Oraffd^aft Strnrterg
anfaufte» Die ©tabt liel^ il^m bagn 3500 ©ulben, toogegen
erben bürgern 1369 il^re alten ^td)tt nnb örbbered^*«
tigungett im Strnöberger ©atbe unb beffen JWarlen, mit
ber 3Raa§gabe beftätigte, baf bie Electiones seu jura
nemoralia de cetero stabuht in cohereditariis, in vulgo
appdlatis Erfgenoissen, tt)ie fold^e« frül^er gtoifd^en 6rg*
bifc^cf SBUl^elm unb bem ®rafen ©ottfrleb bon Arnsberg feft^
Sqe^t ti>orben. ®)
S)iefe te^tgebad^te SJereinigung, »etd^e tbol^I in ba^ ^a^r
1354 faßen mögte, ido ©ottfrieb IV. in einer Stetige tjon Ur*
frniben, mit bem Srgbifd^ofe SBitl^elm mel^rfad^e ©treitigleiten
gütfid^ berglid^, *®) ift nid^t mel^r torl^nben. Dagegen liegt
nsä) ein SBeiötl^um über bie 9ied^te ber 3Rar!genoffen in ben
fünf aRBl^ne^SWarfen au« biefer 3eit bor, »cld^e« »ir nad^ftc*
N mittl^eilen (5Rr. !)• ß« ift ba« ?(eltefte toa« toir l^aben;
pax oi^ne "^atnm, aber barum ungweifetl^aft au« ber SRegie^
mngjeit be« Orafen ©ottftieb IV., »eil bie barin genannten
äengen Beitgenoffen beffeften finb-") e« ift gn>ar aufeerbem
7) @cibcrfe Mit. «ud^ I. iRr* 56, 57. — «) OefdJ. ber trafen
6.187/— ö) Url. ©uÄ n. 9ir.798. - «o) ©afetbjl ^x. 731, 732, 733,
73i — II) ©crnljarb ebcHfcrr jur ^ippt utib (SottWdl gerncr ju <gocjl
lehctt in btcfer 3ett. Urf. «udj 11. Dtro. 670 iRote 364; 737 mib 693.
3n ber legten Url. wirb (^ottfAall gemer gmar (Sanonitfi gn ®otft
mM, toa^renb ein Butler fciefe« 9tanien€, f» »ie ein älterer $err
7
98
anäf no($ eine aSerfiJ^reiBung bee Srjbifd^ofd Sill^elm für bte
©tabt ©oeft au^ bem ^^al^re 1351 üBer einen Sorfd^ng bon
600 gotbeuen ©gilben borl^anben, toeld^e er gietoeife toieber
afigutragen berft>rid^t, cBer öon jener ©nignng gtoifd^en ii^ut
ttnb bem ©rafen ©ottfrtcb, ift barin nid^t bie SRebe (5Rro. 2).
Qm 3fa^re 1414 ate (graWfd^of Diebrid^ IL gnr JRegte^
rung fam, Betätigte er ben ©oeftcrn eBenfaü^ il^re nottt Siedete
bnb ernetale« int Slrn^berger SBatbe nnb beffen SKarfen;
fo gtoar, ba§ bie «Äore t>an aßen 9Karfen önb bie Duer^
briffK ben SrBgenoffen juftel^en foöe (9iro* 3). (Sr
l^atte baBei fid^tlid^ bie Sonflrmation^nrfnnbe ßnno'd öor STugen,
wogegen be« aSertrage^ gtoifd^en SBill^elni nnb ©ottfrieb^ toeld^en
(Snno in S3egng nimmt, nid^t tDciter gebadet h)irb* 3Ble c0
fd^eint, mnf trofe biefer Seftätignng 5Diebrid^6, fd^on balb
nad^l^er ©treit fiBer ben Umfang ber ©oeftcr SRed^te im Slrn^=^
berger SBalbe entftanben fein; benn in einem ferneren 2öei«==
tl^nme bcn 1421, ti>etd^e^ bie Sürgermeifter nnb mel^rcrc (&:B^
genoffen t)on ©oeft gegen ben ^otgförfter JRegenl^arb, ber fic
ijießeid^t in än^üBnng ber 33el^oIjignng befd^rän!te, Ui bem
§oIgrid^ter ®oM ®ßbben, am ©erid^te rfin ber SQSofteniggc
t^o äßaneBoIe (S33amel bei ßörbefe) Dnber ber g^nben bar*
felneöii ejtral^irten, ioerben bie JRed^te ber grbgenoffen mit
intereff anter Umftanblid^Icit Befd^rieben. SSon benen ber gemei-
nen ©oefter Bürger, toeld^e ate ^txä)tnU^tx §oIj an^ bem
SBatbe l^olten, ift barin nid^t bie SRebe (5Rro. 4). Sit« f^)&ter
ßrjbifd^of ÜDiebrld^ ioegen feiner tDiWül^rlid^en Slrt gn regieren,.
mit bem 8anbe gn Unn>ißen fam, pxoi^ocixtt er babnrd^ bie
crfte erManb^bereinignng bon 1437, gtoifd^en Stitterfd^aft unb
©tfibten, gn toed^fetfeitigem ©d^n| i^rer Siedete***) ©iefe,.
obgleid^ nnter an^brfidflid^cm SSorbel^alt ber SRed^te beö (grg=
bifd^ofi^, nnr in allgemeinen Sfu^brüdfen gel^alten, öerbrog ben=
fetten anf^ tnffcrfte, fo bafe baS 5Dom!a()iteI termitteinb
«crnb gur Si^jjc, fd^on gur Seit ®raf ©ottfricb« n. V5orfommcn (U. ©.L
«Rro. 280, 294, 325 nnb 297, 308, 327) fo baß ba8 SöctSt^um an^ in
bie 3cit V5on 1253-1263 fallen fönntc; aBcr bamal« flettte man ^ier nocö
feine beutfc^e Utiunben au9,
12) &txUx1i W. S^u^ lih 5«w. 941.
99
bajh)if(i^en ttctcn ntu^tc. Um ben innetcn fjrtcbcn l^etjufteßcti,
tourbc unter anbeten auäf am 21. 3an, 1438 ein ©et^tl^um
üBer bie 9?ed^te be^ grabtfd^of^ tn ben 5WarIen be^ Strn^^
bcrgcr ®albeö gefragt (9ito. 5) unb fobann am 1, f?eBruat
bcffcIBen 3a^r^, gn)tfd^en bem Domfa^Jttel unb etngetnen 5tmt^
feuten bc^ ©rjBtfd^ofö auf bcr einen unb $Ritterfd^aft unb
©labten auf ber anberen ©eite^ eine anbere gimgung gemad^t,
»oburd^ namcnttid^ anä} bie 2MarIenred^te im Strndberget
©a(be umftänbüd^ erlogen unb feftgefteßt tourben (SSlxo. 6)*
^temad^ft fteöte ber grgbifd^of am 7ten geBr, tintn feicrlid^en
©ul^neBrtcf au^ (8lro. 7), toorin er fcefunbete, ba§ er ben
ft^tocren 9Kut^ unb Unwillen, ben er toegen ber, ol^ne fein
ffiiffen unb SßiÜen, gcfd^Ioffenen Bereinigung gefaxt, fatten
laffcn unb be^l^alb 9iitterfd^aft unb ©täbte n)eber »rargtDtßig
tocben nod^ fd^ebigen^* »oße,
DBgleid^ ater in jenet ginigung namentltd^ aud^ bet
Srief, ben bie ©tabt ©oeft auf ben StrnöBerger SBalb l^atte^
aufredet erl^alten toar^ fo ^örten bod^ feitbem bie toed^fetfeitigen
*(agen über SSebrfiöungen i>ber aSertcüftungen ber ©oefter im
»möberger SSBalbe, nid^t auf. ©d^on im Qai)Xt 1453 fal^ |td^
bcr §crgog bon gleije ju SSefd^tcerben über bie cölnifd^en
Beamten, »eld^e bie ©oefter bei SluMbung t^ter 9?ed^te l^in^
betten, i)eranIaBt. ") Ob jenen bamate abgel^olfen ober ob
pc etoa ungegrünbct befunben toorben, ift nid^t befannt ?lbet
Willibert Saläre f^)äter f^^rid^t fid^ grgbifd^of Sfbolf in. einetp
©d^reiben bom 18. 3uli 1552 umgelel^rt fel^r untcifllg iiUt
bie jud^tlofe (Sigenmäd^tigfeit auö, njomit bie ©oefter il^re
Sc^otgigungred^te jum 9?uin bee SBalbeö ausübten. @r befd^ul*
btgt fte fogar beö Sanbfrieben^brud^ö, toeil fie, ftatt fid^ ben
Sorfd^riften ber aufgerld^teten §oIjorbnung unb ben
Xntoeifungen ber, ju gemeinem SSeften, auf il^r Slmt etblid^
ber^jftid^ten ^oljförfter gu fügen, in bewaffneten Raufen gu
Safbc gögen, nad^ ©efatten §oIg faßten unb fid^ ben gcrid^t^
13) 3n ben f. g. pactis ducalihiis, fett 1444, üBernal^men bie ^tt*
m toon (Stctoe ouöbrücftidj, bie ©oejier bei i^rcn 9led^tcn im Slrn«berger
Möt jtt fdjüfeen. 3cnc flnb abgebrUdt in Emminphaus memorabilia
Snsatensia; docum. Pars IL unb t^(»eife an(fi m (Sliord Keinen
e^riften n. 338 fg.
7*
100
Itd^cn ^fänbungcn gctoaltfam totberfefeten (5Rro. 8)- Die
©ccftet Beriefen fid^ bagcgen auf eine Beugenlunbfd^aft, toeld^e
fie 1523 am (Serid^te jn ©oeft üBer bie Strt, toic fie m^tx
i^re ^olsgered^tfame auögcüBt, l^atten aufnel^men taffen (9lr. 9)
unb be]^am)teten, ba§ o^nc il^re ^uftintmung leine ^olaorbnung
gcmad^t »erben fönne.
SBa« bie in bent ©d^reiBen be^ ßra^ifd^ofö gebadete
fiftefte |)otgorbnnng Betrifft, fo l^at e^ bamit folgenbe ^e^
toanbtnig, Qm ^fa^re 1534 mad^ten bie aWarfenBeerBten SJot:^
fd^täge gu einer fold^en ^oljorbnung; im fotgnb, ^fal&re 1535
»urben Sebenfen bagcgen eingereid^t, toe^l^alb 1536 ber gorft^
unb 3fägermeifter SBabelan, einen neuen (Snttourf berfetteit
vorlegte. I)iefer @ntn)urf fd^eint gencl^migt unb biejenigc
gorftorbnung gemefen gu fein, auf n)etd^e fid^ grgtifd^of «botf
in bem ©d^retten bon 1552 Beruft, @ö liegt jcbod^ barüBer
nid^t« S'iäl^ere« i)or, Dagegen ergiBt fid^ auö bem (gingange
einer SSerorbnung be^ ßl^urfürften üKajimilian §einrid^ bon
1666, ba§ bom e^urfürften ©alentin (1567—1577) fobann
bon beffen gtoeitem 5ßad^foIger ©ruft eine äBalborbnung erlaffen
tourbe, Següglid^ ber legten mad^te 1584 ber gorft* unb 3^ä=^
germeifter 3ß^<>wtow^ 2BabeIan, bießeid^t ein ©oi^n ober SSer*
tpanbter be^jenigen, ber 50 ^al^re frfi:^er fungirte, Befonberc
S5orfd^I&ge. g^ tourben 1585 mel^rere S^W^ — *« ^^^^
oBerfläd^tid^er SQSeife — üBer bie 3lrt, toie baö §oIggerid^t
Biöl^er aBgel^aften toorben, bernommen, Die cl^urfürftle, langtet
gu Sfrn^Berg erlieg auf eine Sefd^toerbe be« ic. Sabelan 1585
einen bortäufigen Scfel^t gur Stufred^tl^altung ber Drbnung in
S3enugung ber 5Warfen, tocld^e um fo nötl^iger fd^ien, toeit feit
bem S^obe be^ i)or 40 S^al^rcn angefteßten legten |)oIgf5rfter^
3fo]^ann 9iamme, fein orbentlid^eö gorftgerid^t mcl^r gel^alten
toorben. Der neu angefteßte §oIgf5rfter unb nad^l^erige 3^äger^
meifler 2BoIf Diebrid^ bon ©eipergl^ fd^ritt mit einer gnergic
ein, toeld^e ben ©oeftcr ©tabtborftanb unterm 24. 5Wai 1589
gu einer Bitteren SSefd^toerbe Bei ganbbroft unb Statinen ber*
anlaste. Wd nun bemungead^tet am 26. 3fan. 1590 ein neue«
^olggerid^t nad^ SörBele, unter SW^^^H ^^^ gebadeten §oIg*
fftrfter«, ou^gefd^rieBen toutbe, fo l^ieft ber SDlagiftrat- für
101
nöt^ig, bagegen an^ bcm ®nmbe ju pxott^tinn, »cU bcrfclbc
tote bic mctftctt feiner Unterteblcnten, für bie 9Har!en6eeriten
nii^t eibtid^ ber^>fltd^tet fet unb ba^er feine S)enunxiotlonen
gegen 3^ne feinen ©tenben berbientcn, (£r trete aücö §er*
foinmen mit tjügen, f})anne ben armen ßenten bie ^ferbe an«,
jcrl^aue il^nen 9iäber nnb ©agen, nel^me il^nen ^ejte, SBeile
unb Äetten, toenn fie and^ nur unfrud^tbare« §oIg gelaben
Ratten, jtoinge fie mitunter fogar, fotd^e« nad^ bem cl^urfin*
©d^foffe ^irfd^berg ober fonft tDo^in gu fal^ren, taffe bie
gemeinen äBatbtoege bnrd^ 3(uftt)ürfe f^)erren unb mit neuen
Sc^Iagbäumen berf daliegen, bertocigere bie Slbful^r ber SBinb*
foEe, taffe fid^ in unerl^örter, eigenmäd^tiger SBeife getüften,
^W 3ttglei^ung ber beerbten bie ®ate für bie aWaft feftju*
jieöen unb fd^eue fid^ überl^au^Jt nid^t, jeglid^en Uebermuti^ gu
fiten, gö fei nämlid^ »nitt ol^ne, bafe ber angefefeter |)ot|»
Sorfter fid^ aCerl^anbt ungüd^tige @d^mad^rebe über bie bon
©oeft bergeffentßd^ entfahren taffe, <* h)ie aße« biefe« fd^on
ftfll^er l^inldngtid^, aber fo oi^ne aßen (ärfolg nad^genjiefen fei,
bat ^ neuerbing« geäußert: f»bie bcn ©ocft ^ttcn il^n für
bie Dier Sßtnät) (baö 3Kagiftrat«gerid^t) laffen citiren; er aber
toottte ii^nen bier ©tül^te fe^en tc.» htx 3Ragiftrat Beabfid^^
tige leineötpege« bem ^ebet baö SBort ju reben unb toünfd^e
felbft, ba§ gur SSerl^ütung ber SBalbbertoüftung eine neue gorft»
Otbttung gtt ^a^kx gebrad^t »erbe, aber nid^t ol^ne ^nik^vtni
ber ©oefter Seerbten» ÜDer ©ecretariu« ^eter aÄerdtelbad^
»arbe am 7* gebruar 1590 gur ginlegung biefer ^rctcftation
mit Information berfel^en. Slid^tö befto toeniger aber tourbe
^^ f)otggerid^t SKontag ben 26. m&x^ 1590 gu eijrbele bom
«aubbroften ®raf gberl^arb b* ®oIm«, ben JRätl^ett unb 6om^
mifforien, im 9iamen be« Sl^urfürften abgel^alten, toeöl^alb ber
äßagiftrat am 4. Wfxit bor bcm 9iotar Lambert ÜDiedfmann,
%eMation an baö SReid^efammergerid^t batoibcr einlegte. ÜDa«
m biefem barfiber auf einer ^ergamenti^aut gicrüd^ auöge*
[teilte sSocument ift eine (güe breit, gtoei (Süen lang unb ent»-
45It in bid^tgefd^riebenen Briten eine fel^r umftänblid^e, atte
Siqjertattbe ber ©ebulb i^erau^forbernbe ©efd^reibung be«
«ttfBrmlid^en, ja nid^tigen SSerfal^ren«, toetd^eö bei bem ^otg*
102
©erid^te beobad^tet Sorben fei. ^liäft^ befto toeniger n>ttrbe
öon cl^urcölnifd^er ©citc auf bem betreteneu äBege fortgefal^ren*
An bemfetbeu 26. 5Wär^ 1590 »urbe am ^oljgerid^te eine
neue |)o(g=* uub gorftorbnung für fämmtU(^c 9KarIen be«
3Kö]^u^ uub $R^oer*@traug§ <)ubttcirt, toelc^e forft()oIiieiti(i^c
SBorfd^riftcu über beu gorftfc^ufe^ bie SBalbcuItureu, 3(u«fibuu8
ber Sel^oljtguug, ber 3)iaft uub ^eibe eutl^ält uub f^)äter
(20. Octpber 1666) 'oom ßl^urfürftcn aWaflmtttau §eiurid^
»örtftd^ tt)ieber]^ott tt)urbe.**)
©le auf fotd^e Steife jetttoetüg befc^toid^ttgten tDed^fet«-
fcltigeu Scfd^toerben lamen 1607, befonber« aber nad^ einem
im 3a]^re 1612 ftatt gel^abteu ©turmtotube, ber i)iete l^unbert
ßtd^en «üb SSud^en im S3BaIbe niebergetporfen, ueuerbing^ ju
l^eftigem 3(u«brud^e* !j)ie ©cefter eutäfteten nämßd^ bie gefal^
tenen ®äume uub ful^reu fie ab, U)ä]^renb i^uen bie ^oljorb^*
nung nur bie Slbful^r uufd^äbtid^eu gatt== uub gefcl^olge« geftat^
tete. @ie H)urbeu be^l^alb ge^^fänbet uub am §oIigerid^te
gcftraft. ©er 9Kagiftrat fam bagegeu ein, berief fid^ auf bie
SSereinigung jtoifd^eu erjbifd^of äBil^elm uub bem trafen
©cttfrieb, auf baö SÖeiötl^um an^ ber ^tit be« gelten, toctd^e^
ergebe, ba§ bie @pefter fd^ou t>ov aSereiniguug ber ©raffd^aft
14) SJurcöImfdJc (Sbictenfammlung L, @. 206 unb @cottt ©araml.
ber cl^nrcölnifd^. »crorbnungcn I. 158 u. 298. Snt ©ingangc ber ^j-
Orbmmg bed (2[^urfür{len 9'2a$tmUian $etnrtd^ feigt e9 au^brüdCic^, ber
©^urfürjl (grnfl ^aht „'ocx biefem ein gemein $oIfe*@erid^t nit allein ber
fünff SJlarden be« SD'lö^n'^tro^ms audgefc6rieben, fonbern au($ gu Sttflet«
lung n. @(](iattung guter ^olt^'Orbnung in aUcn unb ieben ä^arden beö
9Äö^n* unb 9l!?oer^@trattgö nad^fotgenbe ^uncten gnäbigjl alß 8anbc3*
gürfl toerorbnet, fo auii^'ben 26. aWartii Anno 1590 alß 35re (K^mxpe.
?)urd^t. gu (£ötn in Eigener $erf on, neben 2)ero $pl]^*görjlen @ei«-
berg unb iRät^en, bad ^olts^^erid^t im S)orff ©todumB an ber STlöl^tt
gndbigji befeffcn, getätigt unb gehalten, !|)ubliciren laffen.'* S)ie« tfl aber,
t&a9 ben Ort bed ©eridbtd unb bie ))erfönUd^e ©egenmart be^ (S^urfürflen
@rnjl an bemfetben betrifft, ein offenbarer ^rrtiffum; benn na(i) ben@ocPer
Urlunben ijl e« gau} unameifell^aft, bag ba9 ^olggertd^t p. 26. Wtdt^ 1590
in (^egentoart bed Sanbbrpflen trafen (Sber^arb P. ©olrnd, 9lamen9 bed
(il^urfürflen (grnfl, bann ber S^urfln. 9lät^e n. (Sommiffarien, be« ^otfe-
görfker« ®ei«berg unb be« 9ltdjter8 ti)cnit9 Sötanfebett an (Sörbedte,
toobtn e« ami^ ausgefd^rieben war, an ge»>ö6n(i^er ©erid^tsflette abge-
balten »urbe, toä^renb bie SSecrbten, gnr (grtoägung i^rer $rotcflationen,
fiti^ balb auf ben ^ircblftof, ba(b in bie Aird^e gu (ESrbedfe gurücfgogen*
©le 9lebactoren ber, 56 3a^re jüngeren, S5erorbnung pon 1666, fonnteu
fub ^ier leidet inen, tDeil ©tocfum Unm eine ^albe <Stunbe Pon (2[i5rbe!e
entfernt unb bie ^otgorbnung im ^amtn bed CEl^urf. @rnfl ^ubligirt i%
103
Ärn^Berg mit bcm ^crjogtl^um, afe ©ccrl&tc im ®atbc
tmäfü^t gctocfcn, auf baö ^rtottcg be^ ßrjBtfc^f« Euno bon
1369, unb ba« be^ ßtibtfd^* ©iebrtd^ bon 1414, toeld^c Betbe
jene 9icd^tc Beftätigten, auf bie SSereintgung bon 1438, ti>cld^c
i^nen bie 5t6ful^r bon Sinbffiöeu nid^t unterfagc, auf ba«
^xtxUn &iii\cS). Hbolf« b. 1552, ttjcld^c^ bcn 3^t^^^^Öf^^«
fugar bie SBinbfäöc juf^)rcd^e unb auf btc S^n^^^lm'ofifa^t
m 1523, iDcIAe bie 2lrt ber Sel^oljigung feftfteöe. ®te
^ofjorbnung ijon 1590, U)eld^e jenen Urfunben gum SE^ell
ti)ibcrf^)red^e, Knuten fte nid^t ancrfennen, U)eil fie ol^ne i^re
3iiftimmung aBgefa^t Sorben. Um il^rer ßingaBe 5Raci^bru(f
jugeBen, tüiefen fie in^Mäf ben ItBred^t 3lmBerger, ^mpU
mann einer in ©oeft liegenben IaiferIi<i^==^)faIjneuBurgifd^en
©atnifon, mit bem SSranbl^oIgBebürfnig feiner 2mU auf ben
J(rn§Berger SBatb an unb berfd^afften fid^ SBorfd^reiBen be«
Karlgtafen ©eorg SBiil^elm b. SBranbenBurg unb bed ^Jfatj*
grafen SBolfgang SBiti^etm bon 5WeuBurg, an ben ßl^urfftrften
Serbinanb. ©iefer unb ber Sanbbroft Saö}>ar b. görfteuBerg
liefen fid^ aBer baburd^ nid^t irre mad^en,- l^ielten bielmel^r feft
auf SeoBad^tung ber §otjorbnung unb forberten nid^t nur ben
OBerfcIiner auf, unter Seifügung ber ätteften gorftorbnung
üBer bie l^ergeBrad^te ?tu«üBung ber ©oefter §oIjBered^tigung
jegeu bie au^jutl^eilenben Sßa^rjeid^en ju Berid^ten, fonbern
verlangten auä) bon ben ©oeftern bie 33eiBringung ber SSerei*
Hm Jtoifd^en ßrgBifd^of SBit^etm unb bem trafen ©ott^*
(rieb, al« burd^ toeld^e aße f|)ätere ^ribitegien erft il^re !Cett«
tag erl^iclten* 5Die ©oefter ifonnten ober loottten biefe SScrei*
nigtttig nid^t bortegen. ") ©Ben fo toenig fonnte j)on ben ciU
«if(^en ^Beamten bie äftefte §oIjorbnung ber (grgBifd^öfe Stbotf
«nb ©alentin Beigefd^afft tt)erben. dagegen erstattete ber
DBerfcÜner ben berlangten a3erid^t (3lx. 10) bem ber ßanb«^
^toft eine, ganj im ^ntereffe be^ ßl^urfiirften gel^attene ^e*
15) @ie Befand flc^ an^ ni^t unter bcn Briefen über bie Äe^te
J« @otftcr int SlmsBcröer Söalbe, mläft im 15. Sa^r^unb. bem 9lidjtcr ,
«ttttb atoijl ju @ocji i)Ott „3oHn8 2)rinftub ,@ecrctartu« ber flob
©oiji bjib g^cttte^ne Intakt »nb bci^ner in beffen fafen ber ^rfajnen 9iit*
tttjco^^ i&nb ftebc," V5orgercgt »urben, um für bcn tSgtu^cn (Sebraud^
mviVx^it ^Bfd^riften bai)on ju mati^en.
104
riarattan«f(i^rift (9ir* 11) ju bc« öon i^m numctirten eüigelnen
^ofitioncn bcö äfteften SBci^tl^um« au« ben Betten bc^ ©rafeu
Öottfrieb^ ein SSerjeid^ntfe ber ©atl^Sfer unb ©d^arleute In ben
aKöl^n^marfen unb einen furjen S3erid^t üfcer bie ©aatfe^ungcn
in ber 9Äaftge{t beifügte (5Rr. 12)* ®abei 6He6 cö im Sßefcnt^
(id^en, bi^ ju ber in unferen S^agen erfolgten S^i^eilung ber
SKarlen; toietpoi^l fid^ bcn ^üt gu ^üt, nantentlid^ in ben
3a^ren 1700, 1705, 1716 unb 1790, noc^ allerlei ®iffe-
tenjen mit ben ©oeftern, tpegen ber SBalbnu^ung unb ber
gorftgerid^te erl^oben* ^au^Jtfäd^Cid^ aber öerbanfen ipir bem
©fer bee ^oljförfter« ©ei^berg feit 1590 unb ben baburd^
ijerantagten l^eftigen Sonflicten in ben folgenben 3<i^ten, bic
Bufammenfteöung ber meiften för bie ©efd^id^te unferer attcn
SWarlenberfaffung fo tt)id^tigen ©ocumente, bereu SKittl^eiluttg
in unferen Duenen um fo gioedmägiger fd^ien, tocit fie aud^
für bie Slufftärung ber ätteften SBerfaffungoer^ftniffe be«
Sanbeö, bereu Äeuntnt§ b^n §erren toor 200 Qoiixm großen«
i^eife abl^anben gelommen koar, unentbel^rtid^ finb*
1.
1390 (circa)« Wmtl^üm über liU lled)t( ^it f&axf^tnofftn in
fflad^ bem £)ng« im ^xäf'vot ber ©tobt (Soefl.
tonbid^ f^ aßen tuben bat ment in biffen marlen, Sllfc
tot Stnlagl^en, to ©erdfern, Xo ©ijrinci^ufen, to ßorbefe önb
to Siebinci^ufen *®) olbu« fol l^olben* — 1* (g^n ©ell^oue mad^
fyjutoen laten ©^jetbern bub taten be^ o^>rid^ten bub bort bau
taten cutoegl^ boren* — 2- ®n l^oue mac^ bat oud^ bon i^alf,
bat be^ ©et^oue at^nd^ boet bub taten be^ f))etbern oud^
opxläfUn bub entoege Dorcn* — 3* SSortmer toanuer c^n
marfenote tijmmerl^otteö bei^ouet opp^ f^n gut in ber morfe,
bat fal l^elj ben marlenoten lunbid^ bon bub fal ortoue« bau
en Bibben bnb beiS enfoten nod^ m mögen fe^ eme nid^t toei;«
16) jBerd^em i^ nun ^etefer unb ^ebincl^nfen (dünner 3Rar!;
SKfot^ einer i6em«r!ung m9 b. 17. ^al^rl^. in ben steten ber St, ^egle«
rnng in 9[rn$berg.
105
geren. — 4 SSortmet e^n ukocllti^ inarfenotc mad^ i^outocn to
itffont fccrni^ofteö aüer te^gl^e i)olt, a^n e^Icn l^olt ijnb toifl
ffctf hat SöttxdioU to marfcte öorcn to öerlo^^ene, fo fal l^c^
bat ffoit trft boren oppt f^nen l^off bnb ftortcn bat ban bcm
öwigeu. — 5. SSnb bcl> ftort^ngl^e maö) l^c^ bcö 3acr« lofen
nüft tyfff |)cnn^ngen bub beij boren bem gerid^te bnb ben mar*
fenoten. — 6* SSortmer be^ SBijItuorft ban ben bnrgcfd^r*
maxten gefcoret bem ©reuen bnb nod^ be^ ®reuc nod^ f^ne
Stn^ttube enl^ebien ne^n mer reci^te« in biffen burg* marlen
to ftouto^xif ban bel> anberen marfenoten* — 7. SSortmcr »ert
bat ein marfenote l^outoe ouer bel^ fnebe ber marfe bnb be^
^ottUDrfter en bar ouer beuonbe ofte be^ anberen marfenoten,
be^ »ebbet bre^ fd^itttngl^e* — 8* SSJorbe bejj oud^ bar ouer
ntd^t bcuonben bnb bod^ bau ben l^ottuorften bar bmfc Befd^ut»
bigl^et önb fe^ eme ben [tarn benjifeben bar l^e^ ban l^outoen
l^bbe, f 0 »ebbet l^e^ ben feinen SSrofe, alfe bre^ fd^ittinge bnb
madf ^6) be^ nid^t enfd^ulbigl^n« ^er Be{ente ^e^ bed alfo,
bat l^e^ bar nid^t ne^n bur cnfed^te, l^e^ enl^ebbc l^outoen, fo
tx>ebbet ^t\) fe§ ^jenn^nge* — 9. SSortmcr toert bat e^n buten^»
man bc^ nid^t redete« in ben marfen enl^ebbe, »orbe ban ben
^cltuorfteren begre^jen bat l^e^ i^olt gei^outoen l^ebbe, fo mögen
eme be^ i^oltuorfter ban meinem redete nemen f^n borberfte
ptxt m\)t ben feten bar bat inne t\i\)t — 10» S)e^ anberen
pex^t folen »efcn in genaben ber anberen marlenoten, —
II* 9Snb toorbe biffe man gej)ant \>an ben 3lmi)ttuben be^
©reuen^ er bau belj l^ottuorfter to quemen, fo enl^ebben bel>
l^oltuorftere bnb be^ anberen marfenoten ne^n red^t an eme.—
12- aSortmer toan men be^ brud^t beö eitleren in biffen
maxfen ouermibbe^ bel> marfenoten Upxontt, fo aU ban bei)
marlcttcten gi^eme^ntilen ouerfomen^ fo mad^ e^n utoetid^ mar^
lenute f^ne fio^n in bat eferen briuen* — 13. 2Rer toan fe^
btgl^an, fo en iö e^n nld^t fd^ulbid^ to geuen^ ban ben fto^n^
^erbe f^n Ion. — 14 SSnb in ber btbr^ft mögen be^ marfe:»
noten bnb bat gerid^t fe^fen e^n ftebe ofte e^nen ^off, bar fe^
op btgl^an, fonber (buten) eijfd^ingl^e beö ©reuen^ Slm^Jtmanö. —
15. SSnb be^ ttot Deil ber ouerbr^ft ^ort to ben marfenoten
t>nb be^ beerbe ©dt be« rid^ter« ber marfe. — 16. Söert
106
mäf bat c^n marlenote toorbe gce^fd^et bmb e^nen Brole, beti
l^c^ bau l^ebbc, to borteterne bnb ntd^t cn queme, fo fai men
ben anbemerf borbobcn bnb lomet ^z\) ban nid^t, fo fal mcn
emc bcn Brolc tweuolt c^fd^en bnb tocrt l^e^ beerbe tpcrff bor^
fcobet, fomet l^e^ ban nid^t, fo bellet l^e^ ban aße f^nte redete
bnb to ber marfe enfal men en nid^t toebcr tolaten, l^e^
eni^ebfce ben Brof gebetert in genaben ber marfenoten bnb alfe
lange l^e^ be^ ntd^t en bott, fat l^e^ aU e^n bremet al^ngl^
j)te ber marfe bitnen. — 17. SSortmer roan e^n toptt gnt,
gel^orenbe to inntgl^er btffer marfen, be^ topcx i^ fd^utbtd^ to
geuen ben marfenoten bre^ fd;ifltnge bur jnn^nge, be^ mar*
fenoten enti)oIben eme ban genabe bon, bat red^t to m^nren. —
18. SSortmer toan beö noit ti)ere, bat men be^ fnebe folbe ber*
n^gen, fo foten biffe l^oue: (Snnbe, ©rnd^ette, aS^tmarincl^nfen
bnb ®el^!e, cM l^off genen bre^ fd^tdtnge ben gl^e^nen belj
bar to arte^bet bnb be^ fnebe born^get bnr eren arbeit —
19. 3>tem toan men be^ fto^n in bat eiferen brinet^ fo faß
in tttoeltfer marfe nid^t ban e^n @tege tocfen, et en toorbe
geme^ntifen ouerfomen bat ttoe ftege toeren bnb bt e^me jntoe*
Öfen l^ufe be^ to ber marfe ^oren, fal men fenben e^nen man,
be^ be^ ftegl^e t^^^p^n mafen bnb n^man en fal junberfijf ftege
l^eWen.
20. Oud^ fo fe^ ti)itlid^, bat bo be (gbete @rene (Sobert
ban Strnöbergl^e toanbagc^ be^ marfenoten an erme redete
ent^ngl^en toolbe, bar toart e^n ÜDagl^ to leget to ©rud^elte
bnb in tgegenioorbid^cit l^ern S3ernbeö be« leeren ban ber i^ppe
bnb anberer bei! rittere fncd^te bnb Birner lube, toart onermife
redete orbele Betotfet önb georbelet, bat beij marfenoten ere
red^t, oner mibbe« tcot birne man be^ in ben marfen red^t
l^ebben, mod^ten bel^olben. SSnb fo bel^e^Iben ttoe burger ban
jocfl alfe @otfc. ferner bnb ti)^nanb belfener bor ol ere mebe:=
marfenoten bat red^t ber marfen m^t erem e^be in ber formen
burgefcr. bnb bc^ ©reue bofante bat et alfo toere.*^)
17) S)a8 Original ijl auf ctncr, jtöci guß ktigctt etwa 8 3ofl
Bretten «ßcrgamcnrottc, o^;nc 5tbfcfeung ber cmgelnen «ßofttioncn acfd^ricbcn,
tocrijjc.in bem abbrude nur bejügUdJ ber ^^emerfungcn baiu, tu ber 2)e*
cIaratton«f(i&rift (9Jr. 10), numerirt pnb.
107
1361« 9[ug. 25. §l4)Ul^O(rfci|reibun0 U9 CT3btf4)0f0 t0ilt)elm
fuc tu S^tatüt S^om^ fiber 600 fioltnene ^d^ilbt,
9la6) einer ^bfd^r. im ^xtf^i'ot ber 9tegtermtg gu 9[rn6Berg.
Nos Wilhelmus Dei gralia sancte Coloniensis ecclesie
arhiepiscopus S. jmperii per Itialiam archicancellarius. Notum
iacimus yniuersis presentia visuris et audituris, quod tenemur
et efficaciter sumus obligati, prouidis et discretis viris, pro-
consulibus et consulibus ac vniuersitati oppidi nostri Susa-
tiensis, fidelibus nostris dilectis, in sexcentis clippeatis
aureis vulgariter Güldenschilde nuncupatis, bonis, veteribus,
justi ponderis et dativis, nobis ab ipsis in parato beneuole
ooncessis, mutuatis et assignatis, neonon vlterius per nos
in nostros et ecclesie nostre vsus euidentes conuersis,
qaomm quidem clippeatorum summam vel valorem eorundem
in alio äquivalente pagamento, soluemus et soluere proinit-
timus, dictis nostris creditoribus terminis infrascriptis, sei-
licet ducentos clippeatos aureos dicte pecunie de feste b,
Martini episcopi hiemali proxime venture ad annum vnum
continuum in eodem feste reuolutum et deinde singulis
annls immediate subsequentibus in dicto feste b. Martini,
ducentos clippeatos prefate pecunie, quousque totalis pecunie
summa predicta, ipsis per nos fuerit integraliter persoluta,
sub tali conditione, quod si nos aliquem dictorum tc^roii-«
norum in solutione dicte pecunie vt premittitur facienda
neglexerimus, in parte seu in toto, extunc omne damnum
evidens seu notabile, quod prefati nostri creditores et fideles»
ob neglectam dicte pecunie solutionem habuerint et susti-^
Querint, iis refundemus et restaurabimus, refundere et restau-
rare, vna cum sorte principali predicta, eis a nobis per^
soluenda, promittimus per presentes, exclusis in premissia
dolo quo vis atque fraude* In quorum testimonium sigillum
nostrum presentibus est appensum. Datum susati vigesimo
quinto die mensis Augusti anno Dni. M^. CCC®, LR
108
3-
1414* Suli S. Heßftttgt jDitlirid) Cru)ftl)Uer 3u Cülit^ ^er füuxn
^om i[)xt lltct)te in tuen laarkrn )<« ^rnberger V^altft^.
9la<li htm Ottg. im 6oefler €ftabtard^i))e.
2B^ ©ibcrid^ öan mürfe öan ®cbc^ gnaben ßfect to
Seine §cttogc to SBcftfalen bnb to (Sngcr Bcfcnncn aj>cnBar
in bnffent Steine 3Ufo aljc Dnfcn fernen gctrntocn SSurg^cr*
mciftcre mi> 9iait Dnb ©emc^ni^ett önfcr ©tab ^oe^t to Sc*
l^oifif be« !o^>e« bcr ©rafd^a)) t)nb bcö tanbcö ber l^crfc^ctp ban
Slrn^bcrgc Dnfen iJotDarn in SSort^ben to Baten gegi^enen l^ebn
bnb gi^enen brc^ bnfent gntben bnb ij^ffl^onbert gutben be^
fel^ bem Abelen i^ern ®oberbe ©reuen tot Strn^Berge bar to
toot betaleben Söge to^ bat in bnfer bbrbaren 33re^uen tool
gel^ort liebten ®o toitte to\) fel^ oud^ be^ fetuen getife^ atgc
önfe Doruaren to trutoettler önb to geloifflifer in eren redeten
brJjgi^e^ben önb getoonben bel^otben bnb alfo fo ftebige totj
bnb beröeftene Sn toeber aßc ere otbe reifte önb gruetate fo
alje fe^ bel^ gel^at l^ebn bnb l^ebn in bem S35otbc öan 8trn«==
berg »nb »ort in aßen marfen Sllgo bat be fore öan allen
ntarlen önb be^ ouerbrifft fal öortnier na bnffer t^t ftan tot
ejoigen t^ben in fore ber erffgenoten fonber ^rle^ge get)erbe
aSortmer bat gerid^te to Sorbife fal ijortmer na bnffer t^t
f^n el^n fted^t SSnrgerid^te mh bar öor fat nten bat tjortater
l^gl^en bnb ^tben na ötttJ^finge ber brene be^ unfe tjoruarn
bnb bat Sa))ittel öan Sotne in Dort^ben bar o^> gegi^enen bnb
bcfegelt l^ebben. SJrfunbe önfe^ S^ngefegcte an buffen bre^ff
gegangen önb to^ !DeIen ßanonile önb 6a})ittet ber lerfcn to
€oIne SSefennen bat aöe bnffe öurg. ftnde toar f^nt t)nb l^cbn
beö to tngl^e ber toarl^eit ijnfe6 Sa^^itefö 3ngef, mebe to tugl^e
an buffen bre^ff gel^angen Datum Susati anno Dni. millesimo
CCC^ quartodecimo in profesto beati Odelrici Episcopi et
confessoris. **)
18) %n bcr Url. l&abcn gtoci ©icgcl gcl&anöcn; toon bem bc« ©rg*
bifd^of« tji nod^ ein gragmcnt grünen Sß«^fc«, »cn bem bc6 Sa^itet«
nid^td mei^r ))ori^anben*
109
4.
1421* Octl6, 1. Wtx9t})üm fibet \fU %til^u Ut <Srb0en0|fen in
^ae^ einer fCBfd^rift be6 15. da^vlSf. im Xrd^itoe ber @tabt @oefl.
3D^t i6 bc maäft bc« SuftruTnett» b))^) bat rcd^t bc«
«m^bergi^efd^ctt SBalbe«.
Äwnbig]^ f^ aßen luben bc beffc iegctitporbigcn fd^rifft
anfe^n lejen cbcr l^orcn bat in bcm Qaxt alj meti tcßct na
fpM gl^cBorb bttfcnb bcri^unberb bnb c^n bnbc ttt>^ntig]^ Qax^
in fccr ü^ffte^nbcn ^^nbicticn in bcm crftcn 5E)ag]^c bc^ macnb
Dctobrtö to nrt^bbagc in bcr ttodfffcn ftunbc offt bar t^na
in bcm bcrbcn 3^arc bc^ attcrl^iöigcftcn in gobc babcr^ bnb
^rcn 4>nfcö leeren 50lcttin^ »an borfid^ttd^cib gobcß bcß bijfftcn,
in bcr ttoftcniggc Üfo SBancboIc bnbcr bcr S^nbcn bar fctncd,
te 3egctitt)orbid^c^b nt^ncr optniann fd^r^ncrd )i>an Ic^fcrlilcr
gi^tpetbe »nb bcr (grBarcn ti^ngl^e nafccf^r* ftunbcn bc (örfamc
)>or{td^ttsc bnb bcfc^c^bcnc manne §inril ©rencnftcin^ Qdffan
t>an bcm to Scrgcrmcftcrc, §clmid^ ßnrctoatb, ^inril ban
5>crtngcn, Tittf)max t)an bcr SB^nbcn, 5DibcriI ban 8üncn be
jüngere^ ©nbmar S^>^^ngl^, Stibcrt ban bcm ^ammc, mit
mcnnigcti anbcrcn in bcm SBoIbe to «rn^Jcrgl^ (Srffnotcn \>}fp
be e^ttc ijnb SRcgenl^arb l^ottforftc bnb ®oBcIc gobben in bcm
morgen* SBoIbc JRid^tcrc j>artic b^)^) bc anbcr f^bcn* Ätg be
öorgctt* ?5artiggc fo in gl^crid^tc na toontlilcr gebe barfdnc«
borgabbcrb toercn be crg^ f)inril ©rcnenftc^n ffiorgcrmcftcr
^an ö>cgcn l^e^tenbc bnb ftcbcnaftcl^atbingc a(j ftl bat bar.
eptnbaxtt bcr öorgn. (Srffnotcn mit gnbcm bcrabe Bact bnb
efd^ebc ban bcm Stid^tcr borgn. ftf t\fn Jefd^c^b offt orbcl to
toi^fenbe b^)^) bat »ottrcd^t bcr Jener bc bar i^cbben i^one^
ia>o4)fte cfft IbciDontßf, bat bar l^orbc eber gl^cBorbe to ben borg,
crffnotcn ^mpüid bnb Blfunbcrn. !J)cr erg. ©oBJcI gobbc
%id^ter ftaltc bat Ujäftifh offt orbcl an bcn lamcn |)c^ncman
to to^fcnbe t>nb Bcfd^c^bcßl t)t t]^of^)rcfcnbe, Stij bat toa«
geffi^c^n^ fo nam bc feine ^c^neman »an gl^cBob tocgen bed
ergcn. Stifter« bat tl^o f^f^ alj men bat iricnncn mod^tc bnb
g^^n! tl^o f)anb bt mit anbern fi^nen maricnoten bcr mannigl^
110
bar t)mutc ftunben bnb berc^b fif. Sog bat toaö gl^cfd^c^n fo
quam l^e tocber to gl^crid^tc bcr bem boßc mh fegcb oj>cnbar
bat l^e ban otben tubctt balcn gl^cl^orb l^cbbc bat be toinl^arbe
be bar ^)Ieget to tocnenbe in bcn l^oucn ber borgen, erffnotcn
bat red^t l^cbbcn bnb ^tH folben, bat fc mod^tcn in ben »otb
to ?lrn«berg mit <>erben bnb ioagencn baren bnb l^otoen ttoe
gro^ne l^otter to bnberlagen unb ttt>c berfetucn l^oltcre tö
bi^Iagen bnb ttoe gro^ne ftalen, e^nen to e^nem torebele, be
tol^ntbralen be f)t \>pp finen toagen l^ebbe gl^euatet, mebe to
]^o<>c eff to gabber torebenbe, bnb ben anbern bar l^e fif ben
i)unben mebe toeren mod^te SSortmer in ber to^fe fo borg.
\f^ fo toarb bar fetueö bered^tiget, bat be jene be bar toolbe
butoen b})^3e be ergen. l^one, mod^ten l^otoen elenl^olt to Bel^off
er gebtttoe^ bnb e^nen fagebtodE, ben folbe f)t in e^nem 3?are
e^n^ bmmeferen )i>pp be berf^ben toleggenbe bnb toorbe bat
üorfnmet, fo mod^te e^n anber fin mebegenote, efft l^e bar b^
(\mmt, ben blol nemen fnnber brodfe Ol fo mad^ e^n c^nen
Koff S3oem i^onjen ben l^e lan begri})en mit be^ben armen,
fnnber ben fal l^e bellen in ftüdfe bnb t>pp e^nem Blodfe
fd^er^jen to tunftafen in be toenbc, efft anber^ fil ber ftüdfe to
f^nem gl^ebntoe to brulenbe aSortmer bat be feinen me^ger«
»onl^afftigl^ r^pp ben Ikonen, mögen to bren t^ben be l^uff t>pp
ben Ikonen butoen, e^n na bem anberen, »eret bat en be erften
ttoe nid^t enbel^ageben, fo mögen fe be borfo^^en bnb genen bar
r>an itülem lo^je, eren mebeg^enoten fem^tKI bre fd^ittinge,
fnnber bat berbe l^nff faß bort in f^nem äBefenbe ftanbe
Wienern ©ort be jiene be be-l^one ^tU, fe fin too^fte eber
betool^nb, be fint <>flid^tig]^ e^nem leeren ban ßolne jin red^t
bar ban to bo^nbe, fo i^e^ bat i^enet in itlilem l^oue, be^ gl^e:^
tifen foßen fe toeber bmme er rechte l^ebn in bem toolbe na
atber toon^e^b bnb be or red^t bon ban eren Ikonen, be mögen
l^aten in bem ergen. toolbe boifenl^otb bnb boren bat to erer
bel^o^ff b^<> eren batbt bnb tl^e^nben »rebel i)t, offte geuen
feff j)enninge finen marlenoten bor ftortegelb SSortmer (gfft
mit brele be fate, be berlene to br^uenbe in ben tootbe erg*
be be • . • ad^ be feC^oner fd^ntten bnb brauen be in ber
negefte belegen l^oue eignen b^)j> fin red^t tl^une falmen
111
te fcftcn to 6rcfctt önb tocreb bat toc ftn red^t bon feuern
^öue öitfcm leeren ban Seine nld^t cnBctalcbe, be fol gl^crcd^t*
ücrbigct tocrben Dor bcm rid^tcrc bnbcr bcr S^nben bnb finc
jube [ahnen behimmeren, be m^n nid^t fal l^e Brufen f^nd
redeten in bem tootbe öorgn* bnb efft l^e fit be^ redeten gl^e*
Mit, bor t)nib enfat men en nld^t ^panben tonnten to bem
tobmenben gertd^te, Sippt beffc tjorgen» ^>unctc aß i)nb bifon*
bem, brogen i^nb argettft btgi^ejegeb bnb att l^engefeget, fo
efc^ebe be »erg. ^inxiäf grenenfte^n bcrgermefter öan ber
tocgen borgen, ntef c^jenbaren fd^r^uer bat il em l^iir )opp
male e^n efft mer ^^nftrumenta alj beö no^t toere. !Dit i»
jefd^en in ben t^ben :c. fc borgen, t«, bar b^ an önb ouer
»ercn be borfid^tigen befc^eben manne ®obeI tor fmebe, Qo^m
liibbingl^ui, e^n gnt (Sbeßingl^uff^ ffiernb ban Slrnöberg, "iflcU
tife ))ctt mit öeßen anbern loueioerbtgen tl^ngen l^iir to geefd^et
Dnb gl^cbeben,
aSnb if ^inrid^ fd^otte »an ßorbele clerdC be« ftid^t«
I ?5aberborn ban le^ferliler gl^ctoetbe optnbax fd^r^uer
td\)rdt il l^iir b^ fo borg, i§ ouer bnb ane l^ebbe gl^e:*
! toefen bnb be pnnctt fo i^ebbe gefe^n Dub gl^e^orb l^an*
befn mit ben tl^ugen ergen, bar tjmb fo l^ebbe il bit
i 3nftrument gebid^tet mh gemalet in ber beften to^fe ic,
5,
' liaS* 3an, 21. 1U(t0tt)um übtr tute filafixtd^u r>t$ <Qlr3btf4)of0
iM(n ßatktn tue« ^xmbtt^tv Walbte.
hüi einer lf6fd^T. be« !?♦ Sa^rlJ. im Krd^it) bcr Ä. S^cgtcrung ju 5(rtt6Berg.
Sie f unbe ijff bie äWardEl^en berl^oirt bff fanct Signeten*
tag im Sa^r M. CCCC. XXXVIIL
SSff SBennemer äWardCi^* 3ttm el^irften bf äöenncmer
JRord^e bic ©d^ulte i)on ©todfi^uifen, $erman SSudt^man bnb
8ert Scune fagen, att« ein SdEl^er loaffe, fo pk^t ein §ottIbt^
fttrftc barbei jueriben offte fd^idtl^en mit ben äWardt^genotten,
to gcfl^er guebefel^en bnb bau fonften xoknU ©d^toein man
Wueii foße t)nb ate man be« ouerlomen ift fo fragen ban
^e^en »on ben 5WardE]^genotten ben ^oulbtfurften toieuit
112
®dftotxn er t)on mein« ggftn. §rn. »egen barjuc triefen moöc.
©0 anbttDort)^ ber §oI^furfte ober »er ijoti feinen toegen barlbj
gefd^ldi^et ift, Bcji X. XII mel^r off nt^n, barnad^ bat bat ^olt
(grfl^ern l^att »nb toiU bat t>cäf öon ntetnö ggftn. §rn. toegeti
gneti^Iid^ ntad^en.
SSnb fagen baneben and^ bat in ber burfd^r» 2War(fl^e
gnebttid^er »nb fuegl^tid^er in biefen 3^itten Ui b^fem l^onlbt*
furften Äoili^olj önb fonft anber« gel^anen fi bann ntan binnen
XX off xxmi 3a]^ren je geban ^ane.
SSf S)ete(f]^er 9K artige. 3ftem |)erman 8a^)t)e, §an«
©d^nlbt jn ^iDrued^elte, ©orfl^el ©otebe^r^ ©erdige Don SB^t^
nteringl^aufen, S33ait i)on SBefterid!^ »nb |)etnrid^ 5Rofte i)on
©elidf]^ feigen, bat ein §oIbtfnrfte j)on toegen nieinö ggftn.
^rn. altoege beji irem gebendfl^en to bero toraebt in biefe
SKard^ aU ein ^^tx mxt X, XX, XXX and^ ntel^r of m^n,
barnad^ bat SdEl^er in bero 5D?ardE^ toerc jnc getrieffen ^ait
bnb niit bem l^ontoen bnb l^otbtnerfanffen toiffen fie nit anber«
ban baö man bat gn biefer ^^xt l^afte, aU man bat ^ ircm
leben bnb gebendfl^en gel^aften l^ane.
Slu6 ©^rindE^ufer 5WardE^e. ^t ©obbel ©obbc,
Slrnbt bie SBeuer ijon SSoWl^ßngl^nefen fagen, ate biege burfd^.
in !DeKdE^er SKardEl^e gefagt Ivanen.
aSf ©nnner 2ÄardE^e. ^t ber ©d^nlte bafelbft bnb
ßoeling fagen, ate bji toennemer 5D?ardf]^e gefagt Ivanen.
aSf ßorbid^er "SRaxd^. Qt ©odEl^e gu ©todtl^uefcn,
®ert bie ©^nne, nnffe menne bnb l^e^ne menne ©ali^auer
fagen, gleid^ ate bji bnrfc^r. in SBennemer SWardf^ gefagt
Ivanen.
aSf ^ac^ener aKardt^. Qt §ann« S3edf^er iBnrger^
meifter, SloÖe, 3;onni^ fd^antoerte fagen, ba^ fie nie anbcr^
Igoren fagen önb anc^ bei irem gebcndEi^en gefd^el^en ift, ba6
ein ^oulbtfnrfte ate ein gdfl^er ge&ad^fen toerc, ^ftege in bj
aWardEi^e gnebrinen X, XX fd^toein m^n of mel^r, an^ gnabcit
mein^ ggftn* §rn. bnb bon bem l^ontoe fagten fie nit
^flftener SWardtl^. Qt ber Sßnrgermeifter gur 3^it
SÄennedti^e bon fenffd^e, ^erman ^oti^of bnb $ennedf^en pap^
113
ffamvi Q^a^t glcid^cr ti>lfc, ate ble anbeten in ^tUdft^
Vlatäff burfd^r.
aSf 3Rüfd^eber "SStaxdf). 3t ber ©d^nlte bafcftft
t>ttb fted^man l^auen gefagt, bat man tb mit bero ouerbrifft
bnb ^outoen nnn inx S^it ntt anbetd gel^alten l^ane, ban et
bei trcn SItettt lenegeiten gel^alten fej bnb bat l^onlbtgerid^te
befi^ct ber bon SSJid^eln,
aSf ©cbtfclber 5Diar(f^. Qt ber ©d^onlte barfcttft,
©d^ueff elbirrf]^, gornetfl^, $erman tor Werne, ®ert t^ten, 8am*
bcrt ©ebtfelbe Ivanen gefagt, gteid^ ben anbern in ben burfd^,
9)2ar(£^en gcfagt l^ainbt, fonber bat fie töat bnbaitüd^ gel^auen,
bc^ bDd^ nit bißen fej| bnb bi bat geti^an Ivanen, Ijat ber l^olj*
forftc biefetbe barnmB in l^anbe meinö ggfln, $rn. jnelouen
anjiiel^alten bnb l^anbt and^ gefagt, bat nngebnertid^e ®d^ar*
tobe albar fein bnb begerenbt, bat man bat an einem ^ollj^
gerid^te befe^en lai^e bnb faiffe ate fid^ bat gebnrebt
3Die bcn ©onbcrn bf bie ^ad^ener SKarcf]^.
^t. SCietman 33nrgermeifter, ©d^e^ne ^ang, ffopptv l^ouet
fagen, bat fortjiben baft biefflid^er bnb groipd^e gel^anen fte
tDDTben, bon bere toar be§ ^olfeforften»
6-
lt38* geBr. 1. VtttinxQun^ ^t» C0lntfd)(n jPomkapttel« utitt
)er ^mtleut« ^ti €r3bifd)0f0 pietund) II. mit 1fttmrfd)aft unb ^talrtm
in V^tftfaitn, über l>ie künfttge IDtriDoltung ^t9 |ratitie0 un^ tn«bef0n-
5Rad& eitler 3(bfdjr. bes 15. 3a^rl^* im ^xäfxüt ber @tabt ©oejt
SOBir Scl^an bon JR^d^enftcin Sld^terbec^an, ©alentin ban
3fenberg]^ ^tpptUx ber Äirc^en jn ßolne, JT^tman bon S^ng,
Dector in geiftlid^en 8led^ten, greift jn fent glor^n binnen
(Souelenfee, §eitg^n ban SÖS^l^er i)cnemeifter, »ernt ban $urbc
jo «rnperg inb ^ol^an ban ©d^eibongen jo SBerte Slm<>ttnbe
boin htnb inb befennen offenttid^en mit befem brene, bat »ir
mit bett grfamen, »litterfd^afft be« 3Karfd^aIdtam^3fe ban SS3eft^
falen inb ber ©ranefd^afft xian Slrnfeberg inb ©teben beffeincn
SRorfd^oIdfamfe inb e^Iid^en anberen ban SRitterfd^afft inb
©teben, bie ftd^ gcfamen bereinigt l^atten, in "Slamtn inb
8
114
»cgen t)n[f gucbigcn üeucn ^crcn bau Seine :c. inb fi^n«
6a^)ittcte, t>xnb befc l^crna gcfd^reuen pmcttn, gutUd^en tnb
frutttüd^en gcrcbt, gebabingt inb ouerfomcn f^n, in maffen
l^crna gcfd^reucn bolgct.
3om Irftctt fo fuüent bic cgnt. JRttterfd^afft bc« 3)tar^
fd^aldanHJfe t>an SBeftfalcn inb bcr ©raifd^afft \>an Slrngbergl^
inb ©teben bcffcincn 5D?arfd^aI(fam^ inb e^Iid^en anbeten Dan
SRitterfd^afft inb ©teben bnrfd^r, binnen ii) aßen i^ren ^^ä)t^xx,
gr^l^eibcn, §erfomen, ^rinilegien Brenen inb gneber getoonben,
SHfo bat ond^ bnfe genebige l^ere ban 6oIne bnrfd^r, f^nc
SialDttten inb ©eft^d^te Binnen it^ eren Siedeten, gr^l^eiben,
Verlornen , ^rinilegien, Brenen inb gneber ge»cenben, inb fat
baruntB fnld^e SSerei^nignnge, JRitterfd^afft inb ©tebe gentad^t
l^atten, boit inb jcmail a«e f^n inb cnd^ bie Briene bar ower
f^jred^enbe, in bnfer ©eeintocrbid^eit cber e^n« beitö bon bn^S,
gecanceüicrt inb bie ©egel anegebain »erben,
25ort fnöent SRitterfd^afft inb bürgere bnrfd^r, i\f ^ren
ßeenen Bleuen inb ber gebrud^en in alvemaffen aU [^ bie t>on
iren albern inb SSnrfal^ren i^erBrad^t l^ant. ^ebbe auer ^mand
eljnd^e geengnbe, !Denftgnbe ober 23nrgman^gube, ber fl? n\)t
entfangen i^ebben inb bcr bcd^ an bnfem gnebigen l^ern bnrfd^r,
gefonnen l^ebben gn entfangen, bat bnfem gnebigen i^ern burfd^r,
tt^t inbendflid^ toere inb f^ bat mit ^ren g^ben Be^alben
toeulben, bie fat bnfe gnebigc l^ere, toanne ]\) beö an ^me
gefmnent, bngefeirtid^ Beteenen, jnb ^ebbe ond^ ^man« fufd^e
Seengnbe, ÜDienftgnbe ober SSnrgmanögnbe ban bnfem gne*
bigen leeren entfangen bnb be« g^e^ne Brieue l^ebbe jinb n>utbe
bat oud^ mit fincn (S^ben Bel^alben, ben fal bnfe gnebige l^erc
ba B^ laffen* 3nb gefnnne ^manö ber Brieue affo bauan,
bie fat bnfe gnebige l^ere, t;me boin geuen- ^ebbe oud^ ^man^
Seengube, ©ienftgube ober iöurgl^man^gubc, bat \}mt toiffentlid^
toere tjnb ber n^t gefonnen nod^ entfangen l^ebbe ober ber toat
bur fr^ berfanfft ober berfatt, off geloufft off gcgolben ^ebbe,
f mtber toiöen bnff gnebigen leeren ober f^ner aSurfabern, bie
feulbe bnfe« ^eren gnabe barumB fud^en inb ertoeruen* ,^ebbe
oud^ ^manö ber egntn. ®ubc bmoiffenttid^, toannc \fmt bot
115
huibid^ tottt, fo fat l^ec bic 'oan bnfcm gncblgcu leeren Wttnctt
Z^bmiiäftn S^itn cntfanflcn.
aScrtmcr futtcnt JRittcrfd^offt tnb 93urgcr bcr burfd^r.
8<«ibe, l^re 8ubc bic f^ In Scfcffc int tocren l^auent inb bau
l^rcn Älberti inb aSutfabctn an f^ fomen f^nt^ jib f^nt JBrl^*
tttbe, Stttcrl^origc Snbc, SSagetInbc, f)off«fnbe off eigen 8ube^
in attermagcn l^ain inb bcl^Iben, ate f^ bie Jiöl^ergo gel^abt
l^ant jnb in bnrfd^r. ntaScn an f^ lomen f^nt. 3b cn toere
bau, bat ^tf beto^fcn funben, bat f^ ban ^n geft^et ober be«
£5iettftö entlaben toetcn, ba§ fnßcnt [^ ban genieffen. fetten
oud^ atoiptlubc off bagebe bnfe« gnebigen leeren, i\) f^nen j^ben
tifttdft 8ube an fid^ genomcn, bic Siittcrfci^afft off S3urgcr
burfci^r* in toercn inb bcfcffe gel^abt l^ebbcn inb bic ifn ban
l^rcn Sübern bnb aSnrfabcrn in maffen bnrfd^r^ anfomen toeren,
bicfetttc SRittcrfd^afft off aSutger moigeu fid^ ber gl^ene^ bie \fn
atfo aucgcnomcn toeren, tocber gu fid^ nemen inb ber gebrnd^en
in alrc maffen, afö f^ bic in SJurj^ben l^atten.
aSort fat bat geiftlid^ ©cr^d^tc bnff gnebigen leeren
bnrfd^r., in ben bnrfd^r. ganben f^ncn 8ouff inb ®andf Ivanen,
in maffen \otx be§ eine Sebel l^ain laffen mad^en, bod^ mit
Sc^eltniffc, off man l^ernamaite befunbe, baf fuld^e Scgriffe
bcr ©ebnien bnBeqnemfid^ njctc, bat man ban ben gebet
furzen off lengen moege, mit 9iaibe 9iitterfd^afft inb ©tcben^
jo Sßufee inb Seften be^ 8anb« bnrfd^r,
S5ort i^ ban ben SBalben geral^m^t, bat man bnffr»
gnebigen leeren Andren ©to^n, e^ne ©tegc mad^en fat in bic
^erbremen, fo bcrrc bar (Sdter jnnc ift |nb bie ©toJjn bair
tnne »enen jnb ban moigcn bic ©loenen futd^c Andren ftol^n
bcrtan hnx^fy aUt 3KarIen bair Sdter ift l^neben, jnb einen
Dag]^ inb SRad^t bar inne blieben inb atfo na el^nanber bnrd^
attc aWarfen, |nb eljnc Maxh mx bie anber n^t befd^toeren
mit ber l^ueben. SSJere ond^ ©aic^e, bat in ben ^erbremen
btttfd^r. g]^ein Sdtcr en toere, fo fat man bnr bie fetuctt
Sttd^enfm^ne eine ©tege mad^en in ei^ne SRarfe bair ffidfer ift
inb bie ban ben ©koenen^ bie bie ©kol^n l^ttcben fuKcn, bat
tequemtid^fte f^n bunit inb in ber SKarfen bie ®to^n ttocne
Dage nac^nanbcr, off br^ rvf bat tengftc, l^ttcben inb toene«^
8*
116
inb ban bcrtan in atlen SWarfcn l^iicbcn, gcfid^ biirfd^r. t«.
3[nb btc 5IKarfe^ barinnc bic ©tegc gemad^t »cren, ban bcr*
fc^onen afö b^t f^ ntcgent, r>mb bertoittcn tt)ant bie ©tegc
bair innc gcmad^t te* 3fnb fal man jo bnff, gnebigcn leeren
Andren fto^ncn g^ei^ne 3<>fe^^ff* ^^^^^ i>^^ ^^^ 2lnt^5tntan io
StrntBcrg ntad^ go brauen a^cn ober jtDcIff ©to^n; 3fnb bat
^nljffgcf^nbe np bcr »urgl^ je SrnPcrg iglld^ ein ©tD^n.
Otent uj) ben Sctfd^cn ©onbern mad^ e^n ^ol^fitrftc
e^n ©etffbr^fft botn, ban ©enaben bnff genebigen ^eren inb
bic ©tolj^n bair inne beftegen^ at« e^n (Sder bar inne ift 3nb
fat e^n ^clfefnrfte fuegen mit ben ©wenen, bat f^ mit ber
feiner ^r^fft, ben 5SKarfen gl^e^ne bnrebti^e S5cftt)erniffe bmn.
3fnb a^ ber feine golfd^e ©onberen gl^ein Sdern en l^att, fo
en fal man mä) gl^ein ©etffbr^fft barn^ mad^en*
Qttvx mxtt bat ^manö onerbrene bouen bie ©aiffe, afö
man bie ©nj^n in bie äWarfen gefaiffet l^att, bat man mit
ben ©toenen befteßen fal, bat f^ g'^e^ne Onerbr^fft nemen
fnöen, fnld^e Onerbr^fft fal ber ^clfefnrfte ban (Senaben bnff»
gnebigen leeren bj)l^cnen, 3fnb aö man bie ©aiffe ^n jobriuen
boitt teilt, bie fal man boin mit SRaibe einö §oIfefnrften bnb
ber grnen* 3nb bie ©aiffe fo rebefid^en fe^en, na bem bie
5Karfe bef^en ift ijnb gdfer i^ait, fo bat bie ©to^n n^t mager
binnen, Qnb a§ be ©to^n xxpQaxn fnttent, jal man bie ©aiffe
fefeen, ond^ nad^ 9iaibe beö §oIfefnrften inb ber grnen, toat
jglid^ ©to^n bnr bat ©dfer geuen fal.
Qtm fo en fal man gi^ein (g^fen off bragl^affttd^ |)otfe
go toelen l^atoen, jib en loere ban ßeger, aU ber SB^nt bmb*
getoeet l^ette inb ban fid^ felff« neber genaöen teere. 3nb in
ben Snd^en SBelben fal man bat SSnberl^oIfe loelen. inb teeret,
bat in bem SSnberl^oIfee e^n SSnc^en bo^m ftoenbe, ben mad^
man mit l^änteen aönerre bat n^t go mail fd^ebelid^ teere.
!S)effgeIid^en in eljme bud^en SSalbe, bair gi^ein aSnberl^oIfee an
»ere, afe bat teail ueüet inb man ba foelen teenibe, fo fal
man e^nen i^olfefurften inb bie Srnen bair if) fomen laffen
ober bat f^ bair h\) fc^idfen, bef^en inb fnegen, bat man bat
ölfo rebelid^ l^antee, fo bat bie SWarl banan n^t i)erberff[id^en
teerbe»
117
3nb man f al oud^ g^e^ne SB^ffmatllinge erleuen, (S^d^en
ober bragl^afftig ^ctfe go ^utoett inb ju focren, funbcr aöc^ne
go Äectctt §otö, in maffcn bat önrgeroirt tft. Sn\> c^n 3n*
mertelinge fal Bt^uen bl) ©etDonl^eit, ate man bat i)nr bem
^ül^ger^d^t topfet»
3[tcm ate c^n gdet Ift Inb gcfaiffet tofart, toic »^I man
in bic SKarf br^nen fnüc ate öntgcroirt ift^ fo mad^ e^n
^olfefurftc Dan ©cnabcn önff* gencbtgcn leeren, ate bie (Srncn
gtt)cnfeid^ @tt)i>n in br^nent, t\)n ®tt>^n jo br^ncn inb n^t mcc*
inb ^c öan jwan^id^ ©toi^ncn alfo e^n ®ti)^n jn br^nen,
3[tcm afe 5Woit tocrc, c^nen ^ol^r^d^tcr go fe^cn in bic
3Äarfen, bcn fat ein §oIfefnrfte fc^cn mit $Ratbe inb SBiffcn
bcT (grncn, bic gelonen fat »nfem genebigen leeren inb bcn
6ruen jr 9lcd^t go BctDaren^ ib cn tocrc ban^ bat ^mand in
e^nci^er SWarfcn Srffi^ot^r^ci^tcr »erc, bcn fal man boü6^ Dnge*»
l^^nbert laffcn- SSel^eltniffc w^tm Itmn genebigen leeren Dan
^cbie f^ner ^eiTÖd^eit inb 9ieid^ö barinne inb Wf ben ©ctben^
ittb onäf ben ©tuen ird 9ieci^ten inb ond^ eine« Deite bcT
aiittcrfd^afft tfxxt !Dr^fft ber tnd^enftol^n, bic bat »an Söber«
fei« ^ex gebrad^t l^ant, inb ber ©tat ©oift ^r« Brief«, ben f^
ban btiffen genebigen leeren np ben 3lrnPergifd^en SBaft f<>re*
dfenhe l^ant, in fi^ner mad^t go BlJ^uen.
. 3ftem np bat »ed^cnloen, ei^n l^ol^fnrftc Dan bcn ^xotmn
n^m^t, i« Bera^ntj)t, toanne ber ©»enc fünff, feeff ober fenen
toed^en of mec bic gdEerftoi^n l^ncbct, fo fat ber ^olfefnrft Dan
bcm ©loecnloen ein SBcc^enloen nemen inb a« f^ l^ncbcnt gto«
bxif ober Dicr SBcd^en, fo fat ber §otfefnrftc eine ^tuc toed^cn«»
loen nemen inb n^t mer*
3ftem mit ben ©d^ate, fat man be« ^otfefnrften SEBiflen
polten, at« man bat Biöl^er gel^atben l^ait
3ttb al6 e^n ctci^n Sdter Dcöet, fo bat man gi^cin u)>brVfft
in bie SWarfe geboin fan, fo fnöen bic aWarfer ir SßafctftoV«
ni^t inbr^ttcn^ ib en f^ mit SBitten ein« ^otfefnrften Dan ®c*
naben Dnff gnebigen leeren inb bat ban oud^ gefd^ien fat mit
toiffen inb toißen ber grnen.
3tem bie Sönrgi^manne inb 9Kanne in ber §errfd^aft
Dan Strn^Bcrg, ber cn fat man n\ft Inmmeren nod^ Dnr »ernt*
118
Wfft ®tx^äfU l^eifd^en, fie en f^n ban Dan irften (rttolget fei«
»cd^cti ittb br^ I)ogc bur bcm ÄnH)tmann ober Äetner )9
Ämgfccrg. üggefd^cibctt ©mcbc, Xmtxntx iitb ^crBcrgierre,
3iii Jö gcjugc ber ffiafel^it, fo l^ain toir jigUd^cr ixw
aSn« fljn ©cgcl an bcfcn 33rtcff gel^angcn* ©egeucn in beti
fairen bnff ^crcn bufcnt öterl^unbert inb eid^t inb briffig.
M. CCCC^ inb XXXVIIL be« gv^baigö na fent ^atoefö ©agc
eonversionis* *•)
Bittcrfd)afl un)i f^tirtU in Wtfifaltn.
^adi einer W>\(Sfx. be9 15. ^al^rl^f. im @oefiev @tabtar(]^i))e.
SBir SMeberid^ ban gobe« gnabcn ber l^töigcn fcrfen to
(Seine SrfeeBuffd^off, be« l^ittigcn JRomifd^en 9iid^ (grfeelanfecter
^ertoge to SÖSeftfaien inb to Snger 2c. bo^n funt Sl« bie 9ilt*
tcrfd^aff bnff äKorfd^aWam^jfe ban SBeftfalen in ber @raue^
fd^aff ban «ntöberg inb ©tebe beffetucn bnff 5Warfd^aI(fam|>ö
inb efeHge anberc t>an 9titterfd^aff inb ©tcben, fic^ mit e^n*
anber uere^niget l^atten, bn^ffen önfcr »iffen inb äsißen 3nb
toir barumb c^nen ftoeren moit l^atten inb »ntoittid^ toaeren
bff bie feine JRitterfd^aff inb ©tebe ourfd^r. @o befennen wir
offentlid^cn m^t befem onfem briene, mx i)nff J>nfc naecome*
tittge inb geftid^te "^at toir omB bl^ffiger anlegenber inb ernft*
lid^er beben mitten, ber eriocrb. t)nfer lienen anbed^tigen, 5De*
d^en^ inb Sa^)ittefö önfer lird^en ban Solne inb ond^ ber
obgent JRitterfd^aff inb ©tebe inb bmb nnfee«, getruwe^
bienfte^ Witten, ben bie feine SRitterfd^aff inb ©tebe bnff unb
bnfem geftid^te bidfe toittentlid^en geba^n l^ai^nt inb ouc^
bnrbaff in jofomenben fe^ben gerne bo^n bitten inb moegcnt
iDic feine Äitterfd^aff inb ©tebe J^rrc naecomel^nge, ernen cff
w) S)tefe n, b. fefg. Urf. flnb tu mobcmifErter gaffung aBgebruA
bei Äleinforgen Äir^engefd^td^te ö. SBcpfaleu ÜI. ©. 307 unb bana*
bei @ omni er aicdS^tööerl&Ältntffe ber Bauerngüter F, 268. ^'m Urf unb.
«a(]Je be« ^eranögeber« ni. 9Jr. 941, 9i^ote 1C9 ifl nur ein m^m ^^^,^
»efentliiijen 3niait9 gegelben. ®ir bielten bal^er für augemeffen, pe b««
im S^\ammtn\)an^t mit ben barauf Scjng nel&mcubcn übrigen aRarfeu-
Qrlanben, in nrft^rüngUd^er S^^ffung t>oufl&nbig mitautVeiten.
119
l^ntocencre, gcmc^nlld^ off ^manft Mfonbct tjan ^n, ijmB futd^
ijctc^ttongcn toiöcn, nummcmte ^o etoJjgcti l^ben n^t ard^toit
figett frocbcn off fd^cbigen fcetcn nod^ »tuen, mit »erben off
»crfen, l^c^ralid^ off offcnBair^ burc^ önff fclff^ off ^manfe
anbem t>m unfcn toegcn, nod^ bcfteöctt nod^ gcftabcn^ go
gefd^lcn in c^nd^cr to^ff, fonbcr atrclc^ Slrglift inb gcfcrbe.
©onber toir, y)nfe naecomcßngc inb gcftid^tc focicn bic tjurfd^r.
9ltttcrfd^aff inb ©tcbc l^albcn inb Ivanen, in bnfer gubct tutete
gttttft, genaben, fd^nre inb fc^^rme, in alrc maiffen aU off bie
burfc^r. einenge nJjt gefd^ict toerc. SSnb bl« go brfunbe l^ain
»it Dnfe ©egeü an befen Bricff bo^n l^angen. Qnb toant ti)ir
bedien inb ßapittctt ber f^rd^en t^an (Solne, ben oBgent bnfen
genebigen leeren in ourfd^r. maiffen gebeben l^a^n inb l^e onff
bat ouä) alfo n)ie öurfd^r. fteljt^ genebencßd^ inb boöenfomcntKd^
jogefatt l^ait, alfo go bo^n inb go l^atben, bat toir ond^ bort
bcn JRltterfd^aff inb Steben burfd^r* genfelid^ go gefait ^in
inb bar our gn^t f^n, fo l^ain toir bar t>rvib oud^, ban Begerte
Inb gel^e^fd^ be^ onrfd^r. onff genebigen leeren inb r>p bat aß
bcfc burfd^r, fad^en nn inb in golomenben ^^ben gel^albeu
foeUen toerben^ bnff Saj>itteö« ©egeü gel^ei^ffd^en ad causas
m^t an befen Brieff ^o genüge gei^angen. ©egeuen in ben
3faren bnfe« leeren bnfent oierl^onbert bnb ad^tbnbbertigi^ be«
negeften fr^bage« na fnnte ©d^olaftilen Dage.
8.
1553* 3u(t 18. IVU03U0 au9 efncm jKdirtiben 1>n €x}bx(^9f9
^l^0lf, über ^ie ^nmaaßun0cn rjtt ^oeßer im ^rnsberoet Walut.
^aäf einer ?lbfd^r. im fftzQitx^pWcäfi'ot ju Slmöberg.
afe oud^ bic oon ©oeft, fo bn^ ial^rlid^« ©artocifg
geben, bagegen ire ^tiäftn ent^jfal^en, berl^alb beögteid^en etlid^e
^offe in ber ©oipifc^en Sorben, gum tl^eil on« bnb bnferm
(grgftifft lel^nrürigl^, SSemiÜigung l^aben, in bnferm ?(rnPergi^
fd^en aSalbe, aHein gn Jrer l^eufeüd^er 5Jiotturfft onfrud^tbar
Snbcrl^ol^ bnb SBinbtfd^tegc gu ^atoen onb ban Be^ Seitten
Sttfer aSorfa^ren, (grfeBlfd^offe gu SoÖn, bnb bnfer fonbere
^ct^furfter bnb SBattlned^te oon afterö l^ero georbnet, ioctd^e
nid^t oüein ber oon @ocft l^atter^ fonbern aud^ fonft indge*
120
mein ^>cr^^fI{d^tet m\> beeibct, biqcmge fo jld^ be« ^atPCtiö an
ftnättiaxm Uimtn »nb fonft ongcMrliiä^Ä SBcifc ttrt^braud^en^
barplr ju p^mim, barauff bcr ^})fanbtc geMrüd^ äitragt
jtt tl^un ober fonftett Srfenbtnüg beö ^olfegerici^W ju ewarten
fd^ttlbig]^, SBSoöen gleid^iDoI ermettc üon ©ceft, wie fotd^eö
aöentl^atten Breud^tid^ t)nb i^erfotnmen, ge<>fanbt ju ioerben
nid^t geftatten, fcnbern l^aBcn bergangener S^it einen »nfcr
Sßaltlned^t bon be«ti>egen, ba§ er einen ©oeftifd^en, fo ünge*
fcürlid^ gel^atoen^ ge^}fenbet »nb baö ^fanbt gerid^tüd^ ümfe^
fd^Ial^en laien, fürfe^ttd^er SBeife m^ önferem erfeftifft mit
©etoatbt gefengßd^ angenommene in bie @tabt gefül^ret mh in
ber befd^toertid^ften Oefängnüß bi§ in bie fed^fte SBod^en cnU
ffoittn, inen and^ bal^in getrnngen, bat ^^ ^^^ Slfetragi^ bnb
ä^ungl^e an bie breifig Sil^aler erlagen muffen, önangefci^en ba§
gemciter bnfer SBaftfned^t nid^t anber^ alö mit 8ied^t gel^an*
beft, ben ©egentl^eit barjn erforberen laffen bnb feine« S^id^t*
erfd^einenö l^atter mit bem SSmbfd^tag)^ ti)ie red^t fürgefd^ritten;
äud^ bnangefel^en, ba§ jnen ben bon ©oeft, bie @rfenbtnä§, ob
bie ^ßfanbnngl^ ^itttg:^ ober i)n))ittigl^ gefd^el^en, nid^t gngc:»
ftanben, fonber gerid^ttid^ folt fürbrad^t njorben fein, ^n beute
t>nb bamit fie, bie üon ©oeft, fold^en jiren SWutJ^teiÖen befto
geioaltigcr önb fidlerer <>raud^en bnb nid^t barfür ge})fanbt
»erben, giei^en biefelben ju gtoenfeigl^ bnb breifigl^ ftarl^. mit
jren Oetoel^ren l^eran«, taffen frnd^tbar önb fd^ebtlid^ ®tffU^
naäf irem ©efaüen tröfelid^ abl^aioen J)nb bafeelbig^ tl^äbtttd^cr
SBeife, toibcr bie Orbnnngl^ beö Sanbtfriebenö l^intDegful^ren*
<£« fal^ren and^ etHd^e ©oeftifd^en fo geinen 3Barn)eifj geben
nod^ SSetoittignngl^ l^aben, l^atoen bafetbft Slbenbt« in crmeftem
JSJatbe önb be^ bem Sttonfd^ein ^olfe nad^ irem ©efaöen,
fl^üren« ^inioegi^, treiben bergteid^en öiel Onri^tigleiten ol^ne
Siotl^ in bie Senge jn metben, §aben toir SSn« auf fold^en
StrticuÖ tjernel^men laffen, bat gemette ton ©oeft, toeld^e atfo
jtt l^aloen Bercd^tiget fein, fid^ mit bem ^aioen ber auffgerid^*
teter ^olfeorbnungl^ gemeei l^aften^®) önb bie Oerter fo bon
önferm $)oIfefürften ein s^ttang ju meiben getoiefen, bcrfd^onen,
20) ad marg. ijl pto. bcr ^otgürbttuug bemerlt: S)atton weiß man
melier nt<9t, alg ttebet t<} 1. Octob. 1617 etngef^idt
121
5Da| attd^ ÜDicjenigctt, fo ongcBfirlid^cr ©€tfc J^atocn, fid^ fftr
bte SSbertrettung]^ ))fctti>en laffen, Dber aber baö §ot^erid^6
crtenbttiilB barfikr ^maxttn, !Dan toir gcuteftc bon ©ocft
bbcr bie SScrfd^reibungl^ fo burci^ bufcn SSorfai^rcn, toic angc*
gogcn**) fein foücn, bar btefcftc fürBrad^t^ letncö »ege« ju
bcfd^toCTcn, fonber nad^ S3ejxnbung]^ bnbcrtoctlßd^ ju crgcigcn
gemeint fein, jc ben 18. Qnltf ao. 1552.
9.
1923* Wlax 21. JIU03U0 aus txntm Wmt\)nm über l>te ll(d)tr
ttv SSofßer im JVrnsbfrfler töalbe.
^aäf einer Slbfd^rtft int 9legier.»ardjtt)e jjn arnöBerg.
Slm !DDntterftag naci^ bem Sonntage Exaudi 1523
erfd^ienen bor betn 9iid^ter SSertram SOieibnrgl^ ju ©oeft^ auf
Antrag be« bortigcn ©tabtmagtftrat«, 25 namentöd^ gebadete
geute, toeld^e bcfttnbeten, ba§ fic tl^eil« ate Äned^tc bon
©Defter SSeerBten, tl^citö ate ©etbftBered^tigte^ auf ®runb ber
ert^cilten ©al^rgeid^en, jtoifd^en 40 unb 50 ^al^cn, in betn
Äm^Bcrger SBalbe tt'o^ geenf^t ber 3Koene bnb ber §euen"
folgenbe« fceobad^tet: SBer rrnu fo berl^euid^ ti>er,« ber Iie|
10, 12 ober 16 guber §otg, tote e« il^m gelegen tt>ar> l^auen,
auf einen Raufen tegen unb nad^ SSebarf aBfal^ren. @ö tourbe
allerfet §oIj gel^auen, mit 5tu«na]^me bon rfg^fen bnb bred^«^
boelen, be men nennet lid^te 33oeIen.i< gerner tourben au«
bcm SEBatbe gel^oft M^^^enftalen, S^u^nl^olt bnb !DedEroiben."
3fcbod^ toottte man ba§ 3^w«^«>Ii tiid^t gerne unb nur ben
bered^tigten §oben in ber ©tabt geftatten. (In margine toirb
bie« bon ben colnifd^en iöeamten beftritten). — !Die bernom*
menen ^tn^tn f)aUn il^re Äunbfd^aft ate rid^tig eibttd^ beftärft*
*i) ge^tt too^: Qtma^t
122
10,
1617* 9«au IL 9ttx^t bei ^lierkdnera 3u ^rnfbers, htyUii^
Httt an t|^n %tfittkun /ra^cn, über bas Stfl^Qcri^t uni» bte liPaDiberfdf*
iRo^ einer ^Cbfd^rift im Slrd^i^e ber ^. ategierung ju ^rndberg.
1- ©an i)ttb ömb »ctd^e 3eit ber ffiolptft auf @oift
gleitet, oB t)f erforbern Dnb »eld^er ©cftatt?
SSf ben erften ^unctcn »irbt gcanttöort]^: ba§ alter«
l^crbrad^t önb toie man fagt, bie »on ©o^ft in einer aSergfei:«
^ung ben Satbt erl^alten l^akn, toic ban in ber aften |)ol6^
crbtnnng de a. 1438 conversionis Pauli batirt, gefd^rieben
fielet, ba« berer t>cn ®o^ft öBer ben SBalbt f^jred^enbe aSricff,
in aßen feinen ßrefften t)cr^teiben foße, @« mögen fid^ au6f
im 3far 55 Dil 3Bafbtftreit^ jngetragen l^aben, aber nac^ ffii*
beröergleid^ung foße e« l^erfl^omen fein, ba« ein ^clfefcrfter öf
baß geft Vdalrici, ba gleid^ tirci^toeld^ ift, bie SBol^raeid^en
auegegeben tocrbcn foöcn, ein §oIfeforfter aBer efetid^e SBalbt*
biener mit bal^in bringt önb ban toegen ber ^fanbtung B^^^
bnb Streitig erfolgt, fo l^at ein $)otfefcrfter guuor »mb ©tait
TOueffen ani^aften, barinnen fie bem §ctfeforftcr bnb benen bei
fid^ mitbringenbten ©ienetn baß ®teibt geben, aufgenommen
ben i-^enigen fo ba ao. 55 öf jren nad^ ^en tjerfönnten ©d^abcn
nit mit bei önb angetoefen* -3tem ©d^utbtforbterung aud^ öor*
bel^aften bnb ber ÜDingen mei^r. Sttfo i^at ber fetiger ^ot^'
forfter folid^ ©taibt nit mei^r tooKen anncl^men önb feint nun
bißl^ero fold^e ^uncten au^gclagen loorbten audf^ toerbten
numel^r »enig S)iener barfeu gebrand()t ober mitgenol^men.
2. 2Bie bie SSJal^rtociijen begalt bnb bagegen bie Sol^r*
itiäfcn geben?
3 um jtoeiten fo loirbt Df bem alten tird^l^off offentKd^
ein JTifd^ gugerid^t önb ein gro§ 3Kefeing SSedEl^en barauf gefegt.
S35an ban ber |)ot^forfter anll^ombt önb ein Sln<>i§ tl^uett, fo
l^omen ber ©inbicuß, ©ecretariuß bnb anbere ©o^ftifd^e
Wiener, neben ber ®tattßf))ietteutmen, atba fid^ bann SSorft*
^olfefticc^t önb burnembfte ©cül^auer aud^ efetid^e ©d^arleut^
(bamit toann klagten ber ^fanbtung üorl^omen, aWunbt Dor
SRunbt gel^ort »erbte) i>nb loarten öf bnb l^alten ben ätnbi«
123
mit. 3^rantttcte »trbt bem §oIftforfter attgcgcigt, bie fetten
toeren »orl^aubtcn bnb toercn bcd f)oIfefDrftcr^ ertoartcnbt fo
tffcmtn ftc an oBBcmeltem Ort)^ bnb freiem §im6el jufamcit
tjub mit tDcnig ®ef^)red^ Begel^ren fie, altem ^erfl^omen ma6f
bie SBal^r, tüeßid^e^ bann anber ©eftatbt ntd^t juegetaffe«,
cHcin C^ürgttd^ gcanttoortt toirbt^. ba6 fie fid^ attem ^erH^omen
gcmc^' bcri^atten, mit bem Segcr^ bnb T)opf)olii bergnücgen
taffeu folten» ÜDartei fie e^ bann pUiim taffen* SSnb toirbt
batattf burd^ bie ©tatt^biener Cantl^ au^gerueff en , teer bie
Siaffv bcger, ber Ii^om bor bie §errcn, fo tt>ol ber ^tatt
Surger aU 33nrbten Seutl^, (Älfo mueffen fotd^e ^üäftn aöe
Sox mit ber 3^argaK bnb cMnifd^em ßrenfe ober ^aptn geen-
bcrt fein)* ®a Ia|t fid^ ban ein 3eber mit feinem ^Warnen
»icttil er ^ferbte l^ab, in« 9iegifter fd^reiBen bnb gibt bem
J^ol^forfter ein Ä'annbten S33eingelbt in« iöedE^en, banon toierbt
ber ©tentpfl bnb ben ®^5itteuti^. bnb Andren, SrindEl^gelt, and^
^üttenlol^n Bejalet. S5ann lefetlid^ jebem SSeififeer, bem ©eae*»
tario, bier ^Dienern bnb jtoeien gemeinen ÜDienern jebem ein
3etd^ett bnb bem m^, fo ben 2^ifd^ jngerid^t, auß gnabten
Reverendissimi bnb altem ^erf^omen jnfolg berel^rt, toeßid^e
ban fottber griagnng be« 2Baifecn«, ^ranbtl^olfe abi^olen mögen,
fo mit ein ^ar ^Juel^ren SBintter bnb @ommer«geitten gefd^id^t;
aifo toann äRangel entftel^et, fie bie ©eumigen mit ^fanbtung
aii:^altten folten, ©onften bie anbern mneßcn ein jeber bont
^ferbt ein ®äf^ptl ober ^alb SWit^ (2Kfitte) SBai^en ertagen;
»eld^« ategtfter bann bem ginbringer bnb ein« in bie ÄeHerel^
eingclibcrt bnb bann gegen SKittoinbter bfgei^aten bnb alfo
bcred^net toirbt.
3, DB beren bon ©oift |)offe bnb Äotten and^ SBal^r*
toei^en geben bnb l^ingegen bie ©argeid^en, tok bie SSnrger in
ber ©tabt em})fangen mü§en, fie ßggen in bem ßrfeftifft ober
©oiftifd^er ©firben?
^nm 3. ©feüd^e in ber ©o^ftifd^e Sorben bered^tigtc
f>offe bnb fi'otten, toie aud^ bie ©el^öff (toeld^e ©el^ouer atte
bem ^olfeforfter rnttcgen Beeibtet fein bnb SSffic^t be« SBalbt«
mit l^aBen mneffen) nel^men leine S^iäftn, feint in ben
WlaxOffm befuegt, i^r ^ranbt^ot^ gleid^ anbern bnbfd^ebtlid^
124
jtt fued^ctt i)ttb btttffen foBfe^c nld^t, tüle btc anbctn, fo S^iäftn
i^aten, in aöc Maxdf)zn falzten, fonber ein jcber in feiner
WtcLxäS) fcteifcen, ba toxnbt eö ^er, ba« fid^ bie ©o^ftifti^e ber
fönff SWardl^en ber ©rbfd^afft bermelntlid^ Iberöl^men, 3n @r==
tpegung ber ganfee 5Wöi^ttftrang bnb cölnifd^e SSnberti^anen anäf
in fotttd^en fünff 50?ar(f]^en bered^tigt bnb gtcid^ jinen tl^r
^ranbtl^otfe ünfrud^ttar fned^en mueffen bnb alfp »egen ber
bitten guel^ren ba« fcefte ^ot% atgefüertl^ »Irbt bnb n>ctß nie*
manbt baö SReiß^, 3)o<5^ ober SJnberl^oIfe toxi abfuel^ren bnb
atte ronbte guel^ren tabten tootten bnb fonber ©d^obten nit
jnegel^n nod^ beftel^en tan, alfo- ift« nit i)ergeBen« in ber §oIfe*
ijrbnung berfel^en, ba« fie ßebberen gebraud^en, fottid^e ^radt^en,
Do^jf* »nb 9iei«^oI^ barin labten bnb bei ©onnen SJf bnb
SSnbergang fid^ jrer ^ot^pranbtfuel^r gebrand^en* ©onft ift
man inen nid^t« geftenbtig bnb ll^onnen bie ©o^ftifd^e nod^
Ire S3örbeteutl^ fo bie SBal^r genol^men, bmb fein 3toer^ ober
^ßaul^olfe anl^aften, attein toa« jire bered^tigte ©etl^öff, §öff
bnb Motten fein, loierbt bf SSeflnbtnng irer S3ered^tignng nad^^
bf Slnfned^en inen 3iöic^^^>Ife getoießen* ©ie bon ©o^ft aber
tringen l^art baranf, ba« inen SRed^t fein fotte, toann am
?ßaunt ein ÜDo^jf bür befnnbten ober fonft t)om SBinbt mit
ber Snrfeel i)mbgeftürjt toirbt, ba« f^e felbige ^anm ol^nge*
l^inbert mögen ifanzn bnb abfüei^ren, fo ift fottid^e« aud^ toiber
bie ^ol^orbtnnng bnb alttm ^erfl^omen genfeüd^ gutoiber, finbt
and^ iebe«mal« (fo man« betretten) ge^jfanbet toorbten. ÜDa^
l^ero genngfamb abgnnel^men, toie l^od^ fid^ bie berftmbte gr6==
fd^afft erftredf^en t^nett. STber fottid^e §öff bnb totten, fo in
ben SRegiftern mit iren "^armn eingejeid^net fein, geben li^einen
SBartoeifeen, attein ba§ ein iebter fein SKardfi^e gebrand^en
möge,
4. Ob biege §ofe önb totten ber ©tabt ober ?ßrinat-
bnrgern gnftenbig, toa^ eine ©et^one fe^e bnb fnnften ein
$one?
3«m 4- ift biefer ^nnct im (Dritten mitbegriffen, bnb
gibt bie §oI|orbtnnng einen gereiften 2Beg. Sie ©el^oner
aber feinbt beaibte 8cnt^ bnb bie bornembfte §öff, toeld^e ben
SSSalbt mit bert^ettigen fotten. 3tt6 toan ®ott 3»aft gibt bnb
125
bic ^aatmi mit S^Ütm ®cift^ wt> tüdtßd^er ^cfffttTtn
gcfd^td^t, atö bcn 2ten, 3ten l^atbett Dnb ganzen ©trang, gibt
ba« »fcgiftcr einem bebten fein gebürenbtc Zxi^t.
5* Ob bic in ber @tabt oi^ne margeid^en mügen §otft
aBl^oten ?
3«tn 6* ÜDic SSurgere in ber Statt nod^ in ber Sörbc^
fo SBarjeid^en enH)fangen, bürffcn fonber S^äftn fein §otfe
aBfuel^ren bnb toie oben gefagt, bmb fein 3teer=* nod^ ^an^
^clfe aitl^atten»
6. aSa« fie bnr gered^tigfeit, toan maft bnb ©fern ift?
3 um 6/ SBann ®ott ber f)err SRaft feigen U% fi>
»irbt öf genuegfame 33efic^tigung ein 2:ag ongefe^t bnb bon
ben Sandten, fotool in ber ©o^ftifd^en Scrbte ate cöfnifd^en
Ä]^erf^)eae^ fird^en, ber fünff SDlardfi^en l^alber bom ^of^fned^t
aHein bal^in gefanbt, ba§ fid^ ein jebter ^öfling bnb Äötter
an Drt)^ bnb fia%, fo jm bom §ot<5forfter naml^afft gemad^t^
möge cinftetten, toeld^^e §ofIing bann nad^ @oeft tanffen ober
fonftcrt an^gefeffenen 3^undtl^ern, alß jren §of^erren foöid^en
Kag önb ^ta^ anmetbten, bann fl^omen biefelBen mit ©ntfd^en
ottb ^fcrbten ftardEl^ an* ®a toirbt bann nad^ ber beaibten
S5orft:^^olfefned^ten bnb ©al^auern Slu^fag bnb SKaftbefinbtnng,
ber ©aatung ein ©teid^eit getroffen, ob bar 4 l^atb ober ganfee
©trang fi^önne betriben loerbten, ÜDie bon ©oift aber bartel
jtt befd^reiben, ift toiber alt §erf]^omen bnb nie befd^el^en, @o
ftcl^t^ bem §oIfeforfter an ftatt R'"^ frei, too ober an mh
Ixäftm S^jxtSf fold^e beifamenf^nnfft angeftelbt toirbt; bann e#
fid^ tool gnetregt, ba^ et»a ein SKardfl^ aHein be« SKonftrangö,
3Raft l^at bnb bie ©o^ftifd^^en fo ftardfl^ anf Jörnen foften, ali
toan in 5 3Äard[]^ SRaft toere, fott toot mel^r berfeert toerbten,
alt t>ie 5Kaft aufbringen mo^t
7. SBa§ fie bur gered^tigfeit ju jagen in biefem «mt^
|>ergtf(^en Salbt l^aben bnb toie langl^?
3 um 7. sröan l^at jiebergeit bon ben atten Siegern bnb,
Stibtforftern gel^ort, ba^ bie bon ©o^ft mit einem SBage*
gonf bie i^od^e ^^d^ten gebrandet, allein in ben SSelbtbüfd^en
bnb mögen tooff ein ®ir Bi§ an bie SÄiJl^n berfotgt l^aben
(tocitn fie nod^ ßölnifd^ getocfen) aber toie fie e^ betoelfett.
126
f^onnctt, ift nie an tag gcbrad^t, Stlbet t)Ott -^atn ju ^arti
ll^omett^ ic Icnger Je wctttcr, ffoizn »ergangener ^aren bad
^ranbtcnBurgtfd^ Ätteg^uoI(f]^ aud^ mit l^eraufetrad^t unb mit
rennen^ fd^ieffcn »nb fd^reien ber Slrrnntl^ ire früd^ten alfo
i>crber6t, fo nit genugfamB Kagent I^an angebeut toerbten,
cindf bnberftanbten bnb ncd^ ti^un, jre Äotter bnb ©ortteteut^
mit gor Söel^r gu nel^men aud^ iJeberfd^cuen ju gied^en bnb
faft mit geteerter §anbt bem Srfefttfft (Sööen gmn l^cd^ften
praejudilio bnb ^laäftiftiii anä} bnferm genebigiften |)errn ju
großem SSntuft, auffer jirer SBörbe immediale ein ganfee ntett
S33eeg^ im ©tifft, auf 3^rer ©urd^I. aigner angel^öriger 6ör*
Mdtl^er SBiefen foöid^e ^fad^ten anfteöen, toeld^c nimmer ber*
anbttoortl^ toerbten B^önnen nod^ mögen, SSrf ad^en fie bid ber*
loffenen 16- 3farö aöein in bie 23 ftudfl^ toitbt gefangen bnb
attd^ einen ^ierfe in bie ^Sffn getriBen, ber fid^ geftelt bnb
afö ber 3Keifter 3^ger anäf babei I^omen bnb bie ©oftifd^c
aBgefd^redtl^t, l^at eö boä} niäft gel^olffen, fcnber ift einer bi«
gur iBruft in^ SBaffer geloffen bnb i>ur ben Söinbten beu
^ierfeen gefangen- SSnb al§ ber ^eger fotd^e« ber DbrigE^eit
angugeBen bertauttet bnb baö fie bBer bie ®e6är l^anbleti,
l^aten fie jnen mit ben <Spk^m an 8eiB gefegt, bad nit jrcr
©tatt 3fundf]&er (iöerfd^ioorbt genanbt) fie aBgemantl^, jmc
tool ein @d^im^5ff angetl^an l^etten* Stt§ and^ anbere §unbt
t>fm l^od^en ®en>&Ibt borgeftanbten fein, ift bereu einer mit
ben gioe^ SBinbten bi« and §oIö .gefotgt bnb ate ba6 S3ett
fid^ öerteeittert l^at, er toiberumbfl^ert \3nmittete bie anbern
ben §ierfe mit getoalbt bnb aud^ mit ^Dröungen Bi^ in btc
5Kö^n gu jagen BerümBt.
8* SSSie eö eine ©elegenl^eit l^aB mit ben fünff, bon
benen bon ©oeft angegogenen 3Kardfen, ©^ringer, 5Deßid^er,
SorBad^er, ?löager bnb ®ünner, bl^a ein SRl^aet f^reiBet, bafe
bie S3ürger in biefen fünff äWardEen BeerBet bnb Bered^tiget
geti>efen, el^e ber SBatbt an ben Srfeftifft lommen? tt)ag pro-
prie eine 3Sard(e fe^e tnb toie toeitl^ fid^ biefetBe erftretf^c?
3um 8* Die fünff SÄardf^en bed SÄöWt^angö pelzet
c« bal^in, »ic angegogen» !Da3 man einem icbeu 2»erdfi^ling
fein l^erBrad^t gered^tigi^leit itj^ti)tt. 9(Ber teeiln nod^ mei^
127
3fntctcffentctt önb 68fetfd^ JBnbtetl^anen in foUtd^en ffinff
matdffen i^x ^ranbtl^ot^ Idolen mueffen bnb alfo \o<m foßd^
©efel^I (ti)ie eö fd^on ift) bf btc SSagcn ol^nc gebbcrn fonber
©d^aben bnb aBi^auung bcr Sß'im, nid^t« aBfflcrcn D^önncnj
Sa ift Ictd^tUd^ ju crad^tctt, baö beut ^ouen mucf öorflcfcauct
»erbten bnb bte ^^ntereffentcn, ^off bttb ^otttn, in ircr
5War(il^en J)tciben, baö aBcr bie jl^enige fo tval^rjeid^en em*
j>fangen, in aßen SKardl^en falzten, fo ift barafc gu erfal^ren,
bo^ ettüa bic t)on ©o^ft bmb SScrbcrbung ber fünff SRardl^en
jr ^ranbtl^ol^fnel^r mit gett Bcftcrdl^t l^afcen. (^ott mi% aUx^
tDie bi« ift l^eerl:^omen, ba« ein ieber SKerdt^Itng in feiner
Wtaxd Heil&en foöe »nb biffc fo SBal^rjcid^en nel^men, in aöc
SRarrfl^en fal^ren ntügen; aüein bermeintltd^ ift bnb fein mag,
baB t>xxä> JRanmnng be« ©ctoätbt«, and^ ber ©eitterl^att öil
ffolii DcrbirBt, biefette SSefterdfl^nng btttei^t gefd^el^ein fein mn§.
9. SBaö ein ©trandf feie, bauen fie aud^ anbeuten, n)ie
önb toieöiel ein jieber anfbriebett in S^it ber SWaft?
3ttm 9» ßin ©trang ift fouit aU ein SEi^eil, fo in 2,
3, 4, tonb ganzen SKaftungen mag getl^eitt »erbten, toie bie
3Kaftregifter beffen ein getoeiße 5ßad^rid^tung geben bnb gnette,
mitte önb fd^ted^te ^aren mitbringen*
10- S33a^ bie SBiltuorft fe^e, ob nit bie 3agt bnb Qa*
genö gcred^tigfeit?
Snm 10. 5Die SBitbfuel^r ift ber SSJitbt^jan ober ^ad^t,
3agenögered^tigfeit.
11. SSaö proprie ßrfgenofeen fein, bauon in Oxi^bu
fd^offen Cunonis Confirmation priuilegiorum bern bon ©oeft,
de ao. 1369 fo sub Nr. 2 beigelegt?
3 um 11. 5Dte (Srbgenoffen fcinbt bie ^ntereffenten
oben angebentt. • Sttf »il ber l^ofl^err ben SOBalbt gebrand^cn,
fo mm^ bcr äWa^er bal^eim ^jteiben, contra, toit ber 9KeJ^er
ben SSBalbt braud^en fo mueß ber |)ofi^err SKangel l^aben,
toeld^e^ aüed bie Ordinanlz bcro ortten mitbringt. !JDa« priui-
legiuni ober Konfirmation l^od^f eßg. Cunonis Archiepi Colon etc.
ift wx toenig Si^xzn jn ©oi^ft ein Slagtciftung gel^atten, ba ift
^err jeftiger ganbtbroft in SBefti)]^aaen, $r. S)octor «ifter*
felbt fedig, S)roft @d^abte, ©d^ortemer bnb ©teinfort^ aUe
128
»cftj)]^eflifd^e {Rctl^^ mit mt Bcigetoefen, Da ^afcen blc ©tatt
t)nb 3^8Ifc in ©p^ft, im grauen gloftcr, ncBcn ben Steutfd^en
bnb SWerrfi^ifd^cn SRetl^en k, ganfec Äörb mit SBrieffen jue*
tragen taffen bnb l^efftig töiber bie ©algen bnb ©d^IingBomcn
geftritten bnb cnbttid^ aBfd^affen xocütn, aBer nid^t« außgeric^t.
aSnber bcffen attd^ ein SSrief burbrad^t bnb tttoa^ baraug
gelegen^ ate e« ift fl^omen im 3Dot)f bnb berborteö §oIfe, tft
berfclbe angcftolen bnb toeitter nid^t« gelegen toorbten» ©af
nnn fcIBtg^ bor ein Srief getoeßen, wirbt ol^ne ^toti^tt bex
SSertauf bnb toie ber 2^ag abgangen, nod^ Sßad^rid^tung bor-^
l^anbten fein, bann ber SSorftfd^reiber l^od^ft Sl^riftmiltfeöigifter
©ebed^tnuß atte SSerrid^tung bf bie 3agt bringen mneffen; ba
l^at er fettft bon Qx. $Durd^Iend^t feiig gel^cift, ba§ man bau
Pantelon f^5iöe, barauf ©ecretariu« SWid^ael ^ödfl^ ein Slttt-
)s>oxtif gcfd^riben, alfo baö ber Sag Balbt ein Snbt genol^men.
12» OB man nit teilen nod^ erfal^ren ober aud^ Bei
ben ©oiftern Be^^jringen fan, bie SSergteid^ung gn>ifd^en Srfe*
Btfd^off äölt^elm tc. bnb ©raff ©obefriebt bon S[rn|Berg^^
bauon in Bemelter Konfirmation ßr^Blfd^offd Cunonis metbnng
Befd^li^t?
3 um 12, ift eBen fetBig« ber redete fd^Iüffel, ba§ fold^c
SSergteid^ungen bnb originalia bamate nit l^aBen borffen aBge^
taffen, nod^ Copiam ertl^eitt toorbten bnb tourbte atbar ber*
tauttet im grauen Stofter, ba^ bie ©o^ftifd^e ju berojelt nod^
getreue gölnifd^e bnb alte ßatl^otifd^e Seutl^ geiocgen loeren
bnb nod^ tool »ad SWel^rerö barinnen ftel^en folte, fo jinen gu
legen ober Copiam ju ertl^eilen nit bienlid^ fein foöe.
11-
1617« P(claration0fd)nft auf Htxo tm fioxft tbttfitbttit ange-
tnaßete Hoaen (Hr. 1)^ iDUd)e in trer ^ati^en Us ^mepndifd^en lOÜallies
pväUtCttixtt ®n(d)ti0K(it bnttftntti ttbcroebett.
ü^ad^ beut Ortg« im 9leg. Kril^ii» gu SrndBerg.
ad 1. 3tt tolffen, ba§ eine ©etl^off ift, barauf bie
©d^utten tool^nen, toitd^e Bei Iren Äibten auf bte 9Kaft äd^*
tung geben muffen bnb fein blefelBen $ofe l^leBel burd^ ben
SJorftfd^relBer f^^eglfljlrt, fo biet beren In ben fünf 5IÄarIen
129
fcin.^^) aSnb toirb attnod^ gcl^aftcti, ba| man ben ^ctl^ofcm
nüd^ aöc Qal)x ju blcr ^od^jcitcn, ate Oftcrn, ^flngftcn,
äRittminter itnb Sid^tmef, auf ^etotOtgung bed ^oljfürften,
efai gttbct ^od^jcitl^olgc« anioetfct^ baffctte anöf icbcr bor pd^
dbffoUt, aUx mügcnö tiid^t ftcl^cn laffcn bnb fei fünften il^ncn
indistincte nid^t geftattet^ il^re^ ®efaQen^ ^ol) ju Ivanen.
ad 2. e« tft ctn §off, barauf ber Colonus ft^et, fo
auf ben 335alb nid^t Beetbet bnb toirb benfefficn In ber SRarte
ft^enb, nur berfallen Segerl^otj pm SBranbe bcrftattct nnb
fünften ferner tl^nen ntd^t6 geftanben, fei aud^ ungejtoetfcft
toegen großen SRtßbraud^ aBgefd^afft^ ba ed Jemate im @e*
braud^ getoefen »Sre.
ad 3. 2Ku^ nnnmel^r beim cl^urfürftln. ^olafürftern
toerben erl^aften unb anöBrad^t, bero ©eftalt ba§ berfelb mng
ben ^Ia$, fo erbauet toerben fott, befid^tigen Taßen bnb fot
genb« nad^ ffiefinbung bero 3Warfen 2:rägltd^feit, ba« f)auti)en
BctoiHigen, aber n>irb nid^t mdf eine« jieben Söttten gugela§en^
funbern muffen fid^ aud^ bei anberen bearbeiten, notbürftig
^) 2)a9 f>ter oebaAte $et)et((nig ber in ben fttnf SD^ö^nemarlen
Bereiftsten @at^5fe (ßtibiamx) unb ^Bd^xUnit, ergibt folgenbeS: !^ie
gorfl^ unb (oljtned^te in allen Wlaxttn, toerben t>ont (^(furfürflen ange«
ftettt mib befolbet* 3n ber SUagcr Wlaxt flnb «Selb^auer: 1. TWman
ia\tl iu Kllagen, ^a(^tik>f[i(^tig an ^(ofler ^umUd. 2. 3o^. OTtmann
in Obeinbero^eim, ^l Dbacfev, 3. 2)et (SidE^of, bgln. 4. ttx 9ergbof,
Commcnbe aRür^^eim. 5. 9iötte jn Dberbetgi^eim, ObcrWnerel 6. 2)er
@rö^Uttg^of, bgln. 3n ber ©i^rinaer Wtaxt @e(b^auer: 1. i^lonien
(»of, m. 92umbe(f. 2. ^dbingfiof, m. st. SBalbnrg. 3. ^aarlj^of, etobt
, Soefi. 4, ^rof^of , 9un!er. 5. @((itUen^of gn 9$61Iing()aufen, bgln*
6. äBoIfd^of, bgln. ©(^arlente: 1. Oflerbof in SöUing^aufen , Fünfer.
2. ßdHer^ bafelbjl, Oberen, du ber CEörbeder Wlaxt, ^efbl^aner:
1. ^ä^iätt in (£0rbefe, Oberfein. 2. @(^nat) bafelbfi, bg(n. 3. SSUme«
baf., ^nnfer. 4. ißad^rici^ter unb So^an in Qtdtn koegen @(ba0ennanf
$of, bgln* 5. Söberd^of, OberTeln. 6. @d^uUe gu ©erlingen, J!(. Oeting«
bonfen. 3n ber 5De(eIer i0lart @elbf;auer: 1. ^ennele )u 2)ek(e, 3unter.
2. Seiffert in ©öberfe, AI. Oclingbaufen 3. 9Joeae baf*, Oberfein.
1 Sorn^aufen baf., bgtn. 5. ©d^e^er in Si^^eringfen, bgln. unb StU
Sebittg^aufen. 6. @cbnltc jn 3Bi^^)eringfen, AI. Oelingjf. 7. ®rote ju
teingbaufen, ^nnfer. 8. iueünfierntann gn STeing^anfen , bgln. unb stU
(Sraffc^aft. 9. ^c^ulte }u !S)rüd^eIte, ^I. $arabted. 10. ^^n(Oß }u (SEör*
We, Ober fein, 10. @(iulte gu ®ünne, bgtn. 3n ber ®ünner SWarf:
1. ber ©d^ulte gu (Bünne, Oberfein. 2. @(^ulte )u i^rüning^aufen, bgln. -
9Ufo fein eingiger toon ben alten @al^öfen ber üRö^nemarfen t^attt fi((
leine alten freien ^efltjer erhalten, ftc ivaren aSe V'a4tt>{li(i^tig geworben.
9
130
SBautDl^oIi bctjubtingcn, bann fnnften bcr ©alb inncrl^atb
fnrgcr grtft »ürbc bcrtoüftct
ad 4. äBtrb mä)t gcftanbcn, fonbcrn c« muß ba« f)oIä
einem 3eben, er fei toer er tooQt, getoiefen »erben, toild^e«
bann ben (Srbcn ober SKarlgcnoffen felbft mit jum Seften
gereid^t, ba fnnften ein jeber pro libitu l^autoen nnb bad 9(&*
fönten jn großem SSerl^erg unb SSerberB be« SBatb^ t^nn
»firbc,
ad 5. SSJirb nid^t geftanben, baß e« jemate fei im
©eBraud^ getöefen unb »erben aud^ ba« ®egenf<5U nimmer
Beftänbiglid^ ertoeifen fönnen; tt)ie man aud^ bon einigem ®e:*
rid^t biefer 5 SKarfen nid^t« toeiß, au^befd^eiben ba« ßl^urfle*
^oljgerid^t, fo insgemein über aöe 5 9Rarfen gel^atten tt)irb.
ad 6. @o biel bie 3^8^ o\>n jus forest! belangt^
fotid^e« ift rid^ttg, aber baß ein ©raff gu Slrn«^>erg ober nun^»
mel^r ein ßl^urfürft, barin nid^t mel^r ju erlauö>en l^aben folte
ate bie anberen SWarfgenoffen, toirb simpliciter nid^t geftanben^
toie e« aud^ fonften amphibologice ift gefe^et tnorben.
ad 7. @« toirb jiefeo atfo gel^atten, toannel^r ein 9Karf*
gcnoffe in ober aufferl^atb ber ©d^nabe ober ©renj ber
SKarfen l^autoet unb barüBer Betroffen toirb, mn^ bcrfett ent*
rid^ten bon einer SSud^en fünf 2)JarI unb bon einer ®d^en
gcl^n 5Warf*
ad 8. Sirb nunmel^r indistincle oBferbirt, wann einer
l^at gel^autoen unb beffen bBertoiefen ober auf frifd^er SC^at
berfolgt toirb, muß berfetBe geBen bon einer gid^en unb
Sud^en toie oBftel^et
ad 9. @« toirb je^t mit ben 50?arf genoffen unb benen
fo feine SKärflinge fein, be« §autoen« l^atBer alfo gel^aften,
toic oBen bermetbet, loitd^« bann )>ittig ju oeränbem, bamit
biejienigen fo feine SRärflinge fein, pxUii l^ö^er gu ftraffen.
a d 10. Die 5Warfgenoffen l^aBcn nid^t« mit ben SBrüd^ten
gu fd^affen-
ad H, SSon fotd^er ^räbention loeiß man j[e^o nid^t«
unb »eil jefto ber §oIgfürfter unb anbere 5Diener ate ©Itb*
fürftcr öon bem e^urffirftcn angcorbnet, fo ^at aud^ bal^ero
ein gcitlid^er ei^urförft aßein bie aSrüd^tc duplici jure i. e.
131
jarisdictionis , deinde etiam sibi Gompetentis Interesse }u
erfttrbcrn»
ad 12. SRan ^>|Icgt bte ©cl^oucr in jiebcr SKarIcn gu
feefd^reibcn, bmB ba§ ©el^ötj gtt Beftd^tigen unb toam flc ate==
bann angeBcn, n>tebtcl ju BetrciBen fet, fottd^c^ toerbc nad^
Jragt bcr 5D?ar!cn Betrieben bnb gcBül^rcn meinem ggftn.
f)errtt bon iebcm l^unbert fünf <Säftotim. aBietool^I eö l^ieBe*
uorn bamit ein anbete SSefd^affenl^eit gel^aBt f)at, tote au^ ben
Seilagen gn erfel^en, aBer folgenbd beränbert Sorben.
ad 13. aßtrb atfo nod^ gel^aften bnb fei ba6 3Benne*
gelb öott iebem ©d^mein 3 bt., bon f)ubegetb bte SBod^e 6 bt.
ad 14. SKan ö)et§ bon leinem Oerid^t, fonbern e^
tommen bie äWatIgenoffen jnfammen unb i^alten einen 3^^
tjub iDic e^ fonften mit aßertei Sluffd^Wgen gei^aften toerbe,
toirb l^ieBei unter be6 SSorftfd^reiBer^ 9Serjeid^ni§ bBergeBen.
ad 15. 3ft nunmei^r üBcr SKenfd^en ©ebenlen anber^
^erBrad^t, olfo ba§ be« gl^urfürften ©ienere bnb ber Wtaxh
gcnoffcn ©ienere, nad^ einer jeben SWarlen ©elegcnl^eit, ber
SBertrifft ju genieffcjt gel^aBt l^aBen. SSnb fei tbol^I für bicfem
bcötocgen förgef dalagen, ba| bic grBen ober ii^re ^mfif fold^
SSBertrtfft bnbcrtaffen foüten^ wie aud^ l^iegegen be« Sl^ur*
fürften ibienere tifun fcßten. SlBer bie 3Jiarfgenoffen l^aBen^
bettoeigci^t bnb fie alfo baBei berBtieBcn.
ad 16. 3ft atfo nid^t im ©eBraud^ l^erBrad^t; aöein
ba§ ein jeber nunmel^r am §oIjgerid^t ober auf frtfd^er S^l^at
gcprafet bnb burd^ ben SSorftfd^reiBer Bered^net toerbe.
ad 17 unb 18. fein nid^t atfo im ©eBraud^, fonbern
aBolirt.
ad 19. ®otd^« toerbe nunmehr burd^ SluftreiBung bcr
Stiegfd^tDeine erftattet.
ad 20. Sft berfefte SCrt tx>offl eincß uad^bcnHid^cn
anöfcl^ettö, aber toeit fotd^ »oi^t nid^t gtauBtoürbig bnb bcren
me^rfte Stoufulen oBoßrt, fo tbcrben bic Ferren SRSt^e biefelB
»ol^I gu loibcrlcgen toiffcn.
132
12.
1617* fiut^n ytH^t^ toU He ^aaiftf^mBtn in fidt ntt |Raß
auf attm jEardii^en pfe^eit an0efe(t t)nii ])io(in30||tn su ncrtiett; f^n-
tierlfd) aber ticn 5 ffLatkJ^tn Üb ßiJi\)nfitan$te.
92ad^ b* Orig. im 9{eg«<*9rrd^t)>e gu ^ttttSberg.
(Srftüd^en ttjan ein (Sdl^er ober ©ued^maft crfd^ctnt, fo
toctbcn attc SKardl^er ein 14 5Cag bor 3Rtd^aeItd ober nad^
©clegcnl^ctt früctt ober f^)äten ^^ai^rö, mit ^tttuUn tnxä) ben
§otjforfter, btc ©ettl^auer bnb ©d^arleute Sllbtd erinnert bnb
Beueftd^t, mit ^nüim ber SSorft^ bnb ^olgfned^te, jiebc^ Ort«
fid^ gn SBalbe gn Begeben, eine^ fidleren Za^^ bergletd^en, bte
SWaft Befid^ttgen, e^Iid^e »ö^m aßein Befteigen bnb 3ti>etg
barbon nel^men bnb ntd^t bie ®t&m ganj bmfcl^atoen bnb ben
toal^ren 33erid^t einbringen, barmit Bei gueter S^lt bie ®(it^
gefafet bnb man fid^ inmittelö, toie l^od^ fid^ bie S^rifften ber*
tanffen, ©d^^toeine Befteüen lonnte* 35a toerben ban benfelBen
gor Stf)xmi fo fie beötoegen go bnberfd^iebtüd^en malen l^atten,
gor 9Kaft efetid^e ©d^toeinömaft in gebadeter ©aatfefenng in
aSeifein berer §oPerrcn fotool geifttid^ aU totttUäf abefid^
bnb anberer ^ntereffenten eingetoißigt bnb ba fd^on lein Slrifft
gu mad^en Befunben, l^alten fie fotid^e ^tffxuni gleid^toot in
nolam bnb ertoarten ber ^afflm^ negfter SKaft.
3Bie bann and^ folgenbt bie S^¥^^i ^tt*> anbere nötl^ige
aSnfoften fo in folid^er ©aatfefenng borlanffen, bereinBart, auf==
gegeid^net bnb bf aöe 3Äardf^en bertl^eift bnb bem SSerläger
bnb toer mit fotid^en SJnfoften Bel^afft, mit bem gegenwärtigen
SSmBftanbt, ©d^toeine barnor in folid^e 5Waft gn treiBen, Bettl
bnb SSefd^eib ertl^eift. SJnb oBtool ber 3^^^«^S^^ te foUd^er
©aatfefenng bnb loibernmB StBgandt^ö bnb ^errn Wienern biet
berlänfft, ber «bei nnb tlöfter aBer il^re Wiener gu Bebenfen
nid^t nad^geBen tooüen, ^It man^ banor, bag Sl^nrfl. ÜDnrd^t
5Dienere, fo aQein alterö Bebad^t loorben, auc^ nit an^fc^tieffen
fann bnb loann bf allen SKarll^en 5Waft bnb in folid^er ®at==
fefenng bBer bie l^unbert min bnb mel^r ^erfonen erfc^einen
bnb gteid^tool^t bie 3e^rung^en nid^t aBgefd^afft toerben fönnen,
^at man tool^t efefid^ toeit entlegenen ©d^arlcuten ein 9Kaft*
gelb ober brei gugefd^rieBen ; aBer bie 3^ntereffenten bnb SSur==
133
nemBftc mit Ztanäff t>nb ftoft a6f<>eifen muffen, Datauf eben*
faß« »cgcn (S^urflc, Durd^L l^abcnbcr ^od^toafercd^tcö auf
baö ®tid^ ein ©d^toein luflctricBen DUb Bcrcd^net toirb^ cbtool
auö alten JRoQen ju befd^eincn, ba§ ein ßl^urf, aöe fein
fiud^en* bnb Ztagüäftotim auf aßc 5IRard^en successive bon
aKarcf]^ gu SÄardi^ täglid^cr Stcnberung getrieben, fo toiü man
hoäf fagen, aber nit jugeben, ba§ nunmel^r bargegen bf lebet
l^unbert, toie nun bie ©atfeftung mitbringt, S^urfl. ÜDurd^t,
attein 5 ©d^tpein treiben fotten, Stber e^ ift gleid^ioot nod^
ftmbtbat ju ertoeifen, ba| »ann ein ßl^urf, ol^ne fotid^er öfö
I ^unbett 5 ©d^tpein, jel^n obet mel^t in bie SBeg öub bot*^
nembfte 3KardE:^en treiben taffen, ba§ eö niemanbt toel^ren lann;
fiJirb anäf noäf alfo gel^atten, Seilen bann bem $rn, Sim*
bergl bergfeid^en, toic eö ifto bnb bon älter« barmit gel^alten
toorbcn, bie SRegifter jugefteßt fein, fo lann barau« folid^er
I Sffd^Iag, jieber 9Rard!^braud^ bnb Sanbt^^Drbinanft nac^tid^*
tigen f)etIommen« etfe^en toetben*
134
V.
«©er brci^giä^rigc Ärieg, getoiß ber unl^ciboOefte \>on
ttüctt, xodäft in unb i>on ©cittfd^Ianb gcfül^rt finb, l^at ^t^t^
falcn fo l^art, toie trgcnb ctnc anbete beutfd^e ^roöing Betroffen.
SBenn c^ anäf burd^ bte to^)ograt)l^tfd^e SSefd^affenl^eit feiner
(Segenben t>ox bem ©d^tdffale gef d^üfet toar, ber ®d^anj)Ia^
großer ffrtegöBegebenl^eiten unb entfd^eibenber iJetbfd^Iad^teii,
tooran btefer unenbttd^ tangtoeiltge f rleg fiberl^au^Jt nid^t reid^
n>ar, ju toerben, fö Brad^te bod^ bie geograj)]^tfd^e Sage beö
Sanbeö mit fid^, ba§ eö öon ben befd^toerttd^en ÜDrangfalen^
tooburd^ er fo nad^tl^eiltg auf ben geiftigen unb materlelen
SaSol^Iftanb be« 3Sotf^ toirltc, fein reid^tid^e^ X^e« mittragen
mufte; wie bann anö) ber ungtüdfßd^e griebe Don 1648, ber
ben tangtoterigcn Ärieg Beenbigte unb ben 5Ramen beö toeftfä*
lifd^en fü^rt, in Söeftfalen gefd^Ioffen tourbe» ®tr nannten
ben grieben einen ungtüdHid^en ; benn er fanctionirte bie nie
genug ju Beltagenbe 2irennung beö beutfd^en SSoIfd in feinen
ebclften ©ütern, in ^Religion unb SSerfaffung. Die SRaieftät
ber Station, ging in ben §errttd^feiten ber eingetnen gfirften
unter, bie fid^ tl^örigter SBeife auf Unfoften be« {Reid^^
Bereid^ern gu lönnen toäl^nten, toäi^renb fie bod^ grabe baburd^
am meiften i)erarmten» Die fotgenben ^tittn ber @d^mad^
unb ber grniebrigung ÜDeutfd^lanbö, au^geBeutet burd^ ben
argtiftigen S)ef^)otlömu« Subnjig« XIV., ben auffer bem Äaifer
8eo^)otb unb bem großen Sl^urfürften griebrlc^ SBii:^etm i>on
SranbenBurg, faum nod^ ein anberer beutfd^er gürft burd^=«
fd^aucte, manifeftirten biefeö l^anbgreiflid^.
135
S)te !Darftcöuttfl fold^er ^uftänbc Im ©anjeti, ift fd^on
^öd^ft unetqutrflid^, fic toirb e6 aber nod^ mcl^r, in äntDcnbung
auf eine etngelne ?ßtot)tng, bereu S^eilnal^mc barau, U)ie fd^ou
gefagt, nld^t fotDol^t in einem tl^ätigen SDtiteingreifcn in bie
®ef(^i(fe bcö Äriege«, aU in einem gebutbigen 3RitüBertrageu
feiner J)rangfale befielt 9üd^t^ beftotoeniger ift fte unertä|Hd^
für bie (^t^öfxäftt be^ gaube« unb bal^er in ber ©ammlung
il^rer Duellen tool^t ju fcerüdfid^tigen. SBir toerbcn be^l^att
öon eingelnen Orten unb ©egenben bie ^txxä)tt fotd^er ^tiu
genoffen mittl^eilen, bie enttoeber ben ganjen ffrieg, ober
Befonbere greigniffe beffetten, mit eigenen Stugen gu Beobad^ten
©elcgenl^eit Ratten. ®aburd^ loirb aßein eine guberläfeige
Ueberfid^t berjenigen Sl^atfad^en geioonnen, mtäft für bie
gcftfteüung be$ SJer^ättniffe« SÖSeftfalenö gum übrigen !iDeutfd^*
taube in jener l^eittofen 3^^^^ bon Sebeutung finb.
SSBir befd(irän!en un^ bieömal auf bie aWitt^eilung jtoeier
äctcnftüdte: 1. cine^ Serid^t^ über bie iöetagerung unb ^tx^
ftörung ber @tabt SHaröberg; 2. eine^ SHagiftratöbefd^tuffe«
\>m Slrnöberg, auö 3Serantaffung ber gtoeimat glüdflid^ abge^
loenbeteu Belagerung biefer ®tabt. S^x griäuterung berfelben
ift gotgenbe^ ju bemerlen,
aSeibe ©täbte l^atten faiferlid^e Sefafeung- ©er fd^ttje:*
bifd^e ©eneral ©ränget jog im Slnfange be^ ^(if)x^ 1646,
öon ber Sanbgräfin Slmatic Slifabet^ bou Reffen, einen S^^eit
ber Xxnpptn, loetd^e fie at^ SSerbünbete ber trone ©d^toeben
unterl^ielt, m fid^, um bie toid^tigften feften ^lä^e, toeld^e bie
Äaiferlid^en in SBeftfalen befefet i^ietten, einjunel^men* @r
eroberte (ün 4 SWai ^öjter, am Ib. ^aberborn unb bann
anäf SWaröberg. ÜDie beiben testen Orte übertieß er ber Sanb-
grdfin^ um fid^ für ältere gorberungen^ bie fie an ©d^toeben
^atte^ begalt gu mad^en unb berl^eerte bann bie übrigen @tift«=*
Wbe in ©eftfalen, »äl^renb iürenne bie geiftlid^en gürften
am SRl^eine mii^anbette, ^) 5Wad^bem SBrangel bon SDlar^berg
obgejogen loar, feierten bie Reffen gurüdf, überfieten bie nun
iöel^rlofc @tabt unb berübten bie ©räuet, toetd^e ber Serid^t
1) Sarti^olb ®efd^. bes breigidiä^tigen llrieged n;549.
136
umftänWic^ Bcfci^rci6t; ofeglcid^ i^r SBtaitgcI, für fd^tocre« ®clb,
einen fogenannten ®afca^®uarbt*a3rtef au^geftettt ffatte. Die
für eine ^ergfcfte bamdiget 3eit nid^t untcbcutenben SBcrle,
toctd^e 9Kar«berg ffattt unb bie ?lrt, tote biefc befd^cffcn
toorben, finb in SKerlan« Zopi>st(ip^t auf einem befonberen,
nid^t unintereffanten tu^jferblatte bargefteßt.^) 2)ic traurige
Slnfici^t, totläft bie ©tabt unb fcefonberö bie ©tift^fird^c nodf
1672, nad^bem fid^ bie meiften ^ribatgetäube öon biefer ^a^
ta^ixcpfit txf)ott l^atten, barboten, ift in ber Stntfterbamer Stu«^
gäbe ber JJürftenberg^fd^en Monumenta Paderbornensia abge^
bitbet.*) ©ie l^at fid^ feitbem nid^t toieber gum alten ^o^'
ftanbe erl^eben lönnen.
äBäl^renb SBranget äWar^berg nod^ belagerte, erließ er
am 18. 5Kai eine Slufforberung an ganbbroft unb 9t&Ü}e in
Arnsberg, bie (gntfernung ber laifertn. aSefafeung dva^ beut
bortigen cl^urfürfttn. ©d^toffe, öon beffen Setagerung er bi^l^er
aüein burd^ bie ^nterceffion ber ganbgräfin bon Reffen abge*
l^alten fei, fd^teunigft ju betoirfen; toibrigenfaßö er fid^ be^^^
fetten fofort ran^jatronirenw unb bie ©tabt fo bel^anbett
»erbe, tbie fie an anberen bor Stugen l^abenben ßyeutpefe
erfel^en fönne. ßr l^attc toirKid^ bereit« am 16* bie Umge^
bung bon Slrnöberg burd^ fd^toebifd^e Zxnpptn recogno^ciren
laffen. 35a jiebod^ bie cl^urcHnifd^e ^Regierung auf Jene auf*
forberung nid^t einging, bieöeid^t aud^ bie Sanbgräfin toirtfid^
in il^n brang, ba« Slrnöberger ©d^Ioß ju berfd^^onen, »eil fie
ftd^ bie ©raffd^aft Strn^berg unter anberen gur (gntfd^äbigung
für il^re, ben ©d^toeben geteiftete §ülfe auöerfel^n l^atte,*) fo
jog SBrangel ab, oi^ne feine !Dro:^ung in SSottjug gu fefeen.
SJiefe« unb toie bie ©tabt gtoölf ^a^re früi^er (9. Qnli 1634)
2) Merian TopograpLia Westphaliae @» 62 unb 75. 2)ic bafcrBji
«ittgct^eittctt bürftigm vtoüitn, üUx bie @cf(^id^tc ber @tabt unb i^re
)6ekaerung, ftnb o$ne ^txt^. 2)te bUMidbe SrI&uterung ber (elften ^at
ben 2:itet: Ba^irer ge()mctrif(]Jer ©runbing ber @tatt @tattbergcn in
aSefH)^aIen gelegen i>nb toie fold^e t)Ott S^x Excell. $erm gelbtmarfd^al»
Caroi (ludtaff Wrangein befd^oßen i)nb erobert »orben. anno 1646. —
3) Monumenta Paderbornensia ex historia romana, francica, Saxonica
erutfl. Amstelodami, 1672. p. 102 u. 118. — *) 3ttfti auiafte (glifo*
bet^ Sanbgrafin \>on :©effen. !Cerfu4 einer 2)arfieattna ibre« ßeben« unb
(E^arafter«. @. 144.
137
eutem &ffniidfm ©d^idfate unter bem ^effifd^en ®enera( 93e(fer^
mann entging, wirb in bcw gleiten Äctcnftüde txiSfflt S^
grtfittterttng beö gelten, »irb l^ier au« einer l^anbfd^riftHd^en
lotcinifti^en ßl^ronil bed Slofterö SBcbingl^aufen b. 1720 nod^
folgenbee 9i%re Bcnterlt
35er ©eneralmajior Sedermann toar ein geberner Slrnö^
6crger« Sr l^atte fein |)au))tquartier im ttcfter SSebingl^aufen
genommen, bcn »etd^em au« er bie ©tabt unb ba« gu bela*
gcrnbe ©d^tofe beqem überfeinen lonnte.^ 23ei biefcr ©elegenl^eit
ging er auf bem Äird^l^ofe l^crum, bie geid^enPgcI feiner
gftern gu fud^en unb bie ^fnfd^riften auf benfetben gu lefen.
^löfelid^ traf eine i>om ©d^toß auf il^n gerid^tete Äuget feinen
^nt, burc^bol^rte biefen unb fd^tug in bie SWauer, toeld^e ben
oor bem Älofter unb ber f ird^e liegcnbcn Äird^l^of umgafe.
©0 nal^e unb unter fo berl^fingnilboöen Umftänben bom %o^
be^cngel berütjrt, tourbe bem ©encral, toie toeitanb ßoriolan
öcr JRcm, ber ©ebanlc ^jeintid^, al« ^Jeinb feiner SSaterftabt
fo bieten feiner el^emaligen SWitbürger bo« 8oo« bereiten gu
tootten, bem er burd^ augenfd^eintid^en ®(ffnii ber SSorfel^ung
eben entgangen tt>ar unb er fann nur auf einen SJortoanb,
bie aSetagerung mit Änftonb aufgeben gu fönnen* Da fam
i^m in ber folgenben St. Slorbert« Slad^t, ber §immel gu
^fitfc* & erl^ob fid^ ein ungemein fd^toere« ©etoitter, mit fo
onfeerorbentlid^em ^laferegen, ba§ babon bie SRul^r, n)eld;e ba«
Slofter ))on brei ©eiten umftrdmt, pUiitiäf ^oäf anfd^toott.
Die flammenben Stifte unb ber in bem engen 2^atc mit
furd(^tbarcm ®etöfe frad^enbc Donner mad^ten bie näd^ttid^c
©cene gu einer toal^rl^aft grauenboöen. Jedermann benuftte
ben ©nbrud, ben fie auf bie ©einigen mad^te. (Sr Berief bie
Ofpdere fd^Ieunig gu einem ffriegöratl^, ftettte il^nen bor, »ie
i§m oI« gebornem Slrnöberger belannt fei, ba§ bei äl^nlid^en
SSeranlaffungen ber reiffenbe SRul^rftrom, ba« gange ^cd üBer^
fd^toemmenb, aüe SSrüden teid^t »egnel^me unb ba§ ba«
3Setagerung=^Sor^5« in fotd^em fjatle ber augenfd^eintid^^en ®e^
fa^r audgefeftt fei, bon alten ©eiten abgefd^nitten unb gang
unter bie Äanonen be« ©d^toffe« gebrad^t gu njerben* @r fei
bol^er ber 50leinung, bie Setagerung bortäupg aufgui^ebcn unb
138
fid^ fofort Ü6er bie iSräden iurüdjujiel^en, e^e biefed, blelleid^t
nur ju Batb, unmögtid^ »firbc. Stttc fttmmtcn ii^m bei, ber
{Rüdjug tt)urbc nod^ in berfctten yiaäft eißgft- angetreten unb
auf fotd^e SBetfe Arnsberg bor ber Setagcrung Betoai^rt an
ber ©tette, too bie berl^ängnißbotte ftugel eingefd^tagen toar,
»urbe ein ©tein mit ber ^nfd^rift eingemauert:
Ao. 1634, 11. 3ulii,
3)urd^ SStife unb Siegen, ^t ®otte« ©eegen,
3n St. 5RorBerti ^aä)t, ben Jedermann berjagt.
?lte ft>äter ber tird^l^of bertegt, bie SÄauer beffetben abge^
brod^en, S33ebing]§aufen burd^ jtöei, neu angelegte, bebaute
©tragen, mit ber ©tabt 2(rn«berg in SSerbinbung gebrad^t
unb ber 3«9<^W8 P^ Älofter, jefet SRentamtö*, ^farr^^ unb
@^mnafialgebäube, burd^ ba« öom abgebrod^enen ßl^urfürfttn,
(Jagbfd^toffe ^irfd^berg l^erübergefd^affte, burd^ feine fd^önen
©cutj)turen imj)onirenbe 2:]^or öerjiert tourbe, forgte ber bama==
lige 3Domainenrat]^ ßffer bafür, bag ber öon i^m aufbetpa^rte
©tein, an ber inneren ©eite beö Xi)ox^ töieber eingemauert
tpurbe.
Hurife Kelatton Ut t>on tttn ^^wt}f%fi!^tn vniDi St^m l^dltkerfn
3u ißtumt ruinittec S^talit |nar0b(r0. 1646.
3nbeme ba^ ^effen^'Sanbt bon benen auf l^iegiger ©tabt
SWaröberg in (Suarnifon gelegenen Ärieg«:=8eut^en burd^ $ar^
tl^e^en bnbt ©treiffere^en ganfe unfid^er gemad^t, atßo ba§ bie
reigenbe bnbt bal^^tfl^ Sintoöl^nere bie ^fi§ önbt Salve guarde
bon l^ießigen Commendanten pro securitate l^aben l^ol^ten
mügen, eö aud^ nid^t« rare« geü>e§en, fotooW nibrige alg l^ol^e
Officiers ja öffter« bie ©eneratejjerfonen felbften at§ ®efan^
gene anl^ero ju bringen, toeftoegen bie bal^malige prftin
gefud^t, ]^ie§igen Ortl^ ju ruiniren, aud^ offtmal^Ig burd^ beto
triege«mad^t ba« äußerfte tentirt. In Specie 1644 ift bie
©tabt SKargbcrg burd^ bie ^^^i\ä)t f)au<>tarmee attaquirct
»übt Wocquiret Sorben, aber aöejeiti^ gtüdtid^ abgetoiegen, biß
139
cnbtftd^ 1646 bic Reffen mit ber ©d^tocbifd^cn ^anitaxmtt
unter bem ©encral ®uftabo «bcl|>]^o SBrangcö ftd^ coniungirt,
medio Aprilis bic @tabt Betagert, »nbt bcn 9Un SKa^ (al|
bcr bal^ntatigcr ßottimcnbant Suta^f^ ein g^^ol^'^ner grangoiffe
jtocif Sage bor bcr (£roberung fd^ctmifd^er ®ci§e bic ©tabt
»erlafen, bnbt naäf benen ©d^toebcn übergegangen, »eld^er^
ban andf gegen anbcrc SIu^tDcd^^etung, ju ättenborn feinen"
t)erbtettteTi 8ol^n foK befommen l^aben) feinbttid^ eingenol^mcn
bnbt fibergcgcn, alfeo bag, toie gcred^net toirbt, mel^r ban 500
Sfirgere, oi^ne bie 33Ieffirtcn, tDcgen ber geringen Slnjal^t bcr
©uomifon, foüen geblieben fe^n. 9ieun ganzer S^age ift bon
il^nctt bie ©tabt bnrd^graben, burd^gefud^et bnbt anfege^jtunbcrt
»orben, bic 9Äanren ring^umb bie @tabt, täglid^ bnrd^ 3000
frifd^e comntanbirte SDiannfd^afft, ol^nc bie feinbtfelige Sanren,
fcnx)]^! an^ bem 8anbt bon Reffen atg ©rafffd^afft ©atbcdf,
toetd^e mit fjreuben bnbt ftarfeni S^fer barjn gel^olffcn, rui=»
ntrt, ba^ nid^t ein ©tein anf bem anberen bcrMicbcn, bie
fd^öne ©tüdfc bnbt fönftige Äriegeömunition fe^nbt nad^ Saffcl
in bal^§igeö B^wgl^aug gebrad^t Sorben, bon benen Äird^en
tonrffen flc bie Ätotfen i^crnntcr, mit ber SBcbrol^nng, bie
©tabt in ben Sranbt jn ftedten. !J)en ba^mate regirenben
Sfirgermeiftercn tieinforgcn filierten fie gefänglid^ toeg]^, fd^Ioffen
i^nen al^n ^Änbe bnbt güeffc, erbaueten einen @atgen bnbt
tooftcn il^n ftrangniiren aud^ anfl^endfcn, big »ir mit 600
®j>ecie« "SincaUr. benfelben rangioniret Serncrö mnftcn toir
500 ®^)ccie3 9iti)tx. pro Salve guarde kntl^ fotgcnbcn Ad-
juncti geben, in ßrlanbnüg, in ba« 8äger gn gelten, bnbt
einige ®t&df) SSicl^e gu grl^altung SQScib bnbt ßlnber cingu*
ßgctt. «ber eö ift bie Salve guarde bnbt parolle fd^ted^t
gei^aftctt toorben; ban toie baranff ©ambftag bcn 18. 9Äal?
ba« Sager auffbrad^ bnbt fort^mard^irte fd^idEten fie be« fot
genben ©ontageö ben 26, eine ftardfe ^arti^c^e, tielen ba«
Sid^e abermal^ten toegncl^men, loctd^e« toir mit SrCegung bielcr
®etber ran^ioniret, bc« anberen 5Cage« brad^ baö redete @ifft
(et, lamen gu 9iot bnbt gueö toieber, raubetcn aße« toa«
toleber eingelötet bnbt anfgefud^et, gogen bie geut^c nadtenbt
ijnbt bto|, ti)ie fie auf bie toelbt gcbol^ren, an^ bnbt gfinbcten
140
in einer ©tunbe bie @tabt jn gefamfcter f)anbt al^n, ioi) ban
eine fjjtd^e gent^brunft cntftanben, bat f<^P ^*^ 8<^^^ ®^<^M
in fold^er genröflamnte geftanben, bat fein lefeenbiger SKenfd^
l^injufommen fönnen. hiermit ceffirten fie ntd^t, ban bcn
OBriftticutenant^ OBrifttoad^tmetfteten bnb ßa^)ttainen ®ebrü^
bere ton üffelen fd^tcften fie, lieten bie fd^öne bom Äai^fer
Carolo Magno erbatoete bnbt tool^tfnnbirte fiird^e mit ^utuer
jerf^)ren8en, Si:]^nrn bnbt Pforten abtrennen, bnbt forter aöeö
toegnel^men; bie Siobten in ber grben fe^nbt mit ©mbl^adung
be« Äird^l^offe« nid^t berfd^onet* Stcqnte^cirte man l^lemit?
aäf nein, fonbcrn e« fam eine ^lage Dnbt Ungtüd über ba«
onber, ben ©eneral ®ifo fd^idete bie gürftin bon Reffen mit
uttterfd^iebttid^en Officieren bnbt 3fngenienren, ßete ben QxÜi
befid^tigen, ob nod^ einige gortiflcation fönte lieber borgen
nol^men werben. i)er l^atte and^ Ordre, nad^ aSetieb:* bnbt
aSepnbung, bie nod^ übrige ^änter »egjnbrennen ; lote ^t
man benen nid^t muten bnter bie «ugen ge^en, mit ©fenbi*
rnng, Sitten ünbt gte^enl toaö l^at ein fotd^e« nid^t gefoftet!
©emetter @ifo bertröftete bnö jtoaren toegen ferneren SSranbe«,
bat wan berl^offet, e« toürbe ba« Ungtüdt einmal^I ein Snbt
nel^men; aber attban fegte ön^ bie gürftin bon ^t^^n biefe
fd^toere Sonbition ju berfd^iebenen SWal^fen anff, bie annod^
borl^anbcne önbt überbliebene f)äuter abjubred^en, anberft^
loo^in jU tranöferiren, ober bon ^l^ro ß^urfürftln« Dd^l.
bnferm gnäbigften ^erren bie Stffecuration über bie nid^t
toieber (grbatonng be« Oxtf)^ autguioürdfen, in SBerbfeibung
beffen getoertig gn (e^n, bat bie nod^ übrige ^äuter gfeic^
ben borigen, gu ©rnnbt abgebranbt werben folten. SBa« bnt
fold^e^ abjmoenben gefoftet, unbt toa« e« bnt beneben fo
bieten nnjal^ügen ^tagen für einen ^ergenftoet gegeben, tootten
toir einem jeben mitfeibenben SKenfd^en gu bebenden bnbt g«
be^erfeigen übertaten- ^l^ro ßl^nrfürfttn- Dd^L flagte man
e^ toe^mfitigft, bie gaben bnt ^^^ ^tlid^e gndbigftc Rescripta.
©an toir ban attegeit)^ be^ ^fl^ro ßl^urffirfttn. ®d^t»
t)ntere ©d^nlbigfeitl^ gel^orfambft toittigft getciftet, 8eib, (^ntit
bnbt SBtut^, ja aöe«, toa« anf ber Setbt gel^abt, aufgefefeet,
ö>ie aüe ^ol^e bnbt nibere, be^ bnt togirct geioetene Officier
141
m 3eiignfi§ geben mflgcn, olg berl^offeu aud^ tttttertJ^nlgfi^
3^r0 ei^urfl- 5Dd^L toerben unfct Srctoc« l^et^ tnbt ®emütl^
nun gnäbigft fce^cr^igen.
Adjt. A.
So^)ia fd^toebtfd^et Salva guardi.
5)er SfSntgttd^en MaytL »nbt Sron ©d^tocben befteücter
»ctd^^3^i^9^^ip^^ ®eneral über ble WctoUoxit, anäf Obrifter
ju {Rofe imbt gue« Sartt ®uftab ©rangeö, §err gu ®i(aa
gtofter bttbt SRofeborj) k*
SDetnnad^ int Sial^nten ^l^ro ^önigt. Maytt. bnbt Sron
@(]^»>eben bor bent ^erm ^tiäf^^^tnetmx^itx bnbt ©enerafen
bte ©tabt 5IWar«bcrg fambt aßen ©ntoöl^neren, bero 3Kobttien
ünbt 0»i^«>^Wien bnbt aßen anberen 2r<>:f>erttnentien in fonber:^
Bohren ®d^n^, ©d^irm, bnbt protection anff^ bnbt ange*
normen toorben, maafeen ^afft biege« befd^id^t, alß »erben
mc^r l^Sd^ftgL @n. tänigl. Maytt. jugetl^ane, bnbt be« §erm
Mäf^^^tu^md^Ux^ bnbt ©enerate contmanbo untergebene l^ol^e
tnbt nibrige Offtcier loie and^ fämbtlid^e genteine ©otbatefca
ju 9iof bnbt gne« gebül^renbt erfud^et, andf emftßd^ erinnert
önbt befePget, bag obbentefte ©tabt SKaröberg mit benen
Sntoöl^neren, SKobitien, ^fö^o^öi^« bnbt anberen 3lt><)ertinen^
den ^infüi^ro rnl^tg, nn^jerturbirt nnbt nngefränfet fe^n, bnbt
bleiben lagen, bnbt l^iertoieber bnter toa« ©d^ein e« gefd^el^cn^^
im ®eringften nid^t pxt^^xxm, betrüben nod^ betcibigcn, bie^
toeniger mit aigenmäd^tiger einquartiere^ ober (gintogirnüg bon
fcttft angemageten gontributionen«»a3ranbtfd^a^ung bnbt anbe^^
ren gjactionen, 93ranbt, ^lünbernflg, Sfbnel^men ber ^ferbc,
grog bnbt Keinen SJiel^e«, ©etraibe, nod^ anberen ^nfolentien
onbt ©eioalbtl^ätigleiten infeftiren, befd^toeren, ober biege Salva
gaardi bnbt ©d^ufebrieffe in einige Seege biotiren, fonberen
fettige, ober bereu bibimirte ßo^je^ in aße Seege be^ ©er*
meibung fd^toerer aSerantioortnü« bnbt Ungelegenl^eit, aud^
nod^ Seflnbung be« aSerbred^en« ol^naugbleibtid^er ernfttid^er
Seftraffung gebüi^rlid^ ref^)cctirt, bnbt in bel^arrlid^er Obad^t
ötttjerbröd^ttd^ i^aften tooßen bnbt foßen, ti)ornad^ fid^ män^
#id^ ju rid^ten bnbt für ©d^aben ju l^üt^en toiffen mirbt,
142
sign, int SMii. @d^u>ebif(i^en Krmeei^att^tqttattiet SBier^kd^
ben 28. äRa^ Anno 1646.
L. SigUli.
2.
In memoriam neternam poste.rorum ciuitatis Arnsbergensis 1646.
§temtt jit SBi^cn jur ctotgcti ©ebcd^tttü^ bcr ^ofterttet,
S)cmnad^ ber ©d^toebtfd^cr ©cncraö bnbt 9ieid^«*3^i^8^"
SRctftcr garU (Suftab äBrangcIil, Ao. Dni. 1646 in Apriü
mitt einer großen Strmaba trieg« ^^ aSotttfer ju 9io§ önbt gug,
tor ble (Statt f)85er im ©tifft Sorue^ al^n bet äBefer
gelegen, fid^ gelagert, fettige @tatt naäf geBraud^tcm ftordem
©ffer önbt erfd^rö(fltd^em Sancniren ber groBenn ©tüdcn
©efd^üfe, innerl^att toenig S^agenn eroBert, bnbt bte fatgcr*
tid^e ©uamifoun^SSoÜder auff @nabe bnbt SJngnabe fxäf
ergeben nifigen, ÜDarauff toeiter« bie ©tatt |)05er, ol^n Zffxm
t>nbt SRaurenn nad^ Befd^cl^ener Stufe *$tünberung]^, gan^ nht
imvüfaU benwt^rt ö)orben*
goögenfe a^m 11- 2Ka^ obgebad^ter ©d^mebifd^er Oc*«
neraü, mitt ber ganzen SKad^t gu JRofe bnbt gni bor blc
©tatt ^aberBorn gerüdft, bnbt ebenfaßf aCfoüd^e ©tatt,
mitt ftardfem gcmoniren bnbt gett>r^©ntt>erffen bai^in gejtöun^
gen, bafe felBige a^m 15, 2RaJ? l^ernad^, auff @nab bnbt
SSngnob fid^ aud^ ergeben, bnbt bemnegft mitt l^efeifd^en 3Jöß*
dEem befe^t toorben*
Sßt\f ti)]^erenber iBelagerungl^ aber gltr^ ©tatt ^aberbornn,
ber ©d^toebifd^er ©eneratt SRaieur bber bie JReutl^cre^, ÜDuglafe
genanbt, mitt gtoölff ^Regimentern ju JRofe, bnbt nod^ itot^
{Regimentern Dragonern, an% bem Sager bor ^aberborn fog*
gebrod^enn, bnbt fotooQ auff bafe Sl^urfle* ©d^Iofe bnb ©tatt
SCrnöberg]^ ju rccognofciren , aüfe aud^ bem Äa^ferÖd^en |)oß^
fteinifd^en ^Regiment gu ^ferbt (»et^e« t^iöf ol^ir in ber
©tatt SCrnfeberg^ bencben 3f^r. ^rft. 2)L: SJon §oöftein
aüfe Obriften, »ie aud^ bie bbrige (Soml^agnien, in ben neg^
ftenn ©tätten, ©reuenftcin, Sfftenborff bnbt Söattue berlegt
gett>efen) einjuf allen bnbt* biefelbe ju ruiniren, toetd^^ bod^
bjtrc^ fonberbl^are ©d^idfmtg)^ ®otte« genebig berl^ütet bnbt
143
abgetocnbct »erben, ferner an6f btc @tatt ÜKarf^jerg^, mitt
cbcmncgiger fetnbtßd^er ©emalbt angegrieffenn bnbt innerl^atb
»enig Ziagen nit aüein croBert, fonbern aud^ au§ge^)Iünbert,
ST^ürn bnbt äRaurn rnintrt bnbt enbtttd^ be^nl^a ganfe a6ge=^
bronbt bnbt eingeafd^ert toorben.
Item alle ömBttggenbe ©tette, Srtlon, JRüben, SBorftetn,
|)ir§berg bnbt 33eßde, »te nit n>entger bie gre^l^eiten bnbt
®ertd^terc ton ben ©d^toebifd^en 3Söttd(ern, anßgerauBet bnbt
ge|)Imibert, biete SKenfd^en t^rannifd^er ffieife tobtgefd^o§en,
gefengl^Ud^ n>eggef]^ürett, bnb bergeftalbt bncl^riftlid^ gel^aufet,
ba6 nit allein bie^ ganfee Sanbt, fonbern and^ aße benad^barte
in bttfaglid^em ?5ord^t onbt ©d^redten geftanben, ju ntl^aßn
bon aüt ^offnnngl^ be§ ta^fertid^enn ©nccnrfe«, loeißn biefette
armaba, nod^ toeiti^ im Öberlanbt jurüdE getocfen, and^ bie
Sd^toebifd^c SBößdCer im f^Ibt Dberlegenn toaren, be^nl^a ber^
Igoren gei^alten tonrbe, bnter be^en bnbt borl^in aber oS)m
16. tag aWonatl^« 5Wa^, äRorgenfe jeittig, gtoifd^en 6 bnbt 7
Sl^ren, epd^e ftardfe Zxoppm JRentl^er, ganfe obenn anff bcr
^aat in ben tied^ten bänmen fid^ feigen la^en, ba§ ®d^Io§ bnbt
Statt recogno^cirt, and^ eine ^artl^e^ tociterö l^ernnter in^
gelbt fommen, bnbt gar nai^e auff ben ©tattlänberen, bnbt
öor ber ßloifter^^^fortten^^aSrüdfen, loie and^ au§ bem Oßerfelbt
beijnl^a al^n bie fönffjig^ ^ferbe, öor ben ^Pgen bnbt SKift:»
toagen toeggeranbet, bnbt bamitt jn bem bbrigen ©d^toaK,
»eld^er ju Dnentro^) l^interm 9?orenberge, anff bem ©d^el^e
genanbt, in SSatatie gel^alten bnbt babe^ ad — 116 ©tan^^
borben ijnbt gl^anen gejl^eßet toorben, toibber jnrüdt gangen,
aud^ ta% ßlofter 9tnmbe!e gang anBget>Iünbert, jebod^ biefe
©tatt Slrn^bergl^ fambtt bem ßl^nrf. ©d^Ioß (toetc^e bod^ ber
öorgir. ©d^toebifd^er ©eneraß SBrangeü nit aßein bnrd^ öer^»
jc^iebene abgefd^idfte 2:rom^>etter bnbt Sambonren anffforberen,
fotiberen ciud^, lant^ bntengefe^ten, ai^n ßl^nrf. l^ern fianbt^
broften bnbt Wf&Ü)^ abgangenen ©d^reiben«, bie Stngfd^affungl^
ber Äa^ferlid^en ©uarnifoun, gefinnen laf en, bnrd^ fonberbi^are
jnabe (Sottet, nit aßein bor ba^ml^aß, bon aßfoßd^em feinbt*
fidlen aSberfaß betol^aret, fonbern ai|^ borl^inn, in abgelebtem
1634. Q^ax oSfm 9. Qnl\) «ßf ber ^e^ifc^er ©eneraß-ÜRaienr
144
SBcrferman, cBcnmeftfl]^ blc ©tatt aufforbcren Ia§cn, aud^ bitrd^
bag ju Ruften gcfd^tagcnc« Säger blocqutrt gcl^altenn bnbt a^m
11, 3ul^, gar in bag Stolftcr SBcbingl^attfcn , mitt efeUd^en
SomiJaamen gu 9lc| bnbt fju^ m a^<"^ togirctt, ober bod^
burd^ ein erftanbcneö erfd^rödCIt^eö ©onnertoetter, bergeftafot
beangfttget, ba§ bcr $r. ©eneraß feöbtgc 9lad^t, bag Stofter
®ebtng]^aufen bon aßen aSöüdfern, bnbt ol^ne einigen ©d^abett«
3ufucgung]^ toibber berla§en, bnbt nad^er ^üftene, inö Saget
jtd^ Begeben, and^ fnrfe baranff toggebrod^en, bnbt biefe ©tatt,
tüetd^e fünften mitt Srnft ju belageren bnbt in feine getoalbt
gn ^>ringen, gen^d^ SSorl^aben« getoefen, burd^ boml^aßge
©d^icfnng]^ ®otte«, bnbt bngegtöetffelte SJorbitt beß l^eitigen
Satter« NORBERTI, be^be be« ßtoifter« Sebingl^anfen bnbt
©tatt 3trn«berg^ ^oiftn Patronen, berptet, bnbt aßfo be^
bent vergangenen langl^mirtgem frtegötoefen, biefe H)ittglr.
©tatt 9trn«berg (toeld^e bod^ fonften bnrd^ ftetige ©narnifoun
ta^feertid^er SJöüdler belegt getöefen, bnbt biete S95ibbertt>erttig*
leiten, bnrd^ ben Äriegl^ au|geftanben l^att) bon aßen feinbt^
tid^en SSBergägen bnbt pünbernngen berfd^onet gcj>IieBen.
©0 l^aben, SBürgemteiftere bnbt di^aüf andf gan^e ®e^
meinl^eitt l^iefelbft, jn ber größeren gieren ©otteö, and^ eiDtg^
tol^erenber 3Dantffagnng]^ bor aßfoßd^e l^ol^e ®nab bnbt 2tb*
»enbnng^, bon bergteid^en feinbtlid^en B^^f^^i^^S^^/ einl^eßtgßd^
betoißiget bnbt befd^Iogen, ba§ geft beö ^eiligen SSatter« bnbt
Patronen NORBERTI, ^^arlid^« bnbt aße 3f^ar anff ben
11. Xa^^S) Wlomti)^ 3fnl^/mitt einer gierüd^en anbed^tigen
^roceffion, an§ ber ^farlird^enn, bnrd^ bie ^tatt, bif auff
bag 6]^nrf/©d^to6, jn berel^ren, bnbt ganfe l^od^fe^^erfid^ ju
l^atten, and^ biefe« jnr etoigenn ©ebed^tnüg bor bie 5ßofterttet
in ba§ ©tattbnd^ eingnfd^reiben üerorbtnet 3Der aßerl^ögfte
©Ott tooße biefer ©tatt^©nü>]^onere Don aßer Äricg^gef^erttd^'
feitt, 33ranbt bnbt 35ngtüdE, bnrd^ bie l^eilige ^fnterceffion bnbt
aSorbitt, beg ^. aSattcr« bnb Patronen NORBERTI, ferner
genebig betol^arcn. Slmen. Sic Conclusum Sfrnö^Jerg in Curia.
Ao. 1646. mim 2. 3nn^.
145
Wttifitxs daxl (Bnfta'o SrangeU«, a^ (S^rf. Sanbtbrofi tonbt
S^dtl^e abgangenen ©einreibend.
SBoflebelc, iSeftrcnge, SScftc ötib |)oci^gcIl^crtc, befonbcr«
gccI^rte liebe §ern bnbt grcunbe.
3fc^ ^abe nit aufteilen tDoßett, benen $ern l^iemttt iPoIU
incittbtßd^ ju eröffenen, tuettd^ergeftatbt td^ be^ Jc^ifler, ber
. fionigpd^en §au|>ttarmee attl^tefig]^ fubfiöttrenbt, gettfeUd^en
gcfomien bin, mtd^ be§ ^aitfee Strnöberg]^ negft ®ott )tt
im^atroniren, bnbt bon benen batanff liggenben feinbtlid^en
SßMern, fofid^e« jtt entfre^enn. Siettott nun jtDat auff ber
grati> 8anbt-®ramnnen ju |)c6en fürfti, ®n. ^^nteruenttott
bnbt erl^ebKd^« 33orü>enben, td^ bte S(ttacque bemetteö ©d^to^e«
bift^ero fu^^jenbiret l^abe, fo tüitt ntil^r bod^ gar nit tl^uenltd^
fein, numl^er bantttt lenger nad^jufel^enn, l^abe aber borl^ero^
bomitt bal^erumb befinbtüd^e firtl^er bnb SSnterti^anen, attg
tDcUd^c auff fold^en galt, be§ Äriegö SSngelegenl^eit, af^m mciften
cmi>finben^ nod^ zttx>a conferuirt ^)Ietben mögen, e§ benen ^ern
}ur Slad^rid^t al^nfuegen, bnbt ju bero ©nti^bündten bnbt ®e*
fallen fteßen tooUtn, oB fie ntd^t lieber, bie auff bemeltem
g^Iofe befinbtüd^ ©uarnifoun, auger ßinfPrung)^ ber Ä'c*
nig^Ud^en ®d^tt>ebifd^en SBaaffen, l^eraug ju fd^affen, aߧ
fonften eg barmitt, ju ben Sftremtteten bnbt ber Sßntertl^anen
Scrberbungl^ lommen gu lagen, gemeint fein tourben, juml^attn
i^nen, au§ bor Singen ^benben @j:em))eln nid^t bnbefanbt
fein mirt, »a§ ber Äriegl^ auff fotld^en gaü bor Sonfequentien
uäf ftd^ gleite, Qä) toiü ber ^ern catl^egorifd^en (grMerung]^
barfibcr fo batbt getoertttg fein bnbt emj>fete fie Ootteö ©d^u^^.
Dat. im 8dger bor ©tattberg ben 18. 9Ka^ 646.
©er §ern freunbttoitltger S. ®. ©rangett.
Inscriptio.
Denen SSoöebeten, ©eftrcngen, SBeftcn bnbt ^od^^
geteerten, (Sl^nr^Söanifd^cn, gur ?trntt>ergtfd^cn JRegt*
ruttgl^ berorbtneten |)crn ganbtbroftcn bnbt Wf&t^tn,
9»einen befonber« geeierten lieben greunben.
Locus Si^illj.
10
14Q
VI
1416.
#©tc SQStd^ttglett bcr ©fiterüetaeid^niffe an^ äftcret 3cit,
tft t?0tt allen ©efd^id^tforfd^ern anerlannt ^IBgefel^cn »cn ben,
mttuttter nod^ jiefet ^>racttfd^en, Stufftärttngen, toeld^c fic über
ptxtatxt^Üiäft Sctl^ättniffe gcBen, fiitb fte jicbcnfaßö totd^ttg
fär bte 9?ed^t^gcfd^td^tc be« 8anbe«, für btc 6ulturgefd^id^tc
be« SJoil^, für bie S^oj^ügro^l^tc ntand^r ©egcnb, Bcjügttt^ fo
bieler etngcgangeticn ober tote cö getoöl^Ud^ ^d^t, tofift getoor««
bencr Dtte unb fel^r l^äuftg aud^ für genealogtfd^e itnb occo^
nomtfd^c 3^^*«^^ einjefner gamtßen in frül^eren 3^tten. SBir
toerben ballet in nnferen Otteltcn, bon 3^^* S^ 3^^ ber=^
gfetd^cn ©üterberjeid^niffe 6i3 gut SKitte beö 15. 3^«^^unberfe^
nttttl^eilen, toietool^I toir auf eine grtäuterung berfeften l^icr
nid^t toetter eingel^en Knnen.
!Da6 nad^ftel^enbe 3Setgeid^ni§ übet ben ©ut^bejtg be^
Äfofter« Srebetar, gibt un6 einen SScgriff bon bem beben*
tenben, berl^ältni^mS^ig mit reid^enben Umfange beffetben unb
t>on ben berfd^iebtnarttgett ^räftationen^ toetd^e bie ©utö^jad^ter
ober ßolonen gu entrid^ten ^tten» 3Die ^aS)i ber barin
genannten, fd^on bcmate toüft gtteörbenen Orte imb $dfe,
beträgt nid^t, toenigtr afd fcd^^jel^n unb tote biete finb feitbem
nid^t ferner etngegongen, beren 5ftanien laum n^d^ itt ben
getefturen fprtteben! aSon finfge)^ nan^often alten äbete-
fantlHen, toeld^e barin borlommen, i^aben fid^ nur jtoei bi^
auf unfere 2:ajje erhalten!
147
!Ca« \m «rd^tee tc« Äloftcr« fteflnWid^ Otiginat bc«
©utcrregtftcr«, ift in ber ©rögc eine« gctoöl^nlicfcn ^^)iet«»
Jogen^, bcr 8änge naä) ju einer Älabbe gef alten, auf ^erga^
ment gefd^rieBen unb mit einem ^jergamentnen Umfd^Iagc »er-
fe^en. ÜDie UeBerfd^riften finb xct^, mit berjicrten ^nitiölen.
J)a0 @ange ^ält ad^t ÄlabbenBIätter,
Anno domini millesimo quadringentessimo sexto decimo.
Ist] sunt redditus et prouentus monasterii Breydelar prout
infra notabitur.
Colonia.
To CO Ine l^eBl&e to\f e^nen gulben gelbe« in e^n ^n9
bat l^etet granfeman« l^uff inb geuet ut bc Bumeifter to ÜDerne
bar nu tor t^b ^unler in toonet . . . . ^) np fente 3fo-
^anne^ in bem fomer.
Primo to ©otft bnb bi ©oift XXV gufoene gelbe« vp
bcr ^em l^u« to ©oift be uaßit l^alff to ^afd^en bnb l^alff uj)
fentc 3Äid^a^ea«,
Qtem to 93ofenfufen VII molt l^artforn«.
^er !Diberid^ bon gunen bnb f^ne eruen VIII
mitbbe roggen bnb Vllt mubbe gerften foif d^et mate i»on l^ut«
tittcl^ufem
^tem bon bem l^one to 8on ben l^erman Baner n«
tor tib bnber l^euct IUI mubbe roggen IUI mubbe gerfien bnb
nil mubbe Iranern.
Qttm bnfe l^off to merctincl^ufen ben l^er ^enr*
?omen ^^aftor to fent SEl^oma« nu tor tib to fime I^ue l^euet,
Bouen [ine Ufftud^t gemet l^e el^n mdü l^artlovn« bnb galt
emilen biff malt.
3tt€m boti ben VII morgen lanb in ber ©tobe berbel^alff
malt l^artfornö be of be fitue ^)aftor to f^me l^oue l^euet
1) Unleferttt^; bie gan^e Stette i^ fe^r terfil^M unb intbeutlid^.
10*
148
Stern önfe l^cff to ©utf er bin c laufen c^ue marl fof at.
pagement« bcn be cgen» <3aftor bnb Slrtuö unber liebtet öub
galt VI mubbe.
3tem in SBefflere biff malber totM txxoiUn bat
ie nu ber bon ©ofte . . .
3[tem bnfe falttoerd to ©affenbor^) bat gerlad^
bogit to buffcr ttb bnber Ijenct bnb gilbet VI marf ©of-
|)agement be be niergcn. pa^tox of ^cuet to fijnte I^ne.
Primo e^n gobelen to 2llbenrüben- bnb gilbet VI
tttubbe corn^ brierleige.
Stent eignen l^off to brenere ben l^euet bnber ijtxman
be lije bnb gatt fe§ malt lorn«.
Stent be Sle^nbe to felincl^nfen be ^>Iegit to gelbenc
bi bren ntalber forn^ bnb feö fd^iüinge to te^nttofen ber geit
bre fd^ißinge nt ber bate^jagen gobe bnbe ttoe fd^tüinge ut
gorbeö l^oue bon lange ftorb bnb e^nen fc^ißingf nt ber
toeffeterö l^one.
St* bre fd^iütnge in ber ftab»
St. e^ne cottenftebe to albenrüben^) onb i^ gelegen
i\) ber bon beme robenberge l^oncftebe bnb ht) eigner
l^oneftebe be i« ber bon ber motten ibi iacet in medio.
mit.
Primo e^n ^n« bnb e^nen l^off bor ber C)fter:>>orten bar
bnfe gnb to l^orit to betmebe bar nn tor ttb inne toonet
— (5Wame fel^tt) — bnbe bat gnb bnbtr^enet bnb bat gitbet
ber matber i^arbi^ forn^.
Stern e^n gnb to ©toc^eim bat l^enet bnbir ^tnxidf
langel^ende bnb gilbit ttt)c matt l^arb lorn«.
Primo u^> beme JRatl^nfe ttoc marf Sritonfd^ie }>age-
mentiö.
Qttm c^n bcrbet to te^nben to fefflüe be gitbet M
XVI gutbene.
2) a)a« folgcnbe ift \p&ttxtx Sufafe»
^ 149
Qttm t)on bcii edcrn be bcr ®ogrc«cn liefet getocft
bar »on üoDtt XIII fd^e^>cl l^auercn, bcr gcuct bc grün b er e
vn ^dftpü »ttb Sttngc bc fnofenl^otDerc VI fd^e^>el.
Qttm bre fd^tfllnge nt SSornemand l^ufe J>nbe i^oue U
bcm brenfcl&orne bar crad^t gorgiö ton |)atBerg ine
monet.
3tem VI ^)cn^ngc bnb ttoe l^onrc ut bc« mi«ner« l^ufe.
3tem II fd^iütngc tit §cnntfcn ftotcr« gubern be nu
utgcuet ^cnne i^cnfctn.
Stent e^nen garben nel^tft bor bcr Icffitfcr <5orten ben
Zitt grantern önber l^enct bnb gclbct e^ncn fd^ttt^ngl.
Sftent XVIII ^jcnn^nge nt boteren l^ufc.
3tcnt c^n tooftc ftebe it) toclttfen garntanne bar be
@te^n|)oI toanne ine töoncbe t)nb piaäf to gdbene ttoe fd^U-
Itnge.
Stent e^n berbcl bc« tc^nben to 3Da«bife bat to^ l^ebt
bon Dlrile öon l^orl^nfen boet II niolt Iraner.
Stent ttoe ntantt l^ancrcn bnb l^ctet fönt Iranern be toif
^eBben tjon Olrid^c Don §or:^nfen.
Primo e^n gnb bat l^cnet bnber Xtptln be« groten
Renten bnb gitbct e^n tnalbcr ^artforn« Dnb Ilntatbcr Iranern,
Stent to ro«bt!c ^ebfce to^ bre gnbere bnb einen l^off
ben l^enet bnber i^enfc cnnnen bnb gilbet e^n l^alff ntatber
roggen i^nb IUI matbcr Iranern*
Primo bc teinbe to 91 Inten be i« l^atff bnjir bnb galt
XX ^äftptl ^ancrn bnb XX ^d)tpd roggen bnb bic ödsten bon
ftoinen bnb bon faluern bnb fd^a^cn.
Suren.
Primo c^ne mardf gelbe« nt bnfent l^nfe bar 35ertotb
laf nu tor tib ine toonet*
Stent e^nen adter boucn bente doftere önb l^oret in bc
lofterige.
Stent lanb bi ©tibefe bcr f öfter tgge.
Stent to l^e^f^Jcrcn l^cbbe xo\f c^n gnb bnb i« gelegen
fegen bem criicc bl^ bcm tt)cge.
150
SiiiitteiAer^
PrkBO ein öerbct bc^ te^nbe« to 33 (cc feit bat \ä »ebe*
fd^at bub i^ ber t^iff^ere erae t>nb gatb VI SRatber.
Qt lanb bor bem toünnenberge bat l^ott bu beme
3t, gub to l^ebcnftor^) bat.l^orit to ber cofterigge
Dnb gaU VI malber.
(Efotit*
Primo bre gubere be gulben XII malber tnb f^nb »oftc.
3t, tn Socte« e^n gub bat gatt ein matber »nb tft
toofte,
Qt in öerfte tjnb i« nn loofte.
3t. in ^ufin t)nb i^ bi na ti>ofte.
3t in 9itttton Diff guber ane fnnberlid^i« anbere edere
bnb iö »ofte,
3t e^ncn l^off to «ttepe »nb ie tüofte.
3t in 350 rö Ion e^n lotenftebe be t^ toofte,
3t. e^nen l^atuen tetnben to Reimern topfte.
3t in Sffente e^n gub bnb i^ 6i na toofte,
3t in rifen e^n gub bat i6 toofte,
3t e^n cotenftebe bar filueö tor cofterie,
^er^off.
3t be SWerl^off mtft al ftner to Bel^oringe,
3t o\toxp m\ft alle fir tobel^ortnge.
3t to 2Ifl)e önb i& toofte.
Primo be te^nbe i« at »nfe ünb gilbet bit Qax VI malbcr.
3t to ttoi^ne ccfere tx^ *)tff(^erie be l^euet SSoIqu^n
gebracht — bnb ^oret to ber cofterie.
3t e^ne l^oue to tloi^ne be gitbet tt\fn fd^i^jel com«
^ftlff rogge mb ^atff l^auerc ttoe l^nre önb II ftige cigere.
3t ben groten l^off to ttoi^ne ben l^ebt ijnber SB er*
tolb fcelter«, SSotqu^n ecbrad^t, l^erle xiäfttx^
bnb 'l^erman ^apptn bnb gelbct VII malber com« l^afff
rogge Dnb l^alff l^auere II l^onre wh alfo bete fHge etgere.
151
Primo ein f)n^ Dtib l^off bar e^n brifft utgtit bar toonct
in ttbcn tnc 95ot|)ra(^t bc ^^tptxz Ditb gcuct bur bon
III mar! nicr^Bcrg. bttb bc gtott l^off bnb lanb f^nb bitBe*
metgcrt ban 3iolpxadift burg, ^uct bt^ c^rt beil, bar bon
geltet ^t XVm fd^ejjel roggeit »nb XVIIl fd^e^)et l^aucrn.
3tcnt fo l^enet ^untl)eftman bed filnen lanbcd alfe
til, i>at ]^e bar bon of getret XVin f^c:>>e( roggen bttb XVIII
\iiftpd i^auern. bnb bat anber tanb bat to beme fituen l^ouc
^orit {« aö entetn ntgcbon*
3t e^n ^u« bnb l^off bat gel^etcn l« feile« l^off i«
of entetn ötgeban.
3t bon Oftor^)eö ^nfe e^n <5unb toaffj HI l^onrc
»nb III ftigc engere.
3tem bon einte garben III 1b em^) be genet ^bor^).
3t fo genet Äbor|) nt III fd^iöing bon lanbe nte fet-
fend l^oue.
3t fo genet be ©d^roBonteade e^ne Bern bon e^nte
garben be legtt U bent bnrfcr. lanbe.
3t l^enne jjlangen genet bon f^me l^nfe VI tom§
önb i« erffltd^.*)
Bergt (SKareberg.)
Primo onfe ^u^ bnb l^off bat mette biffd^er Igeltet tt
erme l^ue.
3tem ei^ne mar! up bot ratl^n«. et solet dare in festo
natalis dni. ^)
3tent e^ne marf be öh ^U in be ftebe bar bat'l^n«
ujjfc öorBrante np beme gtotoenarbe bat be# fent^rouefte«
toa« tonb ligget toofte.
3tent eine ftebe in bente @ttm))eftl^itgen be galt II
sol. bnb i« toofte bnb l^ort in bat fefen ^u«,
3t XVI gulbene in gerCad^ ©narmand q\A ^d
^off tel^nben :tiij^t utgefab*
3t anber f)u^ bnb gntbe be to bcr fofteric l^ret.
3) bftn; \)iettetAt ©uttcrbemmen. — -*) 3)icfc« 3tem ift ^Ätcrer
Suloft, ■— 5) 2)ie latcm. Sßortc fUtb j^pHttv i^tn§«gef«4t. .
152
Ot*) Clanen ^off to toittnc^ufcn unb ^cuct nu in
ber tl^b bnbct r enger VI ^äftp. Iranern.
• 3t c^nen l^alnen tenben to betfingl^et-
Primo c^nen l^atucn te^nben.
3ft e^n gnb bat gilbet bijf fd^e^jel roggen bnb öiff
\^ptl Iranern bnb if^mt bnbere Sertott rid^ter«»
Qt e^nen l^off be t« Sorbe« bon SBüren l^alff bnb
bnfc l^alff bnb i« bnBemeigert.
Qt eine cotenftebe be i^orit to bem f elenl^uj bnb gttbet
IUI tornofe.
Qt II edere be l^enet bnbir la lern an.
Qt ein gnb to toigerbincl^nfen bat gilbet ein malber
com« l^alff rogge nnb l^anere,
Ott |)ertinc]^ufen Vt n^)f^)rnnge bat t« bnbemeigert.
3t. be^ toege« Brebe,
3t. bat bnl^n« xn^t finer to bel^oringe.
3t. be marfe bnb be toalbentene to cncmüben.
Satentelbe.
Primo be gan|e te^nbe.
3tem e^nen l^off ben gotte be« roben bnber l^euct
bnb gilbet XII fd^ejjel^ l^alff rogge bnb ^alff l^anere»
3t. eignen l^off ben l^enet bnbir 33ertoIt ©arolbern
bnb gitbit III malber l^alff ^anere bnb l^atff rogge.
3t. c^ne catenftebe be l^orit in be cofterie.
3t. be goltbrebe be gilbet X ^äfzpd gerften bnb l^enet
bnber ^enm fon^Ien«.
Primo be gan^e te^nbe.
Kätners.
Primo be gange te^nbe.
3t. lanb bor ^)atBerg.
Primo tant bor bente l^emberge rtp ber bore bnb l^etit
bat fd^arijenberfd^c lanb bnb l^enet bnbir ^crman flu*
ter« bnb gilbet biff fd^^jel ^anem.
•) 2)a« gfotgenbe f|>aterer Bttfa«.
158
Qt t\fn lanb bat gctb bHbir bcme i^cr np ben bcrbom
bat ^cuct ottl bc ergen. $)crman bnbtt bttb gUbit II ^äftpd
dauern*
3tem tant bnbcr bcmc l^ctmcncl^ufer toegc »nb iö to
ttociff fd^e^)el fab l^auern, bnb l^euet bacman buberc bnb
gilbet III fd^e^}el corn^ be^ mcn bar an feget,
Qt e^n lanb bar fegen ouer bat of bacman bnbir-
^Vitt to fe« fc^ej)elfeb l^aueren bnb gilbet VI f^}tnb beö mcn
bar an fegeb.
3t. lant m^t finer toFe^oringc bat raettifc lortlng
Dnberl^euet bat bn« gaff mette §ern Slrnbiö bnb gilbet Uli
fc^e^>cl Iranern.
3t. II Sol. in ber berlingeö lanb bor bcm l^emberge*
Qt c^ncn garben bnber beme l^etmencl^ufcr toege ben
^cuet tot tib ^ene 5Wnne bnber onb gitbct II bem*
3t. c^nen garben to bem ftige an ber eige bnb galt
eignen torno« bnb ^bbe bnber |)efife,
3t. lanb Bi bem SReftebnffd^e to e^me malber fab Iranern
önb^l^euct §erman flüterö bnber.
3t. lanb to IUI fci^epel Iranern in bem toilenborne »nb
^uet ^ er man flüter« onber.
3t II lanb to II fd^epel Iranern bnb l^orit to beme
^eiligen cruce mh gelbet II fd^ej^el Iranern bnb toegge up ben
ftittin fribad^ bnb l^euet bnber l^afife abbed oon bnferem
fioftere SBreibelar.
3t bem l^eifigen cruce XXXII j^en^nge geuet be ftab
to |3atberg bon lanbe bat beö clofter^ loa« bnb bat i^euet
^crman ftüterö alfo bat l^e be utgenet
3t. be teinbe np beme 9?obenbcrge be gilbet ia bi fe«
molber Iranern.
3t. e^ne l^alue l^oue bar filueö bnb l^euet bnber ^er man
fluter« bnb be atbe Sff^nc)^ bnb gilbet ein malber Iranern*
3t. ttoe lenber in ber ttoerbede, bat ene i« eijn loeje.
?ojeIe oralen.
3t. eJ^tt lanb an bem aSurenfd^cbe.
3t. e^n lanb in ber nunnenbede.
154
9ttUßtfiiu\tu*
Primo bc gange te^nbe to SBcrn^ncl^ufin be gilbet
bi aä)tz matber l^aucren.
3tem ben redeten l^off ber bon patitxQ, l^alff ber
i&ott bcme $«tgenl^ufe beil, bcn ^tbt bnbet §ennc bogclet«,
§enfe aÄotner«, be grote tite, be boue l^enne bnb
gilbet Uli ntdber Iranern, IUI l^onre bnb IUI füge ctggere.
Qt bat anbete l^elffte l^cJbe ti>^ bon ben bon beme ^U
benl^ufe» '^)
Qt in »ebene ttoe grote l^oue lanb mtft tobel^otinge
©armerincl^ufen, ber i)^mt e^n 2^ile!c 5IÄoIner3 onb
gilbet XX ^äftpzl Iranern.
Qt III cotenftebe be l^orit to bem fefenl^ufe.
Qt e^nen l^alnen teinben to l^elmerincl^ufen bon»..*)
3t bat gnt to Srenfd^ebe bat l^euet toiben l^enne
bnber bnb gilbet ein matber Iranern bnb l^orit to ben benften.
Qt |)umer]^nfen m^b atte f^ner tobel^oringi^e bnb te
toofte bnb l^orit to ben benften.
Qt bat gnb to SCib^ncl^nfin bat i^ looftc,
Qt aWeffincl^ufen nt^t finer to Be^oringe bnb gilbet
II matber Iranern bnb l^euet bnbir ^enne gerlageö.
Qt to S3unferfen ber lofterie gub.
3t. to^ebb^ncl^nfin e^nen l^off be gefbet e^n malber
Iranern.
Qt to ©tittbene eijnen i^alnen teinben.
^t e^n berbel be« teinben to toerfincl^ufin.
3t c^nen l^off to §em^nc laufen bnb iö toofte,
3t e^n gnb to ©euerbincl^ufen bat l^euet botet*
toege bnb boit IUI fd^e:()et Iranern, lU l^onre bnb lU ftige
etgere.
3t e^nen ^off to ® er neige bnb l^orit to ben benftcn.
3t. be Steinbc to 9larbi« bc fteib l^nnbert fd^iöinge
tomofe.
*?) ^aäfixä^üdf ifi ^vu^QdfüQt: (tem decimam lie paliis, de qua-
libet domo pfer totam yillain vnuni pulliun preter dotnuni pleb«*»» —
«) 3)a« (cftte SBort untcfcrltd^; bic ganjc Stnie ift burci^tlri^cn.
155
gtcm II mrfbcr l^aucrn Don beute ffout to Äene^g^
Hn t^unb butDet gotle ^refen ))or bat ad^e beti be^ tenbe«
tc SReneige.*)
Stent to aWoIl^ufen II guber.
Qttm be te^nbe to toebenl^agen.
3tcm in atatmercl^ufin e^n gab bat gilbet VII fd&e^jel
dauern.
3teni in ?lbor^) II guber.
3tem IUI malber com« baüit bn« to alben toelbe,
bc tot l^eBt bon Otten runfte mib II ntalbet i)on bemc
lehnten bar filueö l^alff e^n bnbc l^alff anber.
(^orbile
Primo §erman «^3 bemc ftc^ntoege XII mübbe
com«, ^alff i^auere mi ^alfj rogge t)on bem l^oue to balioid^*
^t ®txiaäf Slnij)t]^ouer be geuet bon e^me l^oue
to ÜDattoid^ VIII mübbe com« i^alff l^auere bnb l^alff rogge
bat nemet er ^eile np to erme ßjne, bar gcnet l^e to III
^onre önb HI ftige eigere t)nb bon e^me lanbe bat l^ort in
bat iidftpzi lanb to SRiffincl^nfen toan i^e bat fegit m^b
to^ntercorne fo genet fft II ^ä)tptt rogge toan f)t ib fegit m^
fomercornc fo genet f)t II fd^e^jil Iranern be »aüit beme doftere
k ben e^gern nnb i^onren.
3^t. bon beme gnbe to glle tjaUit Vni mnbbe com«
§alff rogge onb ^alff l^anere onb l^euet to bnffir tib bnbir
f)an6 aSoben*
3t e^n gnb to tengenelbe bat gilbet te^n mnbbe
com« l^alff i^anere onb l^alff rogge, IUI l^onre tjnb IUI ftige
eljgere bat l^enet bnbere ^erman l^eltoig »nb l^enr, ointeL
3** ©erbrad^t VII mubbc Iranern bon bem gnbe to
^ell^u^.
3t gojefe f^egeler VI mubbe com« i^alff l^anere
bnb l^alff rogge t>cn eifmt l^one 9ie!ertnc]^nfen,
3t biff ad^tebeil an bem tei^nben to 5DaIti>ici^.
3t ben Sei^nben to (gtte gelife l^atff.
3t §ane naten IUI gnibene gelbe« in f^n l^n«.*®)
bttt(i^flncl^en«
156
Qt <^cnnc 3^ttncfrat»ern ougc eignen gulben gelb
m\> ueött in> fcnte a»id^acL
3ft to beme granletiBergc VIII gulbene gelb bnb
baCit u:() bnfir brotoen bad^ led^ttn^ffc,
3»eäie(Ie.
Primo bon btifeme l^ufe bnb l^oue in ber ^at bnb bon
beme gube to gutterincl^ufen IUI mübbe roggen bnb IUI
tttübbe Iranern bnbe tetnben bnb nd^ten alfe bat ueütt,
Qt to SRien batttt II mübbe m^ffd^el bnb II mübbe
Iranern bnb 1 j)unb tDaffi^ bnb bat genet np buffe ttb be
j)elmecfen bcd^ter l^euet.
^t to 35ernbor;t) IUI mübbe roggen IUI mübbe
dauern ber ^onre bnb IUI ftige engere bat nu ntgeuet
»itringe^ ftoager.
Qt to SRiffd^encl^nfen l^eBBe lo^ IUI l^oue be gelbet
io e^tt bifftel^atff mübbe roggen bnb IUI mübbe Iranern bnb
fd^e^jel com toab be« gefegtt loert bat geuet beme cloftere
tetnben fo lool alfe be burfcr. l^oue.
Qt to §ertncl^ufen l^ebBe toi e^nen l^off be« l^euet
§erman granfenberd^ e^n berbel bar genet f)t bon III
mübbe com« ^alff l^anere bnb i^alff rogge be anbern bre berbet
be Söill^elm be« metger« fon bnbir l^enet bar genet l^c
bon ttoelff mübbe com« ^tff ^anere bnb l^alff rogge.
SBoIcmerfett.
Primo bon be« |3ronefte« toegene bon Sorbe ^a l^ebfee
rs>\f XXIIII gnibene gelbe«. '^)
Qt IUI gntben gelbe« m^b l^anfe bernbe« anuatira.
Qt e^n gnt to Intl^erfd^en bnb l^enet bnber l^cr
fanber be effd^ebergl^ ad uitam suam.
Qt to Slborj) l^ebbe totf eijnen l^off ben ^tmt bnber
fanften bnb geuet e^n molber Iranern nu ber t^b.
3ft eijn gub bnb l^euet bnber nu ber t^b be eilen««
b ediere b^ namen Sorb bnb gelbet III mübbe Iranern.
11) B^itx burd^jlrid^en ; bte9 unb \>a9 fotgeube i^ t>on einer iün^
157
St tc rc^nc^gi^c l^cbBe totf ben ffalmn tenbcn »nb
g^tbet i\) jeucn molber lorn^ bnb ol na gl^ebore fo mannid^
anebd efte l^oitcftebc fo mannici^ l^on iiS l^c fd^ulbtd^.
3t to 5Worbef bcu tc^nben ^alff, bot of ht) VII moIbcr
fcrnö cf aä)it bnb l^onre toan bar n)e toonebc.
3t, to 5Öfofl^ufen l^ebbe to^ ben tenben.
Anno domini millesimo CCCC^ XVIIL*«)
®^t i« b^ tat be^ lanbeö bnbe ber ederc bnfeö l^ouc«
tu Dreuere bt gelegl^en \}^ r^ppt ginf^t albcn Stuben bnbe
be l^ebbe \o\) bn^ getoifen taten bon ben eruen bar feine« be
t>n« bat gen)ift ^zbUt to bem erften legl^et bar c^n bifgerbe
i\f ^inr* Ofttoigl^eö lanbe bi bem neteln 33ufd^e. — Qttm
öirbel^alff morgigen h\) ber ^ancfel. — Qt e^n fe^gerbe b^
ferfticne bon becl^etni in bem ferfbale to ÜDreuere in bem
!Dor)}e i>p be toeftfiben. — 3t. e^n bifgl^erbe in bem lerlbate
bi bem groten l^one. — Qt e^n bifgerbe t>ppt ber gunber
^ege* — Qt II morg^en an ber bnrftrate bi fnnte Siemens
lanbe. — 3t. ^i?n S)rigl^erbe bi §inr. ofttoigl^e bj):()e be
oftfiben. — 3t. I morgige an ber burftrate bnbe bar l^arbe
6^ 1 morge ber rorct er e^n an ben anberen. — 3t. HI
morgigen bi 3ö^^tte bon 8on, — 3t« V morgigen bi ber
tercbefe in bem taten b^>^3e bi gnetfiben. — 3t. ^enet bnfe
^off in bem J)or^)e e^n fe^gerb. — 3t. I feögerbe ond^ b^
bem feluen. — 3t. ^cirbe bi bem fmebeler, — 3t. H morgige
mä) bi ber ferttefe bi bem taten 'oppc be jnetfiben. — 3t^nt
^euet bnfe l^off in bem ®orj)e e^n fe^gerbe. — 3t. ^arbe
bouen bem l^onc II morgigen, — 3t. in ber l^alenbrebe V
morgen. — 3t. HI morgen bi beö füren tanbe ond^ in
ber ^len brebem — 3t. e^n fe^gerbe bi ferftian« t^pp^
ginfib J)renere. — 3t. ^^n bifgerbe b^3pe ben l^oneten, —
3t III morgigen bi l^inr. Dfttoigl^e bat fd^nt b^)^)e ben
bnberen fofttoeg. — 3t- ^i^ brigerbe b:t)^)e ber ©otten to bre:'
uere bnb c^n l^atff morgige bar ^ be fc^nt b^3^3e bat Brot —
3t bar neft bi b^sloert IUI morgigen oftert bi fmebeler
^ppt bi S33eftfiben bnb ftotet an bi tan. — 3t. e^n brigerbe
12) 2)a« fofgenbe xft j»or öon ber ättcvcn ©öub ober mit Meid^crer
2Htitc gefdj^riebcn.
158
Bi ^rcncgl^cn oppt btc ben. — ^t e^n fe^gcrbe W ^fol^ane
)»on icxt "oppt be oftfibcm — Qt e^nen morgen U t>em
fmebelcr bi bem grcuen. — Qt 1 brigcrbe lanb bt beut
grotcn i^oue tomn bemc !3Dor^)« bnbir öon 8on. — 3t. I
l^alff ntorge Bt ber . , • , **) — Qt e^n btfgcrbc Bt Bu!c
b:()^3e be^ Oftfibett« — Qt 11 morgigen att bettt ntolen »egl^e
Bouen ©teuere. — Qt I ©rigl^erbe Bt bent tnttihn l^ouele. —
Qt n morgl^ett ait tocn ftuden Bt bem BralenBergl^e. —
Qt I bifgerbe Bi ©oBelett falcn b))C be ujeftfiben. —
Qt I aiobett ed^t b^)e be toeftfibcn of Bi taUn. — ^t e^ne
robett ec^t Bi laUxt b^>^)e buffe f^beit breuerc )i>p ber Butten. —
3t. e^n feggl^crbe in ber boben Breben. — Qt I toben bnbe
e^n bregl^erbe fd^ut bt>:>)e ben fofttoed^ efte t>p ben tenterbc
mäf bat iö aöouer. — Qt e^nc roben Bi neuen bteuete b^)
be toeftfiben tufd^en beute falen bnbe beut juren. — 3t. I
!Dtig]^etbe Bi ®obetbebem®to[ten b^>^5e be oftftben. —
3t II ntotgl^en Bi beme feinen )oppt be toeftfiben* — 3t HI
juotg. B^ 3^^Ätte bon Ion 'oppt be »eftiftben. — 3t Hl
ntorg. ba be fule ^nnc ftet Bi bem l^emet toege. — 3t* I fc«*
gerbe Bi rubber b^) be loeftfiben Bi bem effelet toege. —
3t II toben Bi neben temen toege ....**)
Sllbu« fint be edete t>nb laut be tenb brijg)^ fint in
Bolfen l^oue gelegen to latetuelbe bot bet ftab to bemc
Berge.
Primo in beme fd^ebe eijn feßgctbe. — 3t in beme
elBetba« bole e^nen f^atutn motgen. — Qt B^ beme SBinget*
Botne e^n®t^getbe. — 3t in beme letctoege e^n feuengetbe. —
3t. in ben lem^sen e^n fe^getbe. — 3t. in ben lettoen eljn
tjifgetbe. — Qt in ben lem^^en e^n feögetbe. — 3t. ad^ter
ben laictofen e^n feögetbe. — 3t B^ beme • • . *^) — 3t
an bet amBotft leget e^n adfet be geuet bc ttointigefte gatuen. —
3t. in ben Iem^>en betbenl^aluen motgen.
3t to ©tormBtof II molbet l^auetn in ben te^nbcn
bot ben gtoten Bleffen to toebetlo^je bot XX gulben.
13) @ang tcrf(i^aBt.-- u) ©ic folöenben 12 Seileti flnb fo ücrWabt,
bag nur n^ einj^e SButtc gelefcn »crbetv ft^nn^n. — is) 2)i« «fixere
iBesetci^nung ift toegrobirt.
159
Anno demini millesimo quadrtngentesimo qaadragesimo
quinto in die Euslachij et sociorum eins. ^^)
T>it ftnt blc gdere bie bar Igoren in ben l^off to eile
»nb önfct l^cten t>an Sre^betat fint to ernte bei^Ie.
SEl^o bcnt irften c^nen morgen ttotffd^en toebeftnbe bnb
Rennen ban (Snfe.
3t I morgen an bem ^fenterg« toegen, Bouen 3«>^ö^ne«
glodfen. — 3t I morgen ii) §erf:()orn. — -3t I morgen
h\} bibcrtd^ fte^ntoege, — 3t ' »torgen i\) l^artman
frfe^ b:p bem Berge. —3t- I morgen an bem ^)enbeIoe onbcr
bem gronen toege onbcr flodener« lanbe l^cr. — 3^* HI
cirbel \>p lonnen lanb l^er, borne an bem j^enbeloe. — 3*^»^
I morgen borne »or bem :j)enbeIoe, t)or borftenberge« lanbc
^r. — 3t- I morgen t>p bem ^jenbeloe b^> §inrid^ brunen
lanbe l^t. — 3t- H morgen bor bem ^jenbeloe benenen
funnenfd^^ne |er mit bem fte^n f)cpt. -^ 3t. H morgen
u}> bem :|penbetoe bonen l^inric^ brunen lanbe l^er. — 3t- I
morgen me eber m^n bnber lonnen lanbe. — 3t- I morgen
bellen ber toefe bfy öorftenberg. — 3t- n morgen an ttoen
cnben r>p bem n^etloe, bat l^inberfle enbe to norbernbede
»ort bnb bat onerfte enbe to ÜDor^)ettcn toart — 3t- H
morgen me eber m^n an bem borbern bedeffen loege to ber
ftat toort an bem Bebben. — 3t- H morgen me eber m\fn
knenen bem bebben l^ermart to ber ftab »ort — 3t- I morgen
m htm bebben b^>^)e i^inrid^ Brnnen lanbe l^er. — 3t- I
morgen ^ppt JRnteman« lanbe l^er. — 3t- I morgen ^ppe
|)inrid^ Brnnen lanbe l^er. — 3t II birbcl B^ §erman^
ri^ter« lanbe. -— 3t- HI b^rbel bnber bem gronen toege
^c to noxnbernBefe toart me eber m^n. — 3t I morgen
an bem feinen gronen toege bor ^an« fcrft^anö l^er onb
te e^n anetoenb. — 3t* I morgen Bonen 33elen fegerter^
lanbe* — 3t- HI b^rbel Bonen §inrtd^ Brnnen lanb. :—
3t. I morgen an ber Bre^be bnbene l^er. — 3t- I morgen
an bem feinen lanbe t>p l^inrid^ Brnnen lanbe l^er. —
3t e^ morgen b^) ber ^e^ben bnber |)inrici^ Brnnen ^er. —
3t I morgen bor ber i^e^Ieben b})§inr. Brnnen lanbe l^er. —
3t I t>l^bel bnber bem gronen toege i^cr bor bem Hennen
^eölebe. — 3t. HI birbel me eber m^xt Bonen bem toijgen
brofe t)or glodenere l^er. — 3t- HI b^rbel Bonen Stode^
nere bor bem luttifen l^eflebe. — 3t II morgen B^ bem
turg. to ber ftab totnt bnfftt bem »ater granen bat ban len*
*6) SSon einer anbcren, glct(i^3cttigen $anb, fel^r beutUc^ unb mit
f(^»)argcrcT S)ttttc gefd^rieBcn.
160 .
gcfclb lomet. — Qt II ö^rbd 6^ ber »cfen bnbcr getlad^
fttialteö l^er. — Qt III beerbet t>p ber (Sdelfd^^cn toefc fftx
bte fee ban matten l^ern ban ^reJ^betar l^euet tner eber m^n
ane geuerb. — ^t lil beerbet buffit ber toefc bor l^inrid^
ban gefeie lanbe l^er, — Qt I ad^ttocrt ^ulte« in beut
lengeuefber Berge, — St. I ad^ttDort l^ufteö tu bem l^eölere.
J)l?t ftnt bnfe lenbcre to SJo^Begfc bnb fint getoift in
beme ^are na ber geburt xpi. M^ CCCC^ in bem btff bnb
berttgeften i?are, Primo. — ^t an bem babbenbergl^e aL —
3t i\) bem Iraenfte^n VI morg^en. — Qt ii) ber [träte tc
XX f d^e^. — 3^t. I morgen be bar b^> gat i\) ben lo^^ben, —
Qt I morgen b^ ftoeber^ lanbe bat b^> be gaffele fd^üt. —
3t I morgen bonen ber [träte bouen gobelen rattetfufen
lanbe* — Qt I morgen b^ ben [te^n^open bouen g ob ein
rattelf. lanbe l^er. — Qt to V [d^e^). bnbern g ob ein lanbc
]^er benenen ber t;[ern!uten. — Qt e^n ^udt bnber ber mor^-
leölulen. — 3t I morgen bouen l^ern ^ er man« lanbe l^er. —
3t to V [d^e:j}. itf ber ]^a[el toe^ben. — 3t* I morgen bnber
beme l^udfelo. — 3t I morgen bouen ber lerfen. — 3t* HI
morgen be lantp. — 3t V fd^e^>« bat ouerenbcbbe. — 3t VI
fd^ej). geit b^> be le^menfule. — 3t. to III \äfep. geit b^) ben
l^a«!en[te^n. — 3t to III [d^ej), geit loeber ben l^a[elen[te^n. —
3t VI [d^e^>. bat barup ge^t — 3t* I morgen bnber beme
]^afefen[te^ne. — 3t. I morgen b^> bem ferdwege, — 3t I
morgen be bar b^ nebergat b^> be to^ben, — 3t I morgen
be bar bp. — 3t. I morgen b^ beme [J^^)en neber geit —
3t to VI \di). hi) an fortten. — 3t C morgen be monele*
^öff. — 3t to III fd^. bouen ftoeber l^er. — 3t to V
fd^e|3. bnber ftoeber l^er, — 3t tom l^aluen motte b^ beute
[ogej)oet — 3t to e^nem l^aluen motte bnber ftoeber l^er
"an. — 3t to VI [(^/bat bar loeber geit — 3t to V fd^,
bnb geit toeber euerbe« bon tüten laut — 3t ttoifd^eit
ben fte^nen to X fd^, — 3t. tom l^aluen motte bort bar bor
^er. — 3t III morgen i\} ben I^nbenlnofen. — 3t onber
ben l^nbenlnofen V morgen. — 3t I morgen t)p ben ftünbcrn.
®^t i« nod^ al febid^ laut ane l^ott bnb be broed bor
l^ebbe io^ oud^ be^I an. ")
17) 2(uf bett gtt>ct folgcnben ©citcn fic^t Uüd^ einige«, aBcr fe^r i)er-
t^aBt anäf \^xt unt> t>a lieber überfd^rieben; fo bag e^ ntc^t gu lefen.
vn.
Jacobt de Susato
aL de Sweve
Chronicon Episcoponun GoloDiensinm.
1420.
<%fci
>äcoB ijüti ^tott>t ober, toic er fid^ f|)dter metft nannte,
Jacobus de Susato, gel^örte ber in ber ißäl^e öon ©oeft
unfähigen SKtniftcrialfamitie v. ®njeüe an. *) ©ein ©eturt«-
^(ä)v Ift nid^t befannt. Um 1390 trat er im tlofter ju ®oeft
ra ben ^rebiger^ ober SJominicaner^Orben. 3wt SJoKenbung
femer geiftlid^en ©tubien tonrbe er nad^ ^rag gefd^tdft, too er
ben ®rab eineö iDoctor« ber Sl^eologie erlangte. Um biefe
3eit erl^oB fid^ bafetBft bie ©ecte ber ^nffiten, beren fefeertfd^e
1) 3)ie Ottcttcn ber fotgcnben ^a^xx^ttn pttb außer einer bürf^
tigeti SfJotij in ©^Bclö 8citräöcn gur »cjlfäUfd^cn Äird^cn* ii. Siteratur*
©efd^td&tc (crpeö ©cft toon @oefl) £)8nal6rü(f 1793 ©. 6, Bcfonber«
Hartzheim bibliotbeca ColonieDsis, Coloni» 1747* p.. 154 unt>
b. ©t einen bie Oucttcn ber tocfi:|)]^ätifd^ett ^ijlorie. ©ortntunb 1741
6. 82. S)cr Scfetc »erbanft feine ^aä)n^ttn ben aÄitH)eitungen beö
Dr. 3tabenia^cr ju @ocjl, ber fel^r SBiele« für tocfifänfdjc unb nantentri(^
iür bie ®i\6)xäftt i)on @oejl gefammeU, aud^ in feinen Sammlungen
ticiltoctfe SlBfd^riften toon ben arbeiten unfere« 3acobu8 gemad^t i}<it, bie
iebo<3^, »egen ber Unleferlid^feit be« Original«, nid^t fei^r gelungen flnb.
S)te gutocrlägigflcn Sf^ad^rid^ten Jtnb too^ bie be« \3e|uiten ^axi^^tm, htm
außer Echardi bibliotheca T. r. p. 774, befonberS bie iWittl^ettungen
ber Otbc'iöBrüber t)on 3acol6u«, namcntlid^ be« ^Jater« fiubototcuß Stiegen
(Vossius de historicis latinis CHI. p. 732) unb be« ^aterö Subn>tg
6«ffett, bantal« (1743) ^rior« im ^rebigerftofter ju @oeft, ju ©tatten
lamen.
11
ie2
(Sruttbffitc er fotool^I in ©d^riften ate in f($oIaftifd^cn 5Di«|)u*
tatiottcn eifrig UUxap^t^. ©eine SBemü^ungen toaren iebod^
ol^ne erfolg. Die fanatifirten Sbiffxazn erl^ielten bie OBcrl^anb
ttnb nötl^igten il^n mit bieten anberen !Dentfd^en, ^rag gu
berlaffen. ßr BegaB fid^ nun nad^ Söln, too er 5 Qaifxt lang
JRegen« ber ©tubien toar nnb 1417 jum ©ecan ber ti^cologi^
fd^en gacultät an ber Uniberfität getoäl^It tonrbe. ©<>&ter toar
er ©laubend^^nquifitor in ben 5Dioeccfen Söln^ ^Bremen unb
^aberBom; benn er nennt fid^ feltft in einer feiner ©d^riften:
Jacobus de Susato, Ord. Fratrum prsadioatorum et Theo-
logie Professor, ac per provinc« Coloniens. dioeces. Bremens,
et Paderbornehs. haeretic® pravitatis Inquisitor. !J)er Befon*
nene unb barum erfotgreid^e ßifer^ toomit er bie^ Stmt ber^
toaltete, foK il^nt ben SRuf ate ffleid^tbater be« fiJnig« bon
®pamtn ju»ege getrad^t l^aBen. *) (5r fd^eint aBer benfelben
enttoeber nid^t angenommen ober bod^ Balb loieber aufgegeben
ju l^aben, inbem er fid^ in ba« ftlofter gu ©oeft gurudEji?g, too
er feine 3Kute pr StuöarBeitung gal^Ireid^er ©d^rlften ber:»
toenbete. UeBer feine Xl^ätigfeit aU ^«fluifitor, gaB er in einem
Befonberen SBerle: de officio Inquisiiionis au^fü^rlid^e SRad^^-
rid^t «fö f<ip\i SSlaxtin Y. 1422 bon ben BeMl^rteften 8e]^-
rem ber S^i^eologie ©utad^ten baröBer einforberte^ oB eö erlaubt
fei ®efäße unb 3^al^rrenten ju beräu^eren? gaB andf QacoBuö,
ote ^Jrofeffor ber 23^eoIpgie gu Söln, mit iöegug auf eine frü-
l^ere ßonftitution beö ^oBffö önnojenj, ein fo grünblid^c^
iBotum für bie Bejal^enbe 3Keinung aB^ ba§ e« iöul&u« in
feiner ©efd^id^te ber Uniberfität ?ßari« loörtiid^ aufgune^men
ber aRül^e toertl^ l^ielt. 3ulefet loar er SJeid^tbater unb ^atif
bee grjBifd^ofö ÜDiebrid^ö IL bon ßöln^ ate toeld^er er, fo
lange er leBte, einen fo tool^ft^ätigen ©nfKuß auf beffen knU
fd^Iietungen üBte, ba§ mon glauBtc, bie üBereiften SRaag*»
regeln, loeld^e ber erjBifd^of f^äter gur SBefteuerung ber
©oefter SBürger traf unb n>oburd^ er bie unglüdtßd^e ©oe^er
ge^be beranta^te, bie gulefet bie Trennung ber ©tabt bom
C>ergogt]^um ©eftfalcn, gu ii^rem unb be« ganbe« gleid^ großen
2) ©0 Berid^tct ». ©tcincn; ^atftl^cim fti^cint aBet bie ©ad^e ju
IcgÄcifcln.
163
^(Sfabtxt UtoixUt, iDftrben nid^t ptt Kudffli^mtg gefontmen
fcin^ »emi ^acoiu« bamate «o^ gelebt l^Stte, gr ftart
nämlkl^, na^bem er 50 Qaffxt im Orben gelAt, mit rafttpfer
ffiitifatnicit fflr bie S^ufgaBe feinet SeBcn^ gearbeitet wtb feöa
ßt})erlü^ctt fitÄfte crfd^ä^^ft ^atte, im 3. 1440-^)
aSott feinem tJtctjje fotoo^I al« bon fetner umfaffenbcn
teiffeaf d^aftlid^en 2ltt«btlbiing geben bie bieten ©d^riften S^W^%
tt»ld^c er übtr tl^eologifd^e, <>]^iIofo^]^tfd^e rnib l&iftorifd^ @e^
genftättbe imb jtoar in bcr toeitcften Sütöbcl^nung biefcr !j)i«<ri*
iflmm lyerfaftc* 2)ie meiften berfetben tourben Bio jnm ^al^rc
1743 int !£)onttnicanerfiofter iu @oeft attfbemol^rt nnb finb
tat» toenigftend ben Zitzin naäf axtö ^axl^tbü^ bibliotheca
Coloniensis bdanni @d finb folgenbe: 1« Cömmentaria in
Mattha^nm , in 4 partes distincta; 5 f^oßonten; — 2. Com-
menlaria in Ubrum Ecciesiasticl , Sapientis, Matbc^i et qpi*-
stolam ad hebrsBOS 1 f^oliant; — 3. Commentaria in Epi-
stolam ad Titum 2 Folianten; — 4. Chronicon veteris testa*
nenti foL; — 5. Expositio miss» foL; — 6. expositio super
iBare magnnm. foL; — 7. Bber distinctionum secnndum
alphab. 3 f^oßanten; — 8. Varia opuis^cula et tabul» tfaeolo-
^cfd foL; — 9« In quatuor libr. Sententiarum 2 Folianten; —
10. de hsßresi et haeretlGis &. foL; — 11. formularlum inqoi-
Ätion. hsßteü<^ pravitatis; — 12* Super postillas Tboms»
Ercfastett. fol. — 13.de quatuor virtutibus cardinalibus 4^; —
14. fabul® moralizataa, 4**; — 15. parva Chronica ab orbe
eondito, 4P; — 16. Sermones de tempore et sanctis^ 3 iBbe.
in 4^; — 17. Varii sermones, 3 JBbe. 4P; — 18. Expositio
super BfatttoBum, 4P; — 19. de origine et unitate ecelesite,
4^; — 20. de exordio confirmatione et privilegiis^ ordinis
nostri, usque ad ann. 1415, 4^ — 21. CoUecta quaedam de
conceptione b. M. V., 4**; — 22. Vari« qucestiones Sßola-
stic», 4®; — 23. de privilegiis ordinis praedicatorum, 4^; —
24. super paternoster et decem pr«cepta, 4^; — 25. Libri
3) \>, @tcincn ft^Ucgt aus bcm Umfianbc, baß btc Chronica
Archiepiscoporum Coloniens. mit bem 3a\)Xt 1420 enbtgt, baß an^ ba8
SeBett9jieI toon 3acoBu8 nid^t toeiter gereid^t ober er tfoäf bamal^ @4>efi
»ttlaffcn l^aBc. ©cibe« ifl aber, n(täf ben genaueren 5«ad^rtdjten ^ar^-
\tm9 irrig.
11*
164k
distinctionum secund. alphab., 21 93be. 4P; — 26. Index
raper alphab., 4*^; — 27. sermones de tempore, 2 93bc. gr.
8*; — 28- Conciones divers», 4®; — 29. sermones de
tempore et sanctis, 8®; — 30. divers» materi®, 8^^; —
31. Varia opuscula, 8*^; — 32. Regislrum super librum fra-
tris Armandi, 4®; — 33. Vit© veterum Philosophorum et
summa moralium, 8®; — 34. Philosophia mariana, in (pia
per varias conclusiones laudes b. M. V. ordine alphabetico
recensentur; — 35. Tractat. de hora mortis Christi*
SSon aßen btcfcn SBcrlen ift leinet gebrudt, aud^ jc^t
tieKetd^t leine« mt^t borl^anben* S)ie Sibßotl^ef be« ©ocfter
©ominfcanerÄoftcr« ift öerfanft; bte alten 5IKanufcripte t>on
Qacobn^ [inb toal^rfd^einltd^ fämtnttid^ al« veraltete Sl^artcfen
berjettelt* 9iur ein SSotumen in gr. 8^ i)ieöeici^t bte Stummer
30 ober 31 beö ijorftel^enben SSergeid^ntffe«, ^at fid^ erl^alten
unb fcefinbet fici^ jiefet in ber ©oefter ©tabtbtbltotl^ef. ©affette
»erbanft feine (Srl^altung ujal^rfd^etnlid^ ben l^iftorifd^en Str*
Beiten, toeld^c e« entl^&ft; nämltd^: 36. Chronicon ab origine
mundi; eine SOäeltgefi^id^te, reid^enb Bt« auf 3^uliuö Säfar; —
37. de origine regni francorum; i^ört mit ÜDagobertl. auf;-—
38.Recensio regum Francorum; — 39. Chronologia comilum
de Marka, retci^enb Bio gum 3^. 1390; — 40. Chronologia
Comitatus Hollandi®; — 41. Chronicon Archiepi Colon.
Friderici de Saarwerden; — 42. SSorrebe ju einer ©d^rift,
»eld^c bte Vitas pontificum entl^alten fottte; — 43. Epistola
Bernhardi de cura domestica; — 44. Commentarius in Pyt-
hagor» prsBcepta et »nigmata; — 45. Historia Nectanebi
in di^ipttttf gragment; — 46. Vita et scripta poetarum
Virgilii, Statu, Ovidii, Horatii et Juvenalis; — 47. Historia
«mnium 70 discipulorum D. N. Jesu Christi. !Der SSorrebc
infolge gefci^rieBcn 1412; — 48. Prologus beati Hieronymi
presbyteri illustrium virorum; — 49. Aurea bulla Caroli IV.; —
50. Tract. de modo observandi quodlibet interdictum per
Johannem Andre». 5Dtefe unb bte ijorlge 5Rumnter ftnb üon
einer anberen, totetool^I gletd^jeittgen, $anb ate ber be6
OfacoBn^; — 51. Chronicon episcoporum Coloniensium, Bt^
juni 3. 1420.
165
JBdh bicfeu ©tfideii liefern tote nmt ble giuminern 39
»nb 51, ate gu ben Ouetten unfeter Daterlfinbifd^en ©efci^tci^te
gc^iSrig; bie S«r. 41 tft in 9ir, 51 lieber berarteitet unb
kburfte ballet feine« Befonberen Sttbrud«. 3)a ^acofcttö fo
fe§r öiel f^rieb, fo fd^rieB er, jur ^^ttgetoinnung, mit auter^
orbcutfid^ )okUn Stbbrebiaturen, m^^atb feine §anbfd^rift,
cbgtcid^ ni^t grabe fc^Iec^^t, bod^ fel^r nnbentlld^ unb an ein*
jcinen ©teilen, Befonberö tt)o i^r SWober gn |)iUfe gefommen,
ganj unleferlic^ tft. UeBer ben S33ert% feiner l^iftorifd^en Ar-
Seiten ntSgen fid^ biefe fcttft an^px^äftn. äBte »oHen ^ier
bcm SScrf, toenigften« ba« B^^S^^tg ntd^t berfagen, bag er flc
burd^ 3«fäfee unb Slenbernngen bon 3^it ju ^At Bereici^ert
irnb öerbeffert i)üt unb bag fie, je näl^er er feiner eigenen 3^^
fSnunt, aud^ an SBertl^ gunei^men. .
Anno dominice incarnationis 94 sub Domitiano impe-
ratore, sanctus Maternus primus sedem pontificalem Agri-
pine Coloniensis ecciesie adeptus, Treuerorum quoque et
TungroTum pariter episcopus,^) sedit annis 40 et diebus 40.
Quaram terrarum populos idem beatus Maternus predicatione
sancta conuertit ad fidem domini nostri Jesu Christi. Obiit
autem in Colonia anno dni. 134, cujus corpus miraculose
translatuin fuit Treuerim et ibi sepnltum. Nam post ipsius
sancti yiri obitum, Treuerenses et Tungerenses, quorum
insimul fuit episcopus, profecti Coloniam, singuli corpus sui
pontificis repetebant, in qua quidem disceptatione , hortatu
angeli dei, in specie cujusdam senis honorabilis apparentis,
fünere sancti viri cuidam nauicule imposito, sine remige et
absque nauclero, contra impetum Beni fluuii, nauicula ipsa
sursum diuino miraculo ferebatur et in breui bore spatio
miliari confecto, staute ad litus nauicula, in loco qui post*
modum propter tristitiam Coloniensium, suo pastore frauda-
^) In marg. fielet: Tempore istius fecerunt Treuerenses subter-
ranenm vini dactum a Treueri vsque Coloniain, per quem roagnam
copiam yioi Coloniensibus amicitie causa . roisere« Hys diebus venit
Treuerim sanctus Nazarius predicans Christum k infeliciMimo
ünperatore Cornelio, Domitiano Imperatori delatuf est«
166
forum, Ruwenkyrchen est vocatus, sed nunc mutato nomine
Roydenkercben dicitun Treuerenses beati yiri reliquias
recepenmt ei ad ciuitalem suam Treuerim apportantes, in
dondno sepulture tradiderunt. Baculus siqäidem sancti Petri
apostoli, quo dictus S. Maiernus, prout in ipsius habetur
legenda, fuerat a morte suscitatus, hoc modo postimodnm
Treuerensibus est ablatus* Nam dum S. Seruatius Tugu-
rensis et Trajectensis episcopus, in spiritu diuinitus cogno-
uisset, vniuersas Gallie ciuitates per Attylam Hunnorum
regem esse vastandas et ecciesias incendendas, preter eccie-
Slam s. Stephan! Hetensem, et ipse hoc Treuerensibus et
aliorum locorum fidelibus nunciasset, omnes reliquias sanc-
torum Treuerenses vna cum dicto baculo s. Petri ad pre-
fatam bti. Stephani ecciesiam Hetis transtulerunt. Sed post
vastationem predictam Hunnorum, pace reddita ecciesiis et
primarie ipsi Treuerensi, omnes suas reliquias, preter dictum
baculum ä Metensibus receperunt, posteriori vero tempore,
regnante magno et primo Ottone, Bruno frater ejusdem
Ottonis, Coloniensis archiepus, magna fretus potentia, dictum
baculum ä Metensibus extorquens, ipsum Coloniensi ecciesie
dono dedit. Sed postea ad instantiam bti. Egberti Treue-
rehsisarchiepi, Barinus coloniensis archieps dictum baculum
secans per medium, superiorem partem sibi retinuit reliquam
partem Treuerensibus remisit. Fuit autem dictus btus. Ma-
ternus discipulus bti. Petri apostoli et per ipsum cum bto.
Euchario et s. Yalerio de discipulis in Gallias ad predicandum
ibidem christi fidem destinatis, qui et tres sancti viri pre-
dicti, dicuntur fuisse ex numero 72 discipulorum. Cetera
acta et gestä sti Materni, in legenda ipsius et sanctis libris
plenius continentur.
Post obitum siquidem s. Materni, vsque ad tempora
6. S euer in i qui 2do. loco successit in pontificatu Coloni^
ensis ecciesie, in 314 annis nulli reperiuntur in Coloniensi
ecclesia episcopi prefuisse , ^) de quo apud diuersos varle
5) Wlit bctt SCngaBftt unfcrcö 9aco6a8 |Ummctt bic Sttcreti «er^
gc^mffc bcr cötnifd^cn Sifd^öfc, 3. ^. btc Bei Böhmer fontes rerum
gerroanicanim 11. 271, 282. HL 340. 3ünACTC 3. ©. Crombach Ser.
167
sunt coBJecture, vel quod forte ciuitas Coloniensis in pag^a-
Rismnin faerit relapsa, vel qaod, si qui eidem prefuerint
episcopi, ftierint occolti propter roetum persecutionis fidei
christiaDe yel forte quod Treuerenses Coloniensem ecclesiam
cm sua rexerunt vsque ad tempora imperatoris Theodosii
2, cujus imperii tempore pontifices Galliamm, cong^egati in
coDcilio, quendam Eufratem arrianum, qui Coloniensem
ecciesiam de facto occupauerat, solempniter deposuerunt^
nibstituentes in locum ipsius beatum Seuerinum.
Sub imperio Theodosii 2. cujus Imperium incepit sub
anno dni. 427, cum ecclesia Coloniensis variis hereticorum
perturbationibus lacerata, post b. Materni obitum absque
certo et nominato presule stetisset per annos 414, sicut
habetur in precedentibus , successit 2^ loco in regimine
ipsius s. Seuerinus (ao. dni. 448) cujus sanctitas et vita
simui et tempora, que in scripturis faabentur satis clara et
nota, cujus corpus sepultum est in ecclesia Colonie sui
Dominis, quam ipse in honorem 89. Cornelii et Cypriani
Yiaens constnixerat et collegium fratrum ad seruitium diuini
cultus in ea instituerat, clarens virtutibus ac miraculis, in
sunima habetur reuerentia et honore. ^)
Tertio loco successit in pontificatu Coloniensis ecciesie
b. Eaergislus. Hie b. Seuerini discipulus, qui et in
episcoporum Colon, ad cap. ult. Lib. f. histor. Ursulan®, Stangefol
anoftl drculi Weitphalici Lib. I. ad ann. 130, 173 unb naäf i^nett
Mörckens conatus chronologicus ad catalogum episcoporum etc.
Colon, p. 18 sqq nennen at9 bte nSd^|len iRa^fotger bon Wlattxnn^,
ber m^ t^nen 115 Salute alt getoorben nnb naä> 40iäl^vtgem 9{egintent
ben 14. @e^tbr. b. 3* 128 gep^J^^fn H« foK, foraenbc: ^aulinuö t
liKai 170. — ayjarcelln« ober Cl^arentiu« f 4. ©e^tbr* 200. —
«quilittu« t 238. - 8c»o(btt8 ober Clcmatiu« t 280. — a»a#
ttttttt« 11. t 315. — ^, »urbe 346 »cgcn ©ärejlc entfcjjt — öu^irate«
t355; töorauf bann @eberin folgte. ®ute Stußwrungen über bie älteren
»«WItttiife ber cörnifd^cn «iri^e unb i^rc crjlen ©ifc^öfe, flnbctt jld^ bei
Gramer de veterum Ripuariorum et precipue eorum Metropolis Co-
loni» statu civili et ecclesiastico, a prima gentis origine ad annum 752.
BoBoae, 1784 4®. (3)er geteerte Cerf. ©enebictiner nnb fprofeffor an ber
tocrfitat in ©onn, »ar ein ©ejtfale an« «atbe. 9l&\^tvt Sflaä^xxä^tm
i»oii i^m bet ©eiber^ toefifSIifd^e ißeitrSge gur bentfd^en ©efd^id^te. L
1S2), fobatttt t). ©rnm bte 2age ber cötnif^en Äir^e in ben er^en 3ajr#
to>ettett il^rer öntfleiung jc bi« 782* »onn, 1788, 4«. — «) 9laA
bot in ber )>ortgen 9lote gule^t genannten ^riftftettern, f Weberin mci
^^i^igem ^Regiment 23. Qctob. 403.
168
. . • . . M^tini episcopi ymnum angelicum cum suo ordinis
magistro. Hie postea apud Tungrynum quod et Octauia
.dicitur, cum illuc ad predicandum et instruendum in fide
populum visitaturus accessisset, martirio est coroHatus; Cujus
vita, sanctitas et gesta in scripturis satis sunt nota. Corpus
autem ipsius postmodum per Brunonem coloniensem archie-
piscopum sub imperio Ottonis I. cujus frater ipse Brano
fuit, Coloniam est translatum et in ecclesia s. Cecilie hono-
rifice tumulatum, clarens miraculis cum digna reuerentia
colitur et veneratur.^)
4®. loco successit in cathedra Coloniensis ecclesie
Solin US, vel Solatius.®)
5^ loco successit Symoneus vel Summoneus. ')
6^ loco successit Rem e diu s.
7^ loco successit s. Cunibertus sub imperio He-
raclii, qui cepit imperare anno dni. 612 et filii ejusdem
Const^ntini III. qui cepit ao. dni. 639, et nepotis Constan-
tini IV., qui cepit imperare ao. dni* 642, et Dagoberli I.
regis Francorum et filii ejusdem, regis Sygiberti. Qui quidem
s. Cunibertus, Gallonis incliti ducis Lotbaringie filius, sedit
in pontificali cathedra annis 40. Hie conuentum fratrum
instituit, fundans ecclesiam in honorem s* Clementis extra
muros Colonienses et magnifice possessionibus dotauit, qui
hodie est intra muros et mutato nomine dicitur ecclesia s.
Cuniberti. Et nobile opidum Susatum ad possessiones
Coloniensis ecclesie acquisiuit. Sepultus in dicta sui nominis
ecclesia et multis choruscans miraculis et multis ecclesiis
in vita largiens elemosinas, beate vite exemplum, prout in
legenda sua et scripturis sanctis inuenitur, fidelibus posteris
reliquit. Cui eliam s. Cuniberto prefatus Dagobertus inter
reges Francorum primo virtutibus et fama nominatissimus,
filium suum Sygibertum sibi postea in Francorum regno
succedentem, in annis adhuc adolescentie constitutum, tan-
7) etocrgisru« t 24. Octol6. 418. — 8) iKördcnö Bemerff,
bag i5on Slnbcrcn »or @oUnu« f 470, nod^ cinöefd^aUct »ctbc: S3[qut^
linue H. t 440. — ») maä} ©imonäu« t 30. ^tpt 500, folgen bei
ÜJlörden« erfi: 5)omttiattu« f 560.- (Sarätcrnu« f 580.— @bre-
Ötfilu« t 600 — unb bann SRemcbiu« f 18. 3an. 622.
169
quam nutricio commisit et Coloniam direxit conciliis et
doctu ipsius industria rcgnaturum. ^^)
8^ loco successit Bocaldus vel Bochadus subSige-
berlo rege Francorum. ")
91 loco successit Stephanus temporibus Theodorici
pr. reg. Francorum. *^
10^ loco successit Aldewinus sub predicto rege
Francorum. *^)
11°. loco successit Gyso temporibus Lodewici III.
Francorum regis et (sub) Hilderico I. **)
12^ loco successit in pontificatu Anno primus, tem-
poribus Dagobert! II. reg. Francorum. Hie est sepultus in
Colonia in ecclesia s. Seuerini. *^)
13^ loco successit Pharamundus sub jam dicto
Francorum rege Dagoberte II. *^j
14^ loco successit Agilolfus sub Reginfredo et
Hilderico regibus, Karolo quidem Martello, qui fuit auus
Karoli magni et filius Pipinii II. qui et Pepinius grossus
(iicebatur, tunc principatum regni Francorum vna cum dictis
Francorum regibus administrante. Huius s. AgilolG concilio,
im prefatus princeps Karolus Martellus cuncta disponit,
niborta inter prefatos Reginfridum et Hildericum fratres,
reges Francie et dictum Karolum principem, pro principatu
Francorum discordia et concurrentibus ad arma partibus,
prefatus s. Agylolfus per dictum Karolum, pro pace com-
ponenda mittitur, et in partibus Ardenie juxta monasterium
Malmardiense vbi exercitus Francorum conristebat, per
satellites Francorum occiditur et martirio coronatur. Cujus
stiani vita virtutes et acta, in legenda ipsius et sacris libris
liicide continentur. Corpus ejusdem s. viri translatum Co-
^0) (SuntBcrt t ria(ff 40iäl^nger 9lcgiermtg 12. i«oto. 663. dx
i^o^ mit ©ninbe at« ber crfte otierlanntc (grjlbifd^of toon (Söln ju
^«tracijtcn. Gramer 1. c. p* 100. »crgl. mit ben »eiteren ^uöfiH^rungen
^»». mum a. D. @. 22. fg. — n) «ocalbu« f 674. — ^2) @tc*
nanu« t 12. gcBv. 680. — «) Sllbetoin ober 2lbeltt>in f 695. -
**)®iio ober ©uifo t 708. — is) SCnno I. t 24. S)ca. 709. -
'^l^^aramunb t 711.
170
loniam, in ecciesia s. Marie ad gradus clarens miraculis, a
Christi fidelibus cum deuotione maxima veneraturJ^)
15^ loco successit in episcopatu Coloniensi, Range-
fredus vel Regynfridus sub Tbeoderico II. et Uilderico
IL anno domini 754.*®)
16*^. loco sedit in cathedra pontificali Coloniensis
ecclesie Hildegerus, sub Pipino IIL filio Karoli Martelli,
qui etiam Pipinus nanus dicebatur, qui depulso a regne,
per optimates regni Francie, Hilderico inutili et desidioso,
autoritate Zacharie pape, in regem Francorum fuit subli-
matus, de quo genitus est Karolus magnus. Iste siquidem
Hildegerns, cum diclo Pipino Francorum rege, cum magno
exercitu contra Saxones dimicante et vsque ad flumen We-
seram proficiäcente , in expeditione dicti exercitus, cum
eodem Pypino militans extitit interfectus. **)
17^ loco successit in episcopatu Colojiiensi sub dicto
Francorum rege Pypino Berthelinus et sedit annis
decem. ^^')
18°. loco sub Karolo magno Romanorum imperatore
et Francorum rege sedit in cathedra Coloniensis ecclesie
Ricolfus annis 22.^^0
19^ loco sub eodem Karolo et filio ipsius Ludowico I.
rexit ecclesiam Coloniensem Hildeboldus annis 34, qui
etiam dictum Ludowicum ynxit in regem Romanorum. *^
20°. loco sub dicto Ludowico I. sedit in episcopatu
Haltebaldus annis 12, vel Hadebaldus ao. dm. 863.^)
21°. loco rexit Colonie pontificalem cathedram 6un-
tharius sub Ludowico IL et LotharioIL fratribus impera-
17) 2CgiIol:|)^ ©if^fof fett 712 unb tote (gmtgc (bei ©(um
©. 22) tooffen, burt^ SBci^ie bc« «ßa^jl^« ©regor lli. feit 1717 ber erflc
«ölnifd^e Srjbifd^of, f 31. a»dra 717. man 'otvgU aber bie ißote 10.-^
18) iRegenfricb t 1- Octob. 747. - i») «>tlbeger t 753, bei äÄördcti«
folgt i^m erfl: ©ilbcbert f 2a: 3uni 762 unb bonn ^ert^orin. —
«0) öertl&olin ober öert^elm t 5.gcbr.772.— «i)3ticoIf t782.—
^) iD^it ^ilbebolb beginnt Wtooi^tx Onomasticon p. 28. fett b. 3. 800
bie 9leibe ber cölnifd^en «if(3^ßfe. ©erfelbe tarn mx 9legtemng 784 unb
t 3. @e^t. 819. — 23) ^abebalb »urbe (grjbifd^of 819 nnb t 842.
$luf i^n folgte ^ilbetoin 842 unb f 27. ^e^t. 849. 2)a er aber bie
^fibfUid^e (Sonfimtation ni(i^t erlangte, fo xoax eigentUd^ ®ebi9)>acan3 bt9
850, too ©äntlEier folgte.
171
toribus, cujus Guntharii dam Lotharius predictus habens
sororem concubinam nomine Waltradam, volensque vxorem
legilimam nomine Thebergam dimittere et eidem in matri-
monio soperducere prefatam Waltradam et ad inductionem
dicti Gunlharii falso fuisset contra dictam Thebergam com-
positum crimen incestus et hoc per eundem Guntharium
et Theugaldum Treuerensem archiepiscopum fuisset syno<»
diaca sententia confirmatum, dicti ambo archiepiscopi per
Nycolaum iT papam fuerunt depositi, de qua depositione
habetur in decretis .... contra Theugaldum etc.^^)
22®. loco (ao. dni. 870) sub Karolo III. qui dicebatur
junior et fuit nepos Luodowici L et cognomento pij et sub
Araulpho imperatoribus , tenuit episcopatum Coloniensem
Willibertus annis 20, qui et dedicauit ecclesiam s. Petri
in Colonia antiquam, in qua similiter habuit sepulturam.^0
23^. loco (^. d. 889) sub dicto Ärnulpho, Lodowico IIL
et Conrado L necnon Hinrico I. imperatoribus, sedit in
ecclesia Coloniensi Hermannus archieps, cognomento
pius, annis 35 in dicta ecclesia s. Petri tumulatus. ^®)
24® loco (a. d. 924) sub Hinrico I. supradicto et
Ottone h imperatoribus prefuit ecclesie Coloniensi Wyc-
fredus annis 25. Iste Wicfridus fuit de Juliaco et erat
firater Godefridi quondam comitis Juliacensis. ^0
25®. loco (a. d. 946) successit ecclesie Coloniensi in
cathedra Bruno L sub Ottone primo et magno imperatore,
cujus idem Bruno fuit frater germanus, sedens annis 12.
24) 3n margine ifl nachgetragen : Hie fuit ä Nycolao papa excom-
municatus ob banc causam; nam Ludowicus imp. filius Caroli 3>>- habuit
filium nomine Lotharium, cui Ytalie regnum commisit, qui Lotharius
diuino amore succensus, regnum reliquit filio suo Lotbario et Prumie
monachum se fecit. Iste Lotharius habuit concubinam, nomine Wal-
dradem Gnntheri episcopi sororem, quam instinctu prefati episcopi legi«
tine vxori sue Tyberge superduxit, ob quam causam idem Guntherus
a papa excommunicatus est, verum post interdictum episcopale officium,
pecunia ductus, Romam veniens minirae reconciliari yaluit; qui dum
coolumax apud Xanctum diuinum officium usurparet. feritur ab angelo
doL sacris vestibus exutus, ante Altare domiui occisus. @ untrer
nmrbe (Srgbif<(of 20. ^:prU 850 unb entfe^t 30. SD^är^ 864. 9?ad^ t(m
Btbi9\>acani bi« 870. — «s) ©illibcrt (grjbifdtof feit 7. Januar 870,
t 11. Btpt 889. - 26) ^ermann I (Srjbtft^. 890, t H. $(^)rir920.—
27) SSiflfrtcb (grjüifd^. 925, f 9» 3ult 963.
172
Hie Bruno factus episcopus sponsern inclitam Coloniam a
jugo ancillari excussit, frenum tributi ejus soluit ac Über--
tati eam pristine donans, primus in ea glorie
inseruit. Preterea imperatore fratre ejus ytaliam itinerante,
Galliarum procuratione sibi delegata, terram a latrociniis
usque quaque purgans, Francis rebellantibus bellum intulit
et adepta victoria, vrbem Parysiensem insignem cepit et
thesauris spoliauit. Ipse et ducem Lotharingie latrocinantem,
bello victum, in vincula conjecit et judicio fratris reseruatum,
per sententiam dicti imperatoris et principum, ducatum Lo-
tharingie Coloniensi ecclesie acquisiuit; cum ante hec tem-
pora archiepiscopi Colonienses non judicio gladii temporalis
sed tantummodo baculi pastoralis jurisdictione vsi fuissent.
Idem et castrum Tuitiense propter aduersitatem rebellantium
confregit, pontemque vltra Renum fluuium ex aduerso Co-
lonie deductum, propter frequentia latro(^nia in eo com-
missa dejecit, corpora sanctorum Euergisli, Patrocli, Elifii et
Priuati, de diuersis locis coUecta, Coloniam transtulit vna
cum baculo sti Petri apostoli et cathena; multas ecclesias,
alias quidem a fundamentis erexit, alias possessionibus do-
tauit, alias dirutas reparauit ad vltimum cenobium s. Pan-
Ihaleonis extra muros Colon, instituit, vbi sepultus feliciter
in domino requiescit. Ipse quoque* primus Coloniam a tri-
butis liberam esse fecit.^^)
26^ loco (ao. dni. 963) sub dicto Ottone I. impera-
tore tenuit cathedram archiepiscopalem Coloniensem V o 1 c h-
marus annis 4.^^
27^ loco (ao. dni. 969) successit eidem in sede poii-
tificali sub dicto Ottone et filio ejusdemll., sedens annis 7,
vir valde religiosus nomine Gero, qui instituit abbatiam in
Gladbach, sepultus Colonie in ecclesia s. Petri. Iste Gero
per Warinum successorum suum, vt dicitur, viuus fuit se-
pultus, laborauit enim idem episcopus Gero infirmitate capi-
»8) ©runo I, ©cnoa ö. ©a^fen, (gnHfc|of 30. außuß 953, f
11. Octobcr 965. — ^) öoirmar (grabifd^. 965, t 18. 3nft 969.
173
(is ita, vt sepe per aliquot dies jaceret sine sensu et illo
modo sepultus interficitur. ^^)
28^ loco (ao. dni. 976) sedit in cathedra pontificaii
Coloniensis ecclesie sub Ottone IL Warinus annis 19, qui
de facto suo, scilicet quod antecessorem suum viuum sepe-
iisse dicebatur, penitens, impetrata a dno. papa indulgentia,
cenobium s. Martini in Colonia collapsum reparauit et emen-
Ml et nationi Scothorum in perpetuum tradidit; qui etiam
partem baculi s. Petri per medium secans, partem superio-
rem ecclesie Coloniensi retinuit et partem inferiorem tra-
dens et restituens ecclesie Treuerensi. ^0
29^ loco (ao* dni. 994) sub Ottone IIL sedit in ca-
thedra Coloniensis ecclesie Euergerus annis 15, sepultus
in ecclesia s. Petri. ^^)
30^ loco (ao. dni. 1009) sub dicto Ottone IIL et
Binrico IL successit in pontificatu Coloniensis ecclesie s.
poQtifex Heribertus, annis viginti vno, cujus vita et
sanctitas et miracula, in ipsius legenda haben tur, de cujus
tarnen gestis aliquid placet adnotare. Fuit namque idem
s^Heribertus exutus cum dicto Ottone imperatore in ytalia.
h archiepiscopum est electus et accepta ab ipso imperatore,
qui multum sibi fauebat inuestitura, annulo scilicet et baculo,
aoetoritate dni. pape in archiepiscopum Coloniensem extitit
consecratus. Cum autem aliquo tempore imperatore de
Wa recedente stetisset in precibus, reuertente iterum
imperatore in Ytaliam, habuit in comitatu dictum s. Heri-
lertum, de cujus precibus et concilio multum confidebat,
babito siquidem in via de animarum salute familiari coUo*
ipiQ, in hoc vterque conuenerunt, imperator et archiepis-
copus, quod is eorum qui primo sospes reuerteretur ad
patriam, edificare deberet decentem conuentum, in honore
dei genitricis Marie , ad quem et perficiendum larga dicto
ponlifici predia tradidit imperator. Ipso vero imperatore,
Don longe postquam vrbem ingressus fuerat, Rome defuncto,
80) ®ero SWorlgraf bcr Sauflft, erjBtfd^of 969, f 28. 3futtt 976. —
^)3Bariii (grjbiW. 976, rejlötiirtc 984. — 8«) (gt)crgcr (grjHfdJi)}
^. t U. 9um 999.
174
corpus ipsius per dictum s. Heribertum, de hac re adhnc
in vita per dictum imperatorem adjuratnm, fuit traaslatam
Aquisgranum et ibidem in ecclesia beate virginis Marie
honorifice tumulatum. S. itaque Heribertus, sponsionis quam
imperatori in via fecerat non immemor, edificauit et instituit
abbatiam Tuitiensem, in honore bte« virginis, vbt et post-
modum sepultus, in doniino feliciter requiescit, miraculis
choruscando* Exuto igitur sicut supradictum est, Ottoue
imperatore in Ytalia et Hinrico U*, absente adhuc s. Heri-
berto, ad imperium electo, habuit idem Hinricus imperator
prefatum s* Heribertum diu suspectum super eo, quod primo
electionis sue tempore, dum insignia imperii apud se habe-
ret, dyadema regni in alium transferre temptauerit; Mansit
ergo inter seruos dei, imperatorem scilicet et s« Heribertum,
simulate pacis longa discordia et dum imperator archiepis-
copo multa ad rem non pertinentia grauia sepe inponeret,
que archiepiscopus tarnen sustinuit patienter, tandem ipse
miperator adüeniens Coloniam et indignantem contra archie-
piscopum gerens animum, ab ipso tarnen archiepiscopa fuit
officiosissime receptus« Cum autem nocte sequenti impe-
rator sompnum caperet, vidit sibi astare personam aspectu
terribilem, sacerdotali infula decoratam et sibi comminando
dicentera,ne quidquam sinistri contra seruum dei Heribertum
Ylterius moliretun In crastinum ergo Augustus in throno
residens et ex industria per intemuncios immensam pecu-
niam ab archiepiscopo exigens, quod. tarnen in animo non
babebat, dum archiepiscopus ad eum ingrederetur et mestis
deploraret calumpnias, quas ab eodem innocens pateretur,
astantibus et nonnullis animum imperatoris contra archiepis-
copum inflammantibus ad iadignationem , ad hec Augustus
surgens de tfarono prorupit et in amplexus et oscula sti
viri et confessus est, se fuisse malorum concilio deprauatum
0i pro Gommissis veniam supplicans expetiuit. Dum ergo
esisent osculo pacis federati, erubescentes aduersarii dela-
buntur et imperator atque archiepiscopus juxta se in solio
coUocarunt de negotiis reipublice tractatari. Sequenti vero
nocte, dum archiepiscopus pius matutinas in ecclesia solus
175
in oratione persisteret, obseruaia hora congfrua, vno dun-
laxat comite clerico, clamide pedibus aduoluitur, confitens
hmniliter in eum se peccasse et ita cessauit inter eos tota
discordia, nuUo rancoris vestigio remanente« ^^)
31 ^ loco (ao. dni« 1031) sub Conrado IL sedit annis
15 in cathedra Colon« ecclesie Pylegrinus« Hie instituit
collegium sanctoram apostolorum in Colonia et ecclesiam
prius a s. Heriberte ineeptam, feliciter auxit et consum-
mauit, vbi et sepultus in domino requiescit« ^)
32^« loco (ao« dni. 1035) sub Hinrico HL iinperatore
prefiiit Colon, ecclesie annis 20, Hermannus H. Coloniens«
archiepiscopus cognomento nobilis, sepultus in ecciesia
s. Petri. Hie ecclesiam s« Seuerini ex vetustate collapsam
renonauit et ampliauit« Ad istum Hermannum archiepiscopum
Coloniensem, Franco scolasticus Leodiensis, et scientia Ute-
ramm et morum probitate clarens, scripsit librum de qua*
dratura circuli, de qua re Aristoteles ait circuli quadratura
si est scibile, sciam quod mondum est; illud vero scibile
est, quod consecrauit ecclesiam Goslariensem seil. Her-
raannus anno XL Henrici IH.^^
33®« loco' (ao« dni« 1056) successit in pontificatu Co*
loniensi s. Anno U« sedens sub Hinrico HL qui et eundem
ad pontificatum promouit et sub Hinrico IV* imperatoribus
annis 20. Hie sanctus vir Anno, natione de Dassele, cum
adhac esset in statu minori et prepositus Goslariensis, in
expediüone exercitus, quod Hinricus HL ad Pannonias contra
Tngaros rebelles Imperator duxit, imperatorem comitans,
in bello cum iisdem Vngaris commisso, dicitur fortius Om-
nibus dimicasse. Ipse jam mortuo dno« Hinrico 3^ et filio
ejusdem Hinrico IV* adhuc paruo 5*r vix agente annum
per patrem, in successorem regem designato et matri sue
Agneti auguste, per optimates regni ad educandum common-
dato, eundem Hinrioum annuentibus nonnullis regni princi-
S8) Heribert ®raf )>. Stot^enBurd mnrbe Qtto&ffit im 9itU ober
tnattfl unb Betätigt 25* ^q. 999, f 16* aSfit« 1021.- ^4) ^iHgr im
GnHfA. 1021, t 25. Sugull 1036. — 35) ^ermann iL, *""- ^
9xfi\\^o^ 1036, t 11- gebr. 1056*
176
pibus, vna cum lancea et aliis regni insignibus, ab ipsa
matre augusta per vim abstraxit et in suam recipiens com-
mendam, Coloniara secum adduxit. Idem quoque vir dei
commendabat et sancte vite instituit celebres congregationes,
primam s* Marie ad gradus in Colonia, 2"*^ ad s. Georglum
ibidem, 3'r in monte Syberg vbi etiam requiescit, AT ia
Thuringia, in loco qui dicilur Saluelt, 5"J?* in Westphalia in
loco qui dicitur Grascop. Transtulit quoque idem vir
sanctus corpora gloriosorum duorum martyrum, sanctorum
Ewaldorum in ecciesiam s. Cuniberti Colonie dudum sepulta
et ea de neglectis loculis recolligens, in capsis auratis,
decenter cum reuerentia reponens, fecit eorumdem memo-
riam esse celebrem sub anno dni. 1074. 5^. nonis mensis
octobris* Cetera sanctitatis ejusdem et vite atque doctrina
ejus et miraculorum plurima celebris memorie insignia, pa-
tent in legenda ipsius et in scripturis sanctis que apud
multas ecclesias auctentice reseruantur; sepultusque est in
Syberg. ^0
34^ loco (ao. dni. 1076) sub diclo Hinrico IV. tenuit
sedem episcopalem Coloniensem Hyldolphus 3 annis. Hie
fuit capellanus Hinrici lY. imperatoris, sepultus in ecclesia
s. Petri. 3^)
35^ loco (ao. dni. 1091) sub eodem Hinrico IV. im-
peratore sedit in pontificali sede coloniensi Sygewinus
annis 10. major ecclesie decanus, sepultus in ecclesia s«
Petri. 3«)
36^ loco (ao. 1102) sub Hinrico IV. supradicto, pre-
fuit Coloniensi ecclesie Hermannus HI. qui diuite cog-
nomento vocabatur, annis 10 et mens. 6, sepultus in capi-
tolio Sigebergensi. ^^)
36) Slttno If. gcl^örtc ntd^t gu bcr gatnUic to. ÜDaffet, fontcru
war ein §crr i)on ^ol^entatib unb ©otmenbcrö, geboren auf bcr ^urg
^tcugftn^en in ©d^toabcn. ©t&Itn SQBtrtemBcrgtfd^e ©cfci^td^te I, 566.
Umpättbltd^crc ^a6)xx^t i5on feiner gamiUc gibt SÄoo^er: Stnno IL bcr
^eilige, (grjbifd^of i5on (Söln; in bcr Scitfd^rtft für »cPfälifAe ©efiä^tdbte.
VII, 39. (Sr würbe erjbifd^of 3. ÜJeSr^j 1056, t 4. 2)cj. 1075. —
37) ^tlbolf @rjMf(i^of 6. 3Ȋrtj 1076, f 20. 3uU 1079. - 38) (Sigctoin
(£rjbif(3^of 1079, t 31. mai 1089. — 39) § ermann in> ®raf to. S^orb-
teim, ©rjbifd^. im 3ttnt 1089, t 21. i«oi5. 1099.
177
37°. loco (a. 1112) sub prefato HinricoIV. (Hinrico V.)
et Lothario IIL imperatoribus sedit in pontificatu ecclesie
Coioniensis F r e d e r i c u s I., 36 annis. Iste prefatum
Lotharium vna cum vxore sua Rixa, Colonie vnxit in regem.
Ipse quoque plus ordinatione Henrici IV. imperatoris supra-
dicti, quam electione priorum fuit in arcbiepiscopum ordi-
natos. Nam vsque ad hec tempora imperatores inuestituram
annuli et baculi concedere consueuerunt. Idem quoque
contra innumeram multitudinem Sweuorum et Bauarorum,
parua licet manu, in campis Ändernaci confligens, feliciter
triumphauit; fundauit autem monasterium in Rolandes werde
et cellam in Remago, sepultus in monasterio Syberg. **)
38^ loco (a. 1132) sub Lothario III. imperatore, cepit
sedem ecclesie Coioniensis Bruno IL prius prepositus sti
Gereonis, filius Ädolphi L Comitis de Altena, repulsa
canonica electione priorum, de Godefredo preposito Xanc-
tensi facta, per violentiam, fauore imperatoris, in cathedram
pontificalem Coioniensis ecclesie, in sui perniciem intrusus,
sedit annis 6; qui dictum Lotharium imperatorem in expe-
ditione armati exercitus in Ytaliam comitatus, apud Barum
ciaitatem Ytalie obiit, sepultus ibidem. Hie construxit ceno-
Mam veteris montis. **)
39^ loco successit in pontificatu Coloniensi Hugo,
prius major decanus, qui per Innocentem IL papam in
arcbiepiscopum Coloniensem consecratus, paucis funxit diebus.
Imperatorem similiter in Ytaliam comitatus apud dictam ciui-
tatem Barum defunctus et juxta antecessorem suum Bru-
nonem tumulatus.*^
40^ loco (a. 1138) sub Conrado IIL sedit in cathadra
Coioniensis ecclesie Ärnoldus I. annis 11, qui fuit prius
prepositus ss. Apostolorum, cum accusatus de Symonia,
fua in concilio per Eugenium papam apud Remis celebrato
40) gticbrt^I. to. Äärnt^cn, SWarfciraf t.griaul, (grjHfcJ^. 1099,
t25. Octob. 1131. — 41) S3ruiio IL (S^raf to. 2(Ueua*SBerg, (gr^biW.
25.2)65.1131, t 29. ^3Wai 1137. — «) ^ugo ®raf ». ©^on^icim,
H^, im 3Rfti 1137, t L SuU «137.
12
178
non affttity ab eodem Eugenio fuit depositus, ipse vero, cum
archiepo Hoguntino similiter deposito, accedens pro sua
restitutione Romam, archiepo Moguntino gratiam optinente,
Cum tarnen ipse Arnoldus multa offerret, gratiam optinere
non valuit**'^)
41®. loco (a« 1151) sab Frederico L imperatore, rexit
ecclesiam Colon* Arnoldus IL annis 5« prius major pre-
positus, qui fuit Frederici predicti imperatoris cancellarius,
ecclesiam S. Clementis in Ryndorp Colon, dyocesis, vbi et
sepultus requiescit, multis ornamentis decorauit. ^^J
42^ loco successit (1156) in diele Coloniensis ecclesie
cathedra FridericusII. natione de Dassele,*^) ecclesie
s. Georgii prepositus, qui propinquorum intrusione et junio-
rum de clero electione, exclusa canonica electione de 6er-
hardo preposito Bunnensi facta, Coloniensem ecclesiam
assecntus, imperatorem in Ytaliam comitatus, ab Adriano
papa IV. consecratus^ in pontificatu vixit duobus expletis
annis. Obiit in Papia, cujus ossa inde translata, in mona-
sterio montis veteris Coloniensis dyocessis sunt sepulta.
Iste Fredericus castram Randerode, propter rebellionem
destruxit et solo coaequauit.
43^ loco (ü. 1159) Coloniensis ecclesie sedem tenuit
sub Frederico L imperatore Reynaldus prepositus Hilden-
semensis, similiter natione de Dassel ead petitionem Co-
loniensium assecutus. Vir omni probitate conspicuus, dicti
imperatoris cancellarius , ipsum imperatorem in Ytaliam co-
mitatus, sedit annis octo. Cum autem iste dictus Reynaldus
vna cum prefato Frederico I. rem publicam romani imperii
per multas soUicitudines et infatigatis laboribus ririliter dis-
poneret, accidit quod frater ipsius imperatoris, Conradus
palatinus, Lodewicus lantgrauius Thuringie, Frldericus dux
^) SCrnoIb I. to. SRanbcrobc ober ®raf ö. (Srcbc, ergBtfdJof 1137,
etttfc^t 1151, t balb batauf 3. «^rlL — 44) ^rnolb II. @raf *). Söicb,
«rabifd^of nodj »or 15. Wßx. 1151, f 14. Wlat 1156. — 45) ^fn margine
xfi ^DOti bcrfelbctt ©anb itad^getraacn : hie fuit niins Adolphi 2<«- Comitis
de Altena, gctcbcrtd^ II. @raf to. mtna*^tti, ^xfix\ä}, im 3fuli
1156, t 15. S)ea. 1158.
179
Älemannie, filius olim Conrad! IIL, Coloniensem archiepis«*
copatuni in absentia dicti pontificis bostiliter inuaderent et
accepto inter se occulte concilio, vt pro libitu tcrras eccle-^
sie predari et pcrcurrere possenl, montem illum, vbi nunc
castrum Rynegge est positura, occupare intendebant. Quod
cum industriam prefati dni. Reynaldi Archiepiscopi , tunc
cam imperatore in ytalia existent! non latcret, ipse concep-
tum et factum hujusmod! Philippe major! decano, qui epis^
copatu eidem Reynaldo successit et fidelibus ecclesie per
nuncios significans, montem eundem per ipsos preoccupari
mandauit, quod et factum est; et sie dicti principes se pre-
uentos sentientes, bellum ad feriam 2**^ in rogationibus, in
campe Ändernacensium Coloniensibus indixerunt« Ex indu*
Stria autem prefati Philipp! decani et prelatorum colonien-
sium, tantus equestris et pedestris atque naualis exercitus
occurrit, qualem ex tot preclaris nobilibus et fortibus Theu-
tonicis in acie extitisse nostra memoria non recordatur«
Nam computati fuerunt 125 mille bellatorum, vnde nuUus
diclorum principum ausus fuit venire, cum tarnen fuissent
per Colonienses 12 diebns exspectati« Inter hec autem
dnus. Reynaldtts archiepiscopus super omnes principes im-
peratori deuotius et fidelius seruiens in ytalia, hec tarn
jocunda noua percipiens, impetrata grata ab imperatore
liccntia et acceptis ab ipso imperatore dono pretiosissimis
Biuneribus, yidelicet corporibus beatissimorum trium magorum
et duorum sanctorum martyrum Felicis et Naboris, qui in
ciuitate Mediolanensi, per ipsum imperatorem tunc temporis
capta et destructa, hucusque fuerant recondita, cum dictis
reliquiis in vigilia S. Jacob! apostoli anno dni« 1164 cum
gaudio et exultatione omnium, gloriose Coloniam inirauit,
dictas ibidem. Ysque hodie reliquias relinquendo. Idem quo-
que Dnus. Reynaldus transtulit corpora sanctorum Cassii et
Florentii et sociorum eorundem martyrum in ecclesiam
Bunnensem, inuenti quidem sunt sicco sanguine eorundem
euidenti, cum jam 773 sub terra reconditi quieuissent. Im*-
perator siquidem Fridericus supradictus Ylaliam pluries cum
exercitibus agressus, prefali dni. Reynaldi archiepiscopi pro*
12*
180
bitate et industria, omnem sibi Longobardiam, Ytaliam atque
Apuliam subjugabat, diclo vero Dno. Reynaldo in vna die-
tarum expeditionum ytalie vrbem Thusculanam fidelem impe-
ratori ingresso, Romani contractis copiis fere ad 42 milia
virorum eundem Dnum* Reynaldum in dicta ciuitate obsi-
dione vallauenint, ipse autem non plus nisi C et 40 milites
secum babens, tarn ob reuerentiam sacre diei, seil pente-
costes qui tunc erat et quia cum tanta multitudine, nisi
diuino fretus auxilio confligere potuit, se infra muros con-
tinuit ipsa die. Interea existente in illis partibus, viro stre-
nuo Christiano archiepo Moguntino, qui continue XI annis
in obsequio imperatoris ibidem moram trahens, totum duca-
tum Spoletanum et multas alias ciuitates atque castella sibi
subjugauerat, cujus timor quidem et fama super omnes in
circuitu prouincias pululabat, idem arcbiepus Moguntinus et
Philippus imperatoris cancellarius, ipsius Reynaldi in archi-
episcopatu successor, cum quingentis vel circiter armatis,
per longam et arduam viam fessi, in auxiliuin dni« Reynaldi
venientes, juxta Thusculanam ciuitatem obsessam resederunt,
quos statim Romani inuadentes recedere compulerunt; sed
dictus Reynaldus spem ponens in domino, a portis cum suis
erumpens, romanum exercitum audacter bello inuasit, perse-
cutum quoque fugauit, vbi de Romanis euaderunt passim
per agros 9";*- et capta 5 milia fuerunt, nullis de parle ip-
sius archiepi perdilis, preda tola cessit seruientibus militibus,
tantum gloria triumphi computatum autem fuit prelerea per
Romanos, quod de 40 milibus vix duo milia redierant Ro-
mani autem hys pressuris ad deditionem coacli, prefato
Frederico imperatori debitam de cetero obedienliäm presti-
terunt certis pactis, jurejurando et scriptis valide roboralis.
Quo prefati dni. Reynaldi imperator exhylaratus vicloria,
eidem dno. Archiepiscopo et ecclesie Coloniensi larga fecit
possessionum et priuilegiorum donaria, inter que etiam pos-
sessionem Andernacensis opidi, Coloniensi ecclesie est lar-
gitus. Obijl autem idem dnus. Reynaldus in Ylalia in vigi-
lia assumptionis beate virginis; vir sapientia et probitate
mirabüiSy in quo spes maxima imperatoris glorie residebat,
181
i cujus ossa, Coloniam translata, in ecclesia S. PeUi cum
■ magna veneratione sunt sepulta.^®)
44^ loco (a* 1168) succedit in pontificalu ecclie
Colon, dno« Reynaldo, Philippus major decanus ei fidelis
imperatoris cancellarius, natione de Heynisbercb, vir
omni probitate mirabilis, seditque sub dicto Frederico I. et
filio ejusdem Henrico VI., quem quoque vnxil in regem,
anois 20. Defuncto itaque in Ytalia apud imperatorem dno.
Rejnaldo, idem dnus. imperator desiderauit affectans, pre-
fatuni Philippum ad dignitatem pontiiicatus Coloniensis eccle-
sie peruenire. Scripsit idem imperator literas suas mirabi-
iitcr fauorabiles ad Hinricum de Alpheym, Hinricum de
I Volmensten et Gerhardum aduocatum Coioniensem et ad
I ministeriales et vasallos coloniensis ecclesie, pro eodem
Philjppo, imperiaii cancellario, in coioniensem archiepisco-
j pum promouendo; que quidem litere memorie digne vsque
bodie apud nonnulios studiosos in scriptis reseruantur; qui-
bas quidem imperialibus literis et hortatibus ad effectum
deductis, idem Philippus, licet absens, Jn successorem dicii
Reynaldi electus, in vigilia assumptionis anni sequentis,
coloniam accessit et tandem anno elapso, in vigilia assump-
tionis, filium ejusdem Frederici L, Hinricum VI« Äquisgrani
vnxit in regem. Iste Philippus vir memorie dignus, 40
miiia et 700 marcas argenti in emptionem vrbium et pre-
dionim Coloniensis ecclesie exposuit. Idem quoque Phi-
%us intrans Saxoniam cum exercitu trium milium militum
electoram, exceptis armigeris equitibus et pedestri exercitu,
CQJns non constat numerus, Hinricum ducem Saxonie, patrem
Ollonis IV. imperatoris, per tres annos continuos impugnans,
fflanupotenti exterminauit, ducatum Westphalie et ducatum
Angarie, quos duos ducatus ecclesia Coloniensis vsque in
presens possidet, dicto Hinrico duci Saxonie, qui per sen-
tentiam imperatoris et principum, propter excessus suos,
nomine et dignitate ducis fuerat jam priuatus, armata po-
tenlia viriliter auferrendo eidem. Obyt autem dictus Phi-
*6) SRainalb ®taf toon ©affcl, (SrjBtf(iJof 1. gebruar 1159, f
H. %M, 1164.
182
lippns archiepiscopus in expedilione Apulie, imperatorem
HinricumVL comitatus, in ciuitate Neapoli; cujus ossa sunt
Colonie delala, apud S. Petrum et honorifice sepulta. Fuerat
siquidem, sicut fertur, dictus Philippus vir pulchdrimus et
forlis corpore et super omnes überaus. His duobus ponti-
ficibus ecciesia Coloniensis tanquam duabus columpnis fer-
reis est stabilita et firmala. *''^) Iste castrum Ryneke per-
fecit, factus archiepiscopus, et castellanis muniuit. Item
ducalum Angarie qui et Westphalie dicitur, quo dux Hen-
ricus leo priuatus fuerat, a Frederico imperatore 5 railibus
marcarum et seruitio suo corporali fortissimo et multiplici
comparauit, sibi suisque successoribus et pontificali dig-ni-
tati perpetualiter incorporauit. Voluit autem de consilio
hunc ducatum emere pretio tantiilo potius, quam in bene-
ficio accipere, propter maiorem facti firmitatcm. Hie Phi-
lippus construxit de nouo castrum Peremunt super Wiseram,
in aliodio quod ipse pecunia sua comparauerat et beato
Petro donauerat. Ilem cur lern in Susato decenler edifi-
cauit. Similiter et ,curlem in Rekellnchusen, curlem in
Huchelinghouen juxta Nussiam, curtem in Brole, curtem in
Lechenich, curlim in Rudino, castrum Aspele juxta Rees,
hec omnia edificauit. Item emit castra multa sciL Wassen-
berg, Rideke, Deest, Olebugge, Are, Kempenich, Burgechem,
Blankenberch , Wede lantgrauij Suanenborch , Froisberg,
Thekeneborh, Dale, Weslhene, Haggene, Ytere et alia
plura. Inuenitur autem quod in castris et aliodiis pro
ecciesia circa quinquaginla M. marcarum erogauit, proprie-
tatem autem istorum castrorum tradidit beato Petro, sed
dominis terrarum tradidit quedam ex eis jure feodali possi-
denda; nola plura anno etc. Frederici primi. *^)
45^ loco (a. 1192) sedit in cathedra pontificali eccle-
ßie Colon, sub Hinrico VI. tribus annis Bruno III. major
prepositus ^^3 exclusa per minas nobilium et impressione
*') üDa« folgenbc ifl toon berfelBeii $anb ^äter in margine narf;*
getragen. — 48) ^^tn^p ^. ^einöbcrg, (grabif^of 1167, t 13. Slugup
1191. - ^») 3n inarff. jicftt: hie erat de Marka. ^ruuo III. @raf
to. mttm-^ixq, (Srjbifc|of 1191, reftgniitc 1193.
183
tnanus layce, canonica eleciione de Loihario Bunnensi pre*
posito facta; proat in simili habetur de Frederico IL Colo-
niensi archiepiscopo , cujus frater idem Bruno extitit sciL
carnalis. Iste Bruno senex et debilis episcopus renum te-
nuit cathedre, in habilu monastico vitam finiens, in mona*
sterio dicto Berge. ^®)
46®. loco successit in cathedra Coloniensi Adol-
phus I.**) (a. 1193) major prepositus, sedens sub Hin-
rico VI. Philippe II. et Ottone IV, regihus annis 12. Iste
fuit filius fratris Brunonis III. qui etiam post obitum Hin-
rici Tl. regis, electione discordi per principes celebrata,
Ottonem IV. Colonie elegit et Aquisgrani vnxit in regem*
Cujus electioni quoque interfuit et assensit Theodericus
archiepiscopus Treuerensis, principibus et alüs eligentibus
Philippum II. fratrem Hinrici VI. supradicti, de qua quidem
electione processit decertatio venerabilium exin de elec-
tione. Cum autem dicti duo principes ad regnum coelecti,
diutius adinuicem guerrarum turbationibus plurimis decer-
tassent et parte Philippi petente, idem Philippus Coloniensem
episcopatum inuadens vndique absque resistentia propalasset,
fama dicti Adolphi cepit esse non integra pro eo, quod ipse
validam manum Ottoni suo electo non apponeret, cum tamen
secundum veritatem ipse potentie dicti Philippi, qui multis
principibus et valido milite stipabatur, solus resistere non
valeret. Compulsus est ad vltimum, vel sicut aliqui volunt,
promissionibus et muneribus allectus Adolfus archiepiscopus
cepit fauere parli prefati Philippi et receptis ab ipso jure-
jurando et obsidibus, eundem Philippum in vigilia epyphanie
Dni. similiter vnxit in regem Aquisgrani. Cum tamen prius
prefatum Ottonem in regem consecrasset, suborta autem
propler hoc graui discordia inter Ottonem regem et Adolfura
archiepiscopum supradictos, accusatus quoque per ipsum
Ottonem de hac re, dictus Adolphus apud Innocentium
50) tBtttcilBcrg. — &^) Stt marg.: iste fuit de Altena. Hbotf I.
«raf to. %Ütm ÖrsHf<i^. toor 25. l»oJj. 1193, entfctt 17. 3vtnx 120ö*
184
papam III. et per eundem dominum papam ad curiam citatus
personaliter, sed cum sententiam excommunicationis paruipen-
dens non compareret, dominus papa execuiionem sententie
depositionis quam in ipsum tulit, executioni mandari pre-
cepit per Sifridum archiepiscopum Moguntinum et eplscopum
Cameracensem, qui quidem legati apostolici, presente dicto
Ottone rege, sententiam depositionis hujusmodi in Colonia
exequentes, eundem dnum. Adolfum realiter a dignitate et
officio episcopali deposuerunt«
47®. loco (1205) deposito jam per sententiam domini
Innocentij pape IIL dno. Adolphe, successit ejus in episco-
patu Coloniensi Bruno IV« Bunnensis prepositus, natione
de Henbach, qui sub Philippe IL et Ottone IV« regibus
sedit annis tribus. Hie dnus. Bruno, post depositionem
Adolfi, per dnum* Sifridum archiepiscopum Moguntinum et
alios dnos. episcopos de Anglia, in legationis officio per
decretum domini Innocenlii proprium destinatos, fuit in
ipsa ciuitate Coloniensi in archiepiscopum consecratus. Sub-
rogato itaque in locum dicti Adolphi dno. Brunone IV.,
accedens ad Philippum IL regem supradictum dictus Adolfus
depositus, apud Spyram in Conuentu regio, ibidem cum
magnatibus regni habito, sue depositionis miserias deplo-
rando ipsi Philippo patefecit, cui dictus Philippus compatiens
archiepiscopatum Coloniensem hostiliter ingressus. cuncta
depopulans, inter alias multas munitiones captas, cepit opi-
dum Nussiense, quod tempore dicti Adolphi pro sue depo-
sitionis solatio asslgnauit. In hac siquidem armorum expe-
dilione occurrerunt cum exercilu, prefatus Otto suus in
regno aduer^'a^ius et cum ipso dnus, Bruno IV. in Colo-
niensem archiepiscopum jam promotus et juxla Wassenberg
coramisso belle, prefatus Otto et dictus Bruno terga ver-
tontes campum dimitlunl, ipse dnus. Bruno archiepiscopus
per Philippum regem capitur et per annum tenetur in viii-
culis, postea per duos cardinales missos cum legatione in
Alemanniam, pro pace inter dictos Philippum et Ottonem
concilianda, dno. pape Romam restituitur et postmodum non
diu Philippo rege per suos inlerfectOj reuersus ad ecciesiam
185
Coloniensem, ipse Bruno defunctns est et in ecciesia beati
Petri sepeütur, ^^
48^ loco (1208) assumptus ad pontificatum ecclesie
Coloniensis Theodericus sanctorum apostolorum prepo-
situs svh Ottone IV* sedit annis 5. Cum itaque dnus. papa
Oltonem imperatorein, orta inter ipsos turbatione, excom-
municasset et sententiam ipsam per prelatos regni Almanie
mandari executioni precepisset, idem Thidericus mandato
apostolico non parens, nee dictam sententiam exequi eurans,
ymmo dicto imperatori in Omnibus communicans, bona eccle-
sianun, quarum rectores sententie parebant, vndique depre-
dabal, suis eadem consanguineis largiendo, vnde idem Thi-
dericas per Syfridum Moguntinum arcbiepiscopum, rommisso
stbi per papam legationis ofßcio, vna cum dicto imperatore
excommunicatus publice denunciatur. Fertur autem ipse
Thidericus ante promotionem suam deo et beate Marie vir-
gini plurimum fuisse deuotus, postea vero peruersorum con-
cilio adeo deprauatus quod modicum baberet inter personas
ecclesiasticas et laycos discrimen, nisticos et monacbos eque ^
perturbans et ab bijs et ab illis iniusta tbelonea et exac-
liones per vim extorquens, ipse et castrum Godesberg de
rsmis cujusdam judei, per ipsum capti edificauit, vbi sctus
Kichael archangelus ecclesiam habuit suo nomine conse*
cratam et ibi ob reuerentiam dicti arcbangeli nullus ante
ipsum munitionem ponere persuadebat. Pro hijs siquidem
et alijs sue tyrannidis excessibus, tandem idem Thidericus
per prefatum dnum« Sifridum Moguntinum, apostolioe sedis
legatum, sicut ejus antecessor Adolfus, dignitate et oßicio
pontificali fuit priuatus. Quibus tamen vtrique ex redditibus
episcopalibus 300 marce pro sustentatione eorundem (uerunt
assignate, remissa Coloniensi ecclesie facultate libera, sibi
pontificem eligendi. ^^)
49^ liKO (1217) deposito jam per sententiam domini
pape Theoderico Coloniensi archiepiscopo , electus est ad
52) SSxnnc IV ®raf toon @a^n, (Sralbif^of 25. Snü 1205,
f 2. g?oto. 1208. - 53) SDicbric^ I, to. ^chiöberg, (gijbifd^of 25. ÜDcj.
1208, etitfcfet 27. TUti^ 1212; eebtöbacatta ^i« 1216.
186
pontificalem ctlhedrain dtcie ecclesie, Engelberius I*
i;edens sub Ottone lY« et Frederico 11 iioperatoribus annis
12* Hie habuit patnios nobites antecessores suos, Coloni-
enses arcbiepiscopos Fredtricttm scilicet et Branonem lU.
Adolfus vero, qui diclo Brunoni succederat, patrni ejusdem
fnit filius. Pater ipsius, Engelbertus comes de Honte, mater
vero filia comiiis Gelrie fuit« Erat qtioqae dictus Engel**
bertui Coloniensis archiepiscopus aspectu decoru«, pulcher
corporis, robustus i^iribus et tante pulchritudinis, tt in clero
et populo vir non posset Uli pulchrior inneniri. Fredericua
autem secondus, in re^^no jam sublimatua, audita dicti En-
gelberti archiepiscopi famn et probitute, negotia regni citra
alpes sibi comniisit et filij sui Henrici eum mentorem con-
atitnens, tottiis regni per Germaniam eum deputauit proui-
sorem* Ipse igitar dnus Engelbertas congregatis regni
principibns, diclum Hinricum imperatoria filium adhuc pamum,
Aquisgrani consecrauit in regein Alemannie, quem nutriebat
vt filium et sicut dominum bonorauit et tanta fuit pax in
ejus diebus vt Augustt tempora crederenlur. Dictus taoAen
Hinricus imperatoris filius inter reges non computatur, nam
ad regni administrationem non peruenit* Ipse enim jam
adolescens, accusatus de rebellione apud patrem, captus
per ipsum et in Apuliam ductus, ibidem fuit squalore car-
ceris suffocatus. Cum autem Fredericus oomes de Ysen-
berge dicti dni. Engelberli consanguineus, aduocatia regalis
ecciesie Assyndensis lyrannice abuteretur, diclus dnus. En-
gelbertus, receptis super hoc mandatis dni. Honorii pape et
imperatoris Frederici supradicti, dictum comitem monuit Tt
a sua desistens tyrannide, prefata aduocatia legitime vte-
retur, quibus monitionibus exacerbatus, ipse comes quadam
die, dum dictus archiepiscopus in viam juxta villam Swel-
mene, sequente die consecraturus ibidem ecclesiam ince-
deret, eundem archiepiscopum nichil tale suspicantem, 28
confossum yulneribus crudelissime interfecit, post quod
execrandum facinus, prefatus comes sicut alter Cayn yndi-
que vagus et profugus diffugiens, nusquam potuit esse
tutus Castro quidem ejusdem Ysenberch, quod tarnen inex-
187
pngnabile videbaior, sololenus desiitulo et confracto et po-
stea nunquam reparaio, quod et testantur ruine ipsius vsque
in presens, in vltionem sanguinis reuerendi pontificis supra-
dicti, deo siquideni taliter disponente, cujus est vindicta et
ipse retribuit^ de prefato comite interfectore sacrilego taliter
actum fuit, quod eodem fere die, anno elapso, quo prefatus
archiepiscopus cum luctu omnium Coloniam mortuus est
inuectus, diclus comes jam captus cum gaudio multorum
per portam ciuitalis oppositam vinculatus est illatus et post
triduam sententia justa capitis in ipsum lata, per portam
que dicitur s. SeueHni, ad campos eductus, confractis tor-
nien taliter cruribus suis et bracbiis et membris ipsius mise^
rabiliter distractis, super rotam tractus et positus in mon*
ticulo ibidem est tormentaliter eleuatus. Multi etiam ex
ipsius satellitibus in breui morte pessima perierunt et quod
dignum relatu duximns adnotandum, omnis ejusdem comitis
posteritas, post dicti pii pontificis occisionem defecit in
statu et honore et adhuc deficit tota die nee \mquam po-
stea surrexit.^*)
50^ loco (ao 1225) successit in regimine pontificatus
Coloniensis ecclesie Hinricus I. qui de domo nobilium
de Mulenarken trahens originem, sedit sub Frederico
Rom» imperatore annis Xu. Hie de morte domini Engei-
berti antecessoris sui contra interfectores , sibi condignam
assumens vltionem, primo castrum dicti interfectoris poten-
ter obsedit, cepit et a fundamentis confractum solo coe-
quauit; demum vnum cardinalem sedis apostolice legatum
transmittere Coloniam procurauit, pro anathemate reorum
celerius exequendo. Tandem comparens <?oram imperatore
apud Nurenberg, in curia solempni ibidem cum principibus
regni celebrata, adductis secum et ostensis in publice vesti-
bus dicti dni. Engelberti, in quibus trucidatus fuerat san-
gfoinolentis , interfectores ejusdem banne imperiali subici
procurauit. Duos insuper fratres comitis Frederici horrendi
sacrilegi, seil Thcodericum Monasteriensis et Engelbertum
54) SngctBcrt I. ®raf öon öerg, (SqMfcäfiof 29. gch% 1216,
cnnorb€t 7. ^ot>. 1220.
188
Osnabrugensis ecciesiariim episcopos, ianquam de fautoria
fratris suspectos, ab episcopali dignitate et officio deponi
procurauit ad vltimum autem prefatum comitem interfectorem,
per quendam militeni captum apud Leodium, pro duobas
milibus marearum ab ipso milite redimens et .Coloniam ad—
ducens, rotali supplicio plecti mandauit, prout superius in
gestis dicti dni. Engelberti plenius continetur* ^0
5i^ loco (ao. 1238) mortuo domino Hinrico I. Colon,
ecclesie archiepiscopo , successit ei in pontificatu dnus«
Conradus, nalione comitum de Hoystaden major pre-
positus, vir tanto honore dignus, qui Coloniensera ecclesiam
amplis possessionibus et predijs nobilibus sublimauit« Hie
jurium et libertatum ecclesie pugil et strenuus propugnator,
prospera simul et aduersa, secundum varietatem temporum
constanter ferens, per Wilhelmum Juliacensem comitem^
Coloniensi ecclesie infestissimum illius temporis inuasorero,
in conilictu bellico captum, in Castro Nydeggen per 9 men-
ses fuit detentus. Porro cum Fredericus 11. imperator per In-
nocentium IV. ab imperiali fuisset dignitate depositus, pre-
fatus dnus. Conradus, sedis apostolice in Omnibus filius et
obediens fidelissimus, ex precepto prefati dni. apostolici, ad
excludendam ab imperio prefati imperatoris Frederici poste-
ritatem, sua industria, sagacitate et potentia, tres succes-
siue principes ad regnum elegit, associatis sibi aliis princi-
pibus electoribus, prout tarn ardui facti oportuhitas exige-
bat. Elegit namque primo Hinricum VII. lantgrauium Hassie
cognomento Raspe, filium quondam sancte Elizabet, sine
mora ipsum in locum prefati Frederici, aliquam prius depo-
siti subrogando, quod tamen absque difGcultate fieri non
poterat. Nam commisso prius belle apud Frankenvort cum
Conrado, prefati Frederici imperatoris filio, qui regnum jam
inuaserat et eodem in confiictu victo et fugato, de prefato
electionem fieri procurauit; quo scilicet Hinrico non multo
post tempore defuncto, Wilhelmum comitem Hollandie ia
regno instituit, et illo post tres annos a Frisonibus in bello
ö5) $ einriß h to. SD^Ictiard^, (SraBtfAof 15* 9?otocmbcr 1225,
i 26. 2«ärt} 1238.
189
iiiterfecto, Bicardum comilem Cornubie, fratrem regis An-
gloram, Germanis prefecil in regem. Sed tres elecli supra-
dicti propter temporis breuitatem nil dignum memorie fecisse
leguntur et benedictione imperiali caruerunL Isle dnus.
Conradus, vir in omnibus prouidens et strenuus et pro
domo dei contra aduersarios ecclesie ascendens ex aduerso
el murum inuictum se opponens, pro juribiis et libertatibus
den et ecclesie Coloniensis, cum ciuitate Coloniensi, suis
superioribus 2»emper emula et rebellis, multas suo tempore
habuit guerras, disceptans sorle varia continue cum eisdem.
Ad vltimum vero sua strenuitate et prudentia et justo dei
judicio disponente contra ipsam ciuitatem vatispernentem,
totam ipsam ciuitatem et ipsius regimen in suam redegit
omnino potestatem; multos siquidem ex scabinis ciuitatis,
propter mala judicia et peruersam justitiam, alios exilio et
banno perpetuo condempnauit, alios captivos extra ciuitatem
ad fortalitia et caslra ecclesie deducens vsque ad suum
obitam vinculis et carceribus mancipauit. Ipse etiam comi-
tatum de Hoystaden cum omni suo jure et attinentijs, nee
non Castro nobilissimo Are cum suo districtu, ad jus suum
ex paterna successione deuoluta, Coloniensi ecclesie deuo-
tos obtulit et castrum Valkenbergh nee non castrum Alden-
wede cum comitatu, emptum suis pecunijs, dicte Coloniensi
vsque bodie dereliquit, fundamenta siquidem neue structure
ecclesie sancti Petri, cujus quidem simile opus in multis
regnis non inuenitur, ipse incepit. Cum autem in regimine
ecclesie multis laboribus et sollicitudine sedisset annis 33
cum dimidio, defunctus est in Colonia, ipsa Coloniensi eccle-
sia in summa pace derelicta. ^®)
52®. loco (ao. 1261) successit eidem Conrado Engel-
bertus IL de domo nobili dominorum de Valkenberg
liiteam ducens et major prepositus. Iste Radulphum roma-
norum regem post longam vacationem regni electum a
principibus, Aquisgrani vnxit in regem. Iste fuit vir bonus,
sed in suis negotiis minime prosperatus; cum ad reprimen-
5«) (Sonrab f. ®raf V)on ^od^flaben (grjlbif^of 1238, t 28. @c^-
tesnber 1261.
190
das ecclesie sue injurias, copiosos multociens produceret
exercitus, sepe tarnen infirmior videbatar. Nam a Wiihelmo
comite Juliacensi, qui et antecessorem suum dnum. Con-
radum in bello captum, obtinuerat in loco dicto silua sancte
Marie intra Tulpetum et Lechenich, instmcla acie cum
multis suis capitur et in Castro Nideggen tribus annis et 6
mensibus in custodia detinetur« Ipse et non multo post
tempore, in aula sua episcopali in Colonia cum fidelibus suis
jura decernens, captus per ciues, in quadam domo cujusdam
ciuis custodie mancipatur, propter quam dicti pontificis inju-
riam, ipsa ciuitas Coloniensis 6 annis ecciesiastico subjacuit
interdicto* Propter hanc autem ipsius archiepiscopi capti-
vationem consanguinei ipsius exacerbati, frater seil, ejus
dnus. de Valkenburcb, duxque Lymburgensis , comes de
Clyuis et nobil. de Heynisberg forli armatorum manu con-
tracta, ciuitatem Coloniensem per quandam domum, muro
ciuitatis adherentem, amplo additu patefacto, intempeste
noctis silentio subintrarunt. Sed eines factum persentientes
conclamantes ad arma, dictos bestes vi armata repulerunt;
vbi prefatus dominus de Valkenborch equo insidens preuia
Gongressione occiditur, dux Lymburgensis capitur; mullis
occisis, aliis fuga lapsis. Que quidem clades prefatis nobi-
libus accidit ao. dni. 1268. Postquam vero prefatus Engel-
bertus prefuit ecclesie Coloniensi sub tempore vacanlis im-
perij et postea sub Rudolphe romanorum rege annis i4
defunctus est in pace, sepultus in ecclesia Bunnensi; nam
ciuitas Coloniensis tunc temporis propter injurias eidem
presuli illatas, stabat sub ecciesiastico interdicto.^^)
53®. loco (ao. 1275) ordinalur archiepiscopus Colo-
niensis Syfridus de domo nobilium de Westerburg,
prepositus ecclesie Moguntine, sedens sub regno Radulphi
et Adolphi romanorum regum annis 23 et mensibus 4,
contra quem statim post suam promolionem multi proceres
et nobiles, tam episcopi quam layci vehementer insurgentes,
dictum episcopum igne et ferro pariter inuadebant, quibus
8. OctoK 1261, t 17. ^'0. 1274.
191
idem arcliiepiscopus a prima juuentnte urmis exercitatus el
as^eritates algoris et inedie ac vigiliarum perpatere doctus,
nunc his nunc illis vicem viriliter impendebat. Denique ipse
Godefiridum comitem de Arnsberg et filium ejus in gratiam
saam venire compulit etc. presidio ipsorum quod Neyhem
dicitar^ per ipsum prius capto et destructo. Idem qnoque
Archiepiscopus inimicitias aduersus Wilhelmum comitem Ju*
liacensem sicut antecessores sui, pro juribus ecciesie de-
fensandis gerens, postquam dictus comes cum filiis suis
com multis nobilibus atque militibus in ciuilate Aquensi,
tnnc temporis ipsi archiepiscopo confederata, fnerat inter-
fectus, ex casu inimicorum snmpta audacia contra Julia-
censes statim hostiliter inuadens et cuncta deuastans, opi-
dum Jaliacense obsidione cinxit ac superstites de cogna-
tione dicti comitis occisi quotquod coUigere poterant, in
dicto opido jam recepti^ portis erumpentes archiepiscopum
belle petunt, sed habita victoria ipse archiepiscopus muni-
tionem cepit, castrum forte infra muros funditus deposuit,
cuncta pro libitu ibidem disponens, vbi et eines Colonienses
pro archiepiscopo dicuntur fortiter conflixisse. Eodem siqui-
dem tempore ipse archiepiscopus optinuit opidum Düren et
omnia fortalitia et loca cbmitatus Juliacensis, paucis excep»
tis, ytpote Niddegen et Heubach, quo quidem processu ca-
strum de Bedbur et in confiniis 24 circiter fortalitia com-
muniuit, alia saltem subjug-auit. Tunc etiam tempore opidum
Tulpetum foris communiuit et ibidem in allodio beati Petri
castrum forte edificauit, sed postea dux Lymburgensis cum
alijs nobilibus de consanguinitate comitis defuncti, contra
archiepiscopatum inuadens, dictum Tulpetum opidum obse-^
dit, sed incassum ab ipso recessit* Tandem mediantibus
amicis, restitutis comitatui munitionibus captis, pax inter
partes firma interuenit. Porro cum Radolphus romanorum
rex conuocata solempni curia principum apud Herbipolim,
cum domino Martino papa Vf. concordasset, quod ab Om-
nibus terris arabiiibus totius regni Germanie, certam simi-
Kter vellet exigere pecunie quantitatem, prefatus dnus* Si-
fridus constans vir animi, huic inaudite exactioni mira con*-
192
stantia contradixit et sie ejusdem archiepiscopi probttale,
res ipsa manstt incompleta et patria fuit ab hac excogitata
exaclione \sque hodie liberata. Eadem siquidem tempestate
dktus archiepiscopus, in cuncti^ pro ecclesia semper sU* enue
et fortiter agens, obsedit castrum Cerpene 8 septimanis «il
obtentum incendio deuastauit, quia ab heredibus $ibi com^
parauerat dictum castrum et hoc quidem seminarium fuit
odij et discordie longi temporis, inter dictos archiepiscopum
atque ducem, qui propter hoc et alia guerrarum intestina,
ad cruenta bellornm discrimina postmodum conuenerunt;,
Ipse quoque archiepiscopus duabns vicibus ducens exercitum
contra Adolphum comitem de monte , tandem cum ipso ve*
niens ad concordiam, compulit ipsum comitem deponere
duas turres quas fortiter muniuerat; videlicet apud Monr
heym et Mulenhem irredificabiles vsque in presens ad per*
petuam rei memoriam permansuras. Hijs sane temporibus
lamentabilis discordia inter Johannem ducem Brabantie et
Reynoldum comitem Gelrie est suborta, propter ducatuia
Lymburgensem; in quo dictus comes, ratione vxoris sue^
fiibi Ysufructum vendicabat duce Lymburgensi absque liberi«
lunc defuncto. Sed dux Brabantie jura dicti ducatus, sibi
ab Adolphe comite de Monte pecuniis comparauit et extnnp
dictus dux prefatum comitem de Monte, Walramum comitem
Juliacensem cum fratre suo Gerardo, domino de Castero^
Euerhardum comitem de Marka, Hinricum de Windeke no**
bilem fratrem comitis de Monte et eines Colonienses, cum
multis nobilibus sibi confederauit. Ex aduerso autem come$
Gelrie dominum Syfridum Coloniensem archiepiscopum, Hin-r
ricum comitem de Lutzenburch et Wahramum fratrem ipsius
ac Walramum nobilem de Valkenburch, nobilem quoque de
Lymburch et Hinricum nobilem de Westerburch, fratrem
archiepiscopi, cum multis alijs nobilibus sibi in auxilium
acquisiuit et dum varios bellorum euentus experirent hin«
inde, nunc ille. nunc is triumphantibus , tandem dictus di^t
Brabantie cum suis federatis archiepiscopatum Coloniensem
potenter ingressus, cuncta vastando, castrum archiepiscopi
dictum Worinch ipso die beati BonifaciJ anno dni. 1288
193
eroento commisso prelio, dax Brabantie cum suis victoria
est potitus; mortuo in ipso bello dictis comite de Lutzen-*
buTg et fratre suo, cujus quidem comitis fuit filius Hinricus
Imperator VIII. Mortuo etiam ibidem Hinrico de Wester^
borch egregio milite et alijs mullis, plus quam mille viris
aotabilibus interfectis, comes Gelrie per duceih Brabantie
captiaus abducitur. Syfridns quoque Archiepiscopus per
ecmiitein de Monte cum multis alijs fuit captus; ex quo
iamentabili casu Coloniensis ecclesia multum extitit humi--
Kata, nam in hoc turbine comes Juliacensis, castrum Nil
|ieCens munitissimum cepit et destruxit et comes de Marka
in dacatu Westphalie castra et munitiones Westphalie cepit
et denastauit Post multas tandem aduersitates et fortune
contrario pressuras, a captiuitate et carcere Comitis de
Monte, post annos per pacta et conuentiones ad propria
restitötus. Idem dominus Syfridus quasi miles et pugil
ecciesie, prostratus sed inuictus, a conceptis et in animo
radicatis ecclesie vtilitatibus non desistens, castrum de
Brole in presidium ecclesie Coloniensis, aduersus superbiam
eittitatLs Coloniensis confrenandara, sumptu maximo et prop-«
ter ipsonim Coloniensium potentiam, in proximo vicinorum
nagno militaris potentie apparatu construxit et fortissime
commuiiiuit. Consummato tandem boni certaminis sui cursu^
Toeatas a domino, quasi fidelis athleta et seruns intraturus
in gandium domini sui, moritur in pace et in ecclesia Bun-
BeRsi honorifice sepelitur; nam tunc Coloniensis cinitas
propter ipsorum aduersitates, quas Colonienses ecclesie in-
gerebant, supposita fuit .ecciesiastico interdicto. '®)
54^ loco successit Wicboldus natione nobilium de
Holte, major decanus, sedens sub Adolphe et Alberto re-
gibus annis Septem* Hie plus practica nobilium quam elec-
tione canonica ascendens, apud Nussiam fertur electus, vir
tanen tam diuina quam humana scientia sufficienter erudi-
las* Ipse siquidem prefatum Albertum Aquisgrani vnxit in
regem et postea solempni curia principum et nobilium, per
68) ©tcgfrieb D. ffieflcrlburg , SrsBtWof \>ox 24.%pvU 1275,
t 7. «^T« 1297.
13
194
eundem regem apud Nurenberg conuocata, vxor ipsius re-
gi^ per dictum dominom Wicboldum fuit in reginam solemp-
niter coronata. Idem autem archiepiscopus vtpote vir senex
et grandeuus^ plus concilijs aptis quam armis exercitainS)
prouideniia ecclesiam in pace regere satagebat; vnde in
suQ principio Colanienses ab interdicto, quod diu sustiniie^
rant, suo interuentu absoluuntur. Dominos et nobiles sibi
vicinos, vndique donatiuis et amicitijs placauit, sed quanto
plus donabat, tanto magis sibi et ecclesie sensit infestos.
Quod dum aduertens prudenter intelligeret, ad resistendam
potenter animum conuertens contra comitem de Marka^ in-
festissimum ecclesie Coloniensis inimicum, ad debellandum
eundem in Susato cum armatorum militia se recepit, quo
comperto, comes animosus exercitum congregans copiosum,
archiepiscopum ad bellum sepius prouocauit, archiepiscopo
vero cauto, vtpOte in rebus periculosis et omnino casibus
fortune expositis, locum pugne non dante, sed caute dissi-»
mutante, dum comes propter expensarum penuriam exerci-
tum quod jam sepius adunauerat, diutius teuere non posset
et auxiliarii ab ipso ad propria defluxissent, archiepiscopus
jam tempus aptum nactus, terram comitis igne et ferro vn-*
dique inuasit, cuncta populans atqu« vastans et sicut cre^
ditur, si morte preuentus non fuisset, ipsum comitem ad
deditionem vltimam compulisset. Tandem in dicta expedi-
tione languore correptus et Susatum diuertens, dum infir-
mitate decumbens sacram communionem jam sepius acce-
pisset et a suo confessore sibi diceretur, non opus esse
sacram communionem sepius accipere, dixit verbum memorie
dignum, anima inquit mea hoc affectat sacramentum, quia
est bonum viaticum. Et sicut placuit deo, ex hac luce sub-
tractus, sepultus est in ecclesia sancti Patrocii in Susato,
in pace altissimi requiescit. Ante ejus obitum Albertus su*«
pradictus romanorum rex, ad instigationem et inductionem
Coloniensium ciuium, ecclesie sue intermi$sione semper
emulonun, cum exercitu copioso se contulit ad tarras
ecclesie Coloniensis, consedens in villa de Surde super
alueum Reni per longum tempus, in qua expeditione, quam«
195
uis rex causam offensionis vel ihjuriarum aduersus archie-
piscopam expresse non haberet, occaslone tarnen sumpta,
terras ecclesie per conlinuos exercilus '^t lalrunculos plu-
riniBm molestauit, ad vltimnm vero innocentiam archiepis-
copi sentitus, de illatis sibi molestiis penitenti animo egre
ferens, sub certis conditionibus in amicitiam ipsum archie-
piscopnm recipiens et gratiam absque vlteriori et vocabili
lestone ipsius et ecclesie ad propria se contulit.'^)
55^ loco YOtis eligentium, in diuisa diuisis, post obi-
tnni domini Wicboldi ad regimen Coloniensis ecclesie trea
in discordia sunt electi, quibusdam eligentibus Hinricum
de Wyrneburch majorem prepositum, aliis Reynardum
de Westerburch prepositum Bunnensem , aliis vero Wilhel-
mam, Wilhelmi quondam comitis Juliacensis filium, cano-
nicum coloniensem et ecclesie s. Seniatii in Trajecto pre-
positam. Sed idem Wilhelmus post non longo in belle
Ftandrensium contra regem Francie susceptum, in quo ipse
capitameum et patricium Flandrensium agens fortiter se
g^*ebat, extitit interfectus. Sua tarnen electio ante ipsius
obituin, per dominum Bonifacium papam VIII. coniirmata
faeral, sed executio morte ejus preuenta. Duo vero super-
stites coelecti, ad romanam curiam accedentes pro confir-
matione sua, sorte varia contendebant; tandem electio do-
mihi Hinrici confirmatur, postquam in curia steterat forme
trilms sinnis, seditque idem Hinricus sub Alberto, Hinrico YII.
et Lodewico IV. imperatoribus annis 26. Quanta autem
ipse dominus Hinricus in hac sue electionis presentatione
in Roma slans, omnia expenderit, donauerit et ad sumptus
exposiierit, exacliones per ipsum poslea facte lucide mani-
festant« Ipse vero Hinricum VII. Aquisgrani vnxit in regem,
concordi principum electione assumptum. Quo defuncto et
per quendam ducem, nepotem suum, prodiliose interfecto,
fecta electione discordi, quibusdam eligentibus dominum
Lttdowicum duCem Bauarie, aliis, quibus ipse assensit, eli-
gentibus Frcdericum flucem Anstrie, ipse dictum Fredericum
59) SBtgboIb Sbcr^crr \>cn ^ottc, (grjl6if(^of im 2Wai 1297,
t 26/ 3HfiT^ 1304.
13*
196
suom elecium apud Bonnam in regem coronanit, allere vero
Ludowico per archiepiscopum Treuerensem Aquisgrani simn
liter coronato. Hie dominus Hinricus vir grandeuus et ad
etatem sue electionis tempore, annorum non minus quam
60 jam deductus, viribus lamen et animo indeficiens, com
inimicitias ecclesie presertim cum Gerardo comite Juliaeensi
et cum comHe de Marka, necnon cum aliis terre Westphalie
dominis, per omnia quasi sui regiminis tempora, per varia
bellorum et guerrarum discrimina, pro juribus ecclesie fre-
quenter et fortissime documentauit. Qua tempestate COI0-
niensis staiui ecclesie suprascripto aduersantes, oportunitate
captata, propter polentiam Lodewici IV. ejusdem doniiiH
Hinrici aduersarii, manifeste inimici, muitis sibi prkicipibss
confederatis, videlicet dno. Johanne rege Bohemie, Wilhekae
comite Hannouie, Johanne de Hannouia ejusdem nepote,
Gerardo Juliaeensi comite , Adolphe comite de Monte et
comite de Marka, comite Seynensi, cum pluribus aliis nobi^
libus et potentibus, prefatum archiepiscopum multis gner*
rarum dispendiis lacessentes, tandem dictis adunalis sM
auxiliariis, castrum ecclesie Brule 14 ebdomadas obsederont,
sed propter fortissime munitionis et archiepiscopi virilem
resistentiam , pactis pacis interuenientibus , ab obsidione^
frustrata ipsorum intentione maliuola auxiliante domin^
vacui recesserunt. In hijs siquidem guerrarum et aduersi*-
tatum crebris turbationibus, ipse archiepiscopus semper con-
stanti animo viriliter agens, quamuis propter mala hajusr
modi, pecuniis et necessariis sumptibus vacuus et exhaastos,
nobilem comitatum et castrum Hylkerode ad vsum et firma-
mentum ecclesie magnis pecuniis comparauit, sed pecuniam
hujusmodi ecclesie colonienses coUegiate et abbatiales et
clerus coloniensis, de suo totaliter persoluerunt, nam maxinia
pars possessionum dictarum ecclesiarum et cleri, in districtu
et proprietate dicti comitatus et territorii situantur« Po^
recessum inimicorum ecclesie, ab obsidione castri de Brole,
de qua superius dicitur, ipsi a concepta contra ecclesiam
nialitia non desistentes, castrum Volmensteyn in ducatu
Westphalie, longa mora temporis tenentes obsessum, ad
197
vHifnuni ceperonl et funditus deslruxerunt. Idem porro
Binrictts archiepiscopus , post multas fatigationes emulorum
ecciesie fortiter exagitatus, sed semper stans inpertcrritas
et pro viribus vices rependens, ad vltiinum plenus dierum
et senio fatigatus, defunctus in pace in die sancto epiphanie
domini, sub anno dni. 1332 in ecclesia Bunncnsi, in capella
noua quam adhuc viuens a latere ecclesie ipse construxerat,
hoBorifice est sepultus.^®)
56^ loco archiepiscopatum Coloniensem est adeptus
Walramus Leodiensis prepositus, frater comitis Julia-
censis, 28""^^ et pauIo plus etatis sne agens annnm. Hunc
siqaidem.21 die post obitum predecessoris sui, Johannes
papa XXII. quamuis absentem, in Coloniensem archiepisco-
p«in ordinauit Qui licet in mundanis prout tanti principatus
soUicitudo requirit, non foret admodum expertus, nam tota
sne juuentutis tempora in studiis solempnibus, videlicet Pa-
risiis et Aureliani expendit, comendabilis tarnen scientie
juris canonici tytulo, in qua facultate licentiatus extitit et
io ipsis studiis laudabiliter ejusdem conuersatio, tante sue
^omotionis in maxima parte causa fuit. In principio ergo
«Ol regiminis, cunctis aduersariis ecclesie, sue parentele
^tentiam pertimentibus, stetit in regimine ecclesie in summa
pmce per 12 circiter annos. Ipse quidem sub tante pacis
amenitate, tarn cl^us quam populus, post preteriti temporis
longas guerrarum fatigationes, tranquilla temporum felicitate
gaudens, opulentissime respirauit« Tandem, quia inuida tem-
porum fata, res in eodem statu persistere diu non sinunt,
surgentibus quidem extunc ecclesie multis vndique sibi
gnerris, tempora conturbantur. Nam plurimi potentes eccle-
sie contermini comites et barones, valida inter se facta
ooDspiratione, ceperunt terminos ecclesie inimicitiis, incen-
diis et rapinis fortiter perturbare. Quo quidem turbine no-
bile opidum ecclesie Mendene in ducatu Westphalie situm,
ab olim, ante longa tempora, per inimicos ecclesie demo-
litom funditus et euersum, sed per ipsum dominum Wal-
60) ©einrieb II. <3^raf »on «Jtrncl^urö, @räbif(3Jof im Ttai 1304,
t 5. 3ait. 1332.
198
ramum tunc de nouo, manu potenü el bellico apparata re^
paratum et fortissime communitum , per comites de Marka
et Arnsberg, nocturno insultu et pendentibus treugis, iospe-
rate iterum captum fuit, incensum et destructum ; quod ips«
tarnen archiepiscopus postmodum denuo reparaoit et posito
in eodem fortalitio castri, Optimum commaniuit; propter quod
guerrarum materia inter ipsum arcbiepiscopum et aduersa*
rios fortius succrescente, dum ipse arcbiepiscopus multam
gentem armatorum, pro tuendis finibus et loci« ecclesie, ad
partes Westpballe sub magnis stipendiis transmisisset, quo«-
dam die, conflictu cum inimicis ecclesie campestri bello
habito, exercitus arcbiepiscopi victus cecidit et nonnuUis
interfectis, 300 vel circiter, de gentibus ecclesie sunt capti.
Sed ipse archiepiscopus propter hos casu;s aduersos, defen-
sioni ecclesie non obmittens, resumptis cito viribus et vali-
dissimum congregans equestrem, pariter et pedestrem exer-
citum, contra comitis de Marka, qui conspirationis et inimi-
citiarum hujusmodi inter alios principalior habebatur, inva*
surus contra fines ipsius constitutus applicuit* Mediante
vero nobile comite HoUandie, intervenientibus pactis pacis,
que ytinam bene fuissent seruata, q>sa fuit expeditio inter-
missa.
Interea Lodowico lY. imperatore , per ecclesiam jam
deposito, dictus dominus Walramus archiepiscopus, aliis
electoribus associatis sibi pnncipibus, ad instantiam Cle-
mentis pape VL in villa dicta Reyns super Renum posita,
que quidem villa est de territorio Coloniensis ecclesie, vi-
uente adfauc Lodowico imperatore et gubernacula imperii
forti pedo tenente, Karolum principem Morauie regis Bohe-
mie filium, qui dictus est Karolus IV. in romanorum regem
elegerunt, impendens eidem coronam et vnctionem regiam
in Bunna, quia ciuitas Aquensis, prefato Lodowico firmit^
adherebat, propter quod predictus Lodowicus prefatum ar-
cbiepiscopum manifestum sibi extunc reputans inimicam)
multas sibi aduersitates vndique procurabat; vnde aduersi-
tatibus^et guerris hujusmodi continuis lacessitus archiepis-
copus et expensis grauatus, per fratrem quoque comitem
199
JySacensem et ceteros de svm parentela coiisanguineos, qui
prefato Lodowico et eeclesie aduersariis plus quam archie«-
piscopo erant fauorabites, modo derelictus et animo desti-
latus, cepit per aliqua tempora in regno Francie cum pau-
eis familiaribus praetentarum expensarum gratia commorari,
eommitlens summam rerum eeclesie quibusdam extraneis et
eliaiB laicis, omnibus quidem castris et possessionibus ee-
clesie in creditorum manibus pro maximis debitis obligatis^
vbi dtim peregrinando circimiiret, quod tempore dioertens
Parisüs, ibidem febre correptus, in vigilia assumptionis beate
Marie sväa anno domini 1349 diem clausit extremum, pon-
lificatos sui ITt? corpus autem ipsius translatum Coloniam,
in ecciesia sancti Peiri in capella sanctorum angelorum a
dextris chori eeclesie fuit bonorifice tumulatum. FuH auteni
ipse Walramus multum liberalis, humilem se pmnibus exhi*
bens et modestum, mansuetum ad omnes, nullum ad vin-
dictam expetens nee reputans inimicum, pius in pauperes,
bemgnus in ecclesias et clerum. In principiis siquidem sui
regiminis castra et fortaiitia eeclesie, propler preteritarum
g-oerrarum pressuras, in diuersis eeclesie locis reperiens
aliqua ruinosa et collapsa, alia confracta et nonnulia initiata
sed nondum completa, magnificis structuris decentissime
communiuit et sicnt fidelis architecta edificare non cessans
et carni atque sanguini non deferens, nobile castrumLech-
nich quod a fundamentis, fratre quidem suo comite Julia*
cenai multum renitente , in finibus comitatus Juliacensis ad
munimenlum eeclesie instituit, ex structurarum suarum pul-
critudine, prout et validitate commendabilem , sui nominis
memeriam post se relinquens. Idem dominus Wabramus
primus instituit et fundauit congregationem fratrum carthu^
siensium infra muros ciuitatis Coloniensis et non modicas
possessiones in principio sui regiminis, eeclesie magnis pe-
cuniis acquisiuit, videlicet opidum Reymbacb cum Castro« ^0
Item castrum Oyde cum quibusdam bonis in HunCe. Item
61) 3tt margine flc^it *)on berfclBctt §attb: Turrim etiam pulche-
rimaiti a fundaihentis edificauit in Brenlone Castro et fundamentum
alteritts turris ibidem cdificande et erigeade posuit«
200
castruffl Popelstorp, medieiatem insuper casiri de Gensberge
etmedietatem castri de Norderna, castrum quoqae Ziltank
multis temporibus ab ecclesia alienatum, similUer ad ecde«^
siam non parua pecunia comparauit. Fuisset aotem de,<
multis laudabiliter commendandus, nisi sua quanquameaa^
cilia personis leuibus credidisset Sedit siquidem Mem .Wal^
ramus sub imperio Lodowici IV. el regao Karuli lY« anais^
16, mensibus 6, diebus decem et novcm*®^)
57^ archiepisicopus in ordine ecclesiam Colonieitseni
rexit Wilhelmus de Genepe, prepositus Sosatiensis, per
dementem papam VL post vacationem ecdesie 4 menäiiBiy
tunc presens in romana curia, in Coloniensem arohie^-
copum ordinatus. Hie vero non multum proueete etatis,
precipua tarnen mundanarum rerum experientia poUebat, laii-
namque toto predecessoris tempore consiliarius, habens ne^
gotia et statum ecclesie valde nota. Dictus ergo Wilbeluss
statim post suam promotionem , cepit sicut fideUs <Mspen-^
sator et prudens, manus ad aratrum mittere et retro non
respiciens, Coloniensem ecclesiam sibi commissam, licet
tunc plurimis debitis pregrauatam , cum summa prouldentia
gubernare, nee a crediti sibi talenti multiplicatione defecit,
donec vniuersa ecclesie debita, quamuis Interim de sui
Status honorificentia parum diminueret, absque dampnis et
fenore persoluit, terras quoque et castra et posses£aones>
ecclesie obligatas, infra paucos annos ad integritatem ecde**
sie mirabili industria reuocauit; licet vero antecessor suo9-
Wabramus in muniendis et edificandis ecclesie locis et for<-
talitiis multum fuerit commendandus , hunc tamen • dominus-
Wilhelmus in hoc studio sibi non inpar, quin ymmo excel-«
lentior habebatur» Fuit itaque corpore pulcherimus, in con--
uersatione tractabilis, in negotiis expeditus, eloquentia fa-
cundus, ingenio et prouidentia perspicuus, in Status magni«*
ficentia super multos suos antecessores, quorum tunc vige-
bat memoria, tarn in sumptu cottidiano expensarum, in faospi-«
talitate et exhibitione epularum, plurimum gloriosus, in gestu,
6^) Söalram (SJraf ijoii »ülid^, (grjl&ift^iof 27. 3anuör 1332,
t 14. %n. 1349,
201
hflUlK et incessu ac grauitftte morum , tnultum venerandus ;
vnde in curia imperatoris, a quo propter cohciliatiuam suam
indiistriani frequentius vocabatur et apud regem Francie,
GDJus familiärem habuit notitiam et ybicunque principes et
prdaü eonuenerant, honorabatur vt pater et velut dominus
in repntätione non modica tractabatur. Paucas siquidem
sno tempore notabiles habuit gwerras, qnamuis leuibus sepe
stimularetur aduersitatibus , prout in rebus fortunatis non
ert carum; nam prudenter attendens, quod dubii solent esse
belionun euentns et sumptuum quos requirunt, non est ter-
moras neque finis, ipse incitamenta guerrarum que aduersus
ecdesiam surrexerunt, multa patientia nunc dissimulando,
mne yexationes donatiuis redimendo, cautius deuitabat;
aemorans dictum sapientis, melius esse accomodare marsu-
jwa dürres, quam curis continuis anxiari. Adhuc terrebat
^Aaetsarios et emulos ecclesie, fama diuitianim ipsius et
reront necessariarum habundantia, quibus cuiuis, sibi conti-
noos potentes, in possessione presertim vini et frumenti et
ceterorum victualium, continue precellebat. Sed tandem vi
tarn i^elebre nomen, inexcogitata ipsum detinens cupiditas
obfuscabat; siquidem cum ipse theoloneis et exactionibus
ejcquisitis in clerum et populum, in subditos et extraneos
ateteretur absque modo, vniuersorum contra se odium pro-
ueeabat, propter quod et quia subditos magis seruili quam
ckäU dominatione premebat, multas 'circa finem pertulit ad-
oersitates; adeo namque ad vltimum cepit erga ipsum suo-
nim vacillare fides, quod communitates et populi, bonorum,
vRlarum et locorum ecciesie, facientes inter se conspirötio-
nes, JQgum sue domiaationis rebellione publica
excusserunt, debitam sibi et consuetam obedientiam subtra-
hentes. Qua quidem tempestate populus ville Andernacensis
manifeste contra ipsum insurgens, castrum archiepiscopale
ifäas opidi, tiuRultuoso concitato insultu ceperunt et pontem
de eodem Castro ad exteriora campi porrectum, in ejusdem
archiepiscopi contumeliam confregerunt. Porro in hujus sui
Status fluctuatione positus, intergerens squalide morbuni
podagre, quo diu laborauerat et accedente febre, cujuscun-
202
que vigiliis et bboribtts, ^uibus propter zelum ecclesie
continue insudabat, viribus exhaustis ao. dni. 1362 die 5
mensis Septembris, in Colonia in pace est defunctus. lo
lecto autem egritudinis adbuc viuens notabiles pecuniarum
suminas distribuit majori et ceteris coUegiatis ecclesüs co-
loniensibus, seruitoribus et amicis, ipse etiam de prouisione
futura ecclesie, sicut in vita sie in morte soUicitus, vtili-
liorem quam sibi yidebatur de capitulo eoloniensi prepositum,
seu majorem quam in ipso fuit, sibi futurum successorem
designauit, tribuens eidem preposito ad sujfplementum ex-
pensarum vt pro sua promotione ad Coloniensem ecclesiai»,
apud sedem apostolicam laboraret, in parata pecunia 5 milJ.
ilorenorum. Reliquit ecciesiam absque debitis locupletem et
singula castra ac fortalitia ecciesie, ita vt eorum promptua-
ria eructarent ex hoc in illud, vino, frumento et vietualibus
habundatissime communita. Qualiter vero tanta rerum copia
quam pro futuro statu eeclesie idem archiepiscopus thesau^
rizauerat, nesciens cui eadem congregasset, post ipsius ohi-
tum fuerint dissipata, looga sequens eeclesie vacatio et diu
sub incerto vacillans ejusdem prouisio manifestat Sedit
itaque dlctus dominus Wilhelmus annis 12, mensibus 9 et
diebus 1&, sepultus in ecclesia s« Petri infra chorum eecle-
sie in excelsa tumba, quam adhuc viuens fieri sibi faciebat«
de supleto albo et nigro raarmore artifictose fabricata, fe-
cerat quoque consimilent tumbam ejusdem operis fieri, super
sepulturam domtni Walrami predecessoris sui non minus
preliosam.®^)
Post obitum igitur dni* Wilhelmi vacanle ecclesia Cor-
loniensi fere per 10 mentes et legitime carente administra-
tere, incepit ipsa sub aduersitate temporum fortiter labo-
rare; nam paucis post diebus, capituium ad electionem pro-
cedens, elegit nobilem virum Jobannem de Werneburg ma-
jorem decanum ad electionem eandem ambitione valida aspi-
rantem, quem tumultuosa laycorum potius acclamatione quam
canonica seruata moderatione, in sede episcopali solempniter
63) Söil^ctm ü. ®eunc^, (Svjbifd^of 1. nco. 1349, f 35. @<^
imUx 1362.
— -H
203
locauerant, vno duBtaxat canonicorum electiani ejusdem se
publice opponente.^0 Negotio ergo electionis huiusmodi in
romaoa curia ventilato, dum electus pro confirmatione sua,
«d ipsam Romam more presolito accessisset, electio sua
prefalo aduersario in ipsa romana curia presente et eidem
fortiter resistente, finaliter cassata extitit et repulsa. Interim
antem prefatus decanus pro electo Coloniensi se gerens et
statum plus debito pomposum sibi assumens, temporalia
bona per prefatum dominum Wiihelmum copiose relicta,
necnon et de mensa arcliiepiscopali vocationis tempore ob-
nenienlia, pro libito expendere et ecciesiam nouis debiiis
cepU obligare. Hie in numero pontificum non ponitur, quia
caroit episcopali conGrmatione.
58^. in ordine pontificum rexit Coloniensem ecciesiam
Adolphus 2*^;* filios Engelberti comitis de Marka prius
episcopus Monasteriensis, quem Trbanus papa Y. statim
cassata electione decani supradicti, transtulit de Monaste-
riensi ecclesia ad Coloniensem, plurimum insperate, quippe
nee ipso vel aliquo pro eo ad huiusmodi translationem mi-
oime laborante, nimium inconsulte. Fuit enim idem Adolphus
juuenis etate,. grauitate morum, ad tantam dignitatem neces-
saria, nulla pollens. Existens enim episcopus monasteriensis,
ipsam ecciesiam per 5 annos tennerat et ad statum ordinum
non promotus vixit. Translatus igitur ad ecciesiam Colo*
niensem, inueniens bona eccleste per supradictum quondam
Wiihelmum archiepiscopum relicta, per prefatum decanum
electum, in magna parte vacationis tempore dissipata et ali-
qua castra in manibus consanguineorum eiusdem decani
forent detenta, compulsus est eisdem magnas pecunias per-
soluere pro restitutione eorundem. Accessit insuper tunc
ecclesie aliud malum non minus dampnosum; nam prefatus
papa Vrbanus, qui nouo quodam auaritie commoto yniuersa
bona prefati quondam Wilhelmi archiepiscopi sedi apostolice
reseniauerat, statim post dicti Adolphi translationem misU
«4) 3o^ami @raf V). 5Btrnel6urg Qtxoä^U im @e^t. 1363, tarn nie
jnm ^Befi^c bc3 etgbif(^>ßf(n. @tu<il« uiib totvb ballet mit Unrcd^t 'com
aXoo^cr a.D. @. 29 in ber ^tiljt ber cö(iiif(3^en @rjbift^öfc auföcfü^ft.
204
Coloniam quendam noncium apostolicum , dictorum bonorum
ineptissimum exactorem, qni omnia et singula, tarn viiia
quam pretiosa in bonis ecclesie, inmelita victualia in castris,
pro conseruatione eorandem reposita, ytensilia et omnem
8upellectilem, vasa aurea et argentea, jocalia qaeconque
siue ad prophanos vsus siue ad ornamenta ecciesie et pon^
tificale ministerium deputata, in vnum congregans studiose,
pro Camera sedis apostolice ad romanam curiam asportauir,
ipsam Coloniensem ecciesiam cum maximo omnium scandalo,
inusitate nimium spoliando. Preterea dictus Adolpfaus, de
euius indole meliora sperabantur, contra spem agens et ad
ea quo suis conueniebant exitibus, animum mox conuertens,
nam in clero, sicut post in patulo damit, pemanere non
curabaty cepit et ipse bona ecciesie licentissime dissipare,
castra et possessiones ecctesie distrahere, alia conditiombus
obligandOy alia in laycorum beneficia dispergendo et maiora
prioribus debitis cummulando. Ad vltimum vero, cum eccie-
aiaoi Coloniensem cum tanto ipsius discrimine per 10 menses
cttm dimidio administrasset, aspirans ad statum laycalem
et sententiam metuens depositionis, ipsam ecdesiam de ne-
cessitate faciens virtutem, in manus pape resignauit, amto
dni. 1364 die 15 mensis aprilis, asportans secam pecunias
et pretiosa quecunque, que de bonis ecciesie principaliori-
bas sibi poterant superesse« Verum an cessio vel resig-*
natio ipsius Adolphi pura et simpIex fuerit, an inter ipsum
et successorem pacta aliqua interuenerint, suspicione non
carebat« Constat namque, quod ipse post cessionem suam
sibi retinuit per tota tempora successoris, magnam partem
redditnum ecciesie atque bonorum, videlicet castrum et
opidum Berke cum theoloneo et toto districtu, quod saspi*
cionis opinionem vehementer adaugebat, quod ipse post
obitum patrui sui successorem petiuit sibi assignari ampliora
ecciesie bona, videUcet castrum Oyde et opidum Cempenieh
ex conditione literarum et instrumentorum successoris, que
pro sua fundanda intentione in produxit, per que
constabat, quod officiati huius castri et bona tenentes, de
mandato successoris diclo Adolphe promissa et juramenta
205
prestiterani, de ipsis castris posi mortem successoris sibi
assignandis. ^^)
59^ loco prefuit ecciesie Coloniensi dominus Engel*
bertus IIL de domo comitum de Marka ducens originem,
patmus videlicet Adolphi resignantis supradicti. Iste prius
ceclesie Leodiensis episcopus, quam per 20 fere annos
streue et laudabUiter rexerat, post resignationem Colonien-
SIS ecciesie y per dictum Adolphum consanguineum suum
faetam, statim ad ipsam Coloniensem ecclesiam per papam
Vrbaniim Y. fuit translatus. Vir quidem mature elatus et
probitate et fama in regimiae Leodiensis ecciesie plurimum
gloriosus, qui ob spem recuperande sahitis desolate Colo-
niensis ecciesie, cum omnium tarn de clero quam de populo
gaudio, YOtiue est susceptus. Verum quia opprobrium Co-*
loniensis ecciesie nondum fuit exinanitum et scriptum erat
Yt de fece ipsius biberent peccatores, eiusdem votiuis eon-**
traria »iccesserunt* Cum enim ipse Engelbertus propter
preterita mala ecclesiam necessariis rebus omnino inuenisset
exhaustam, surgentibus quoque circa principiom sui regimi-
nis sibi guerris, compulsus ex alieno ere suis et ecciesie
necessitatibus subuenire, plura potiora contraxit debita, pos^
sessiones ecciesie, castra et fortalitia quecunque sibi fue*
rairt liberaj creditoribus obligando; fortiter tarnen imperium
agens, castrum nouum infra opydum Lyns, per quod comi-
taftom et villarum subditarum frangens superbiam, magnis
somptibus instituit et muniuit, vbi et prefatas communitates
compulit renunciare conspirationibus, quas dudum in scan--
dalum ecciesie fecerant et literas super eisdem confectas,
in sua presentia lacerare. Tandem expensis et debitis gra-
uatus,- cum esset vir plane sincerus et in agibilibus de pro-
prio, ingenio non multum acutus, plus bellis quam concilii»
aptus, deprimente senia vires eins et morbo artberico, quo
aiuUo tempore laborauerat, membris confractis, sentiens in
regimine ecciesie se deficere, anno sui regiminis 3\f domi^^
Cononem archiepiscopum Treuerensem, virum indu-^
es) Kbolf IL ®raf t>. b. Wtaxt, (grjBifilJof 21. 3utii 1363, rcpö-
nirtc la SBlMi 1364.
206
striosum atque strenuum et in rebus necessariis opulentum,
in coadiutorem assumpsit, cui etiam tunc aactoritas sedis
apostolice intercessit et sie idem dnus* Engelbertus archie**
piscopo Treuerensi sollicitudine et administratione Colonien-
sis ecclesie commissa, ipse deineeps priaatam duxit viiam,
retinens sibi duo castra et de redditibus ecclesie, pro ho-
norabili statu, habundantem portionetn; 5*° autem sue ca-
thedre anno, post longas morborum fatigationes decombens
in Castro Brole, rebus humanis est exemptus mensis Augu*
sti die 26. anno domini 1368; corpore ipsius translato Co^
loniam et in ecciesia s. Petri, ante armarium a sinistro la-*
tere chori, sepulto in tumba noua, quam ipse sibi construere
fecerat adhuc viuens. Sedit itaque idem dnus. Engelbertus IIL
annisj 4^ mensib. 4 et diebus 20.®^)
Prefatus ergo archiepiscopus Treuerensis Cono dicto
domino Engelberte Coloniensi archiepiscopo , per sedem
apostolicam in coadiutorem datus, statim cepit ecciesiam
Coloniensem quantum patiebatur temporis breuitas, ipso
Engelberte adhuc superstite, per suam prudentiam congrue
reformare, debita eiusdem Engelberti persoluere et obligala
in magna parte, suis pecuniis absoluere et ad integritatem
ecclesie reuocare* Inter alia autem absoluit a duce Julia-
censi, nobilem antiquam possessionem Coloniensii? ecclesie,
opidum Tulpetum cum suis juribus; quod quidem a longis«
simo tempore in manibus comitum Juliacensium steterat
obligatum« Ipse etiam de seditiosis opidi Andernacensis
ciuibus, publicam fecerat vindictam et justitiam, auctorcs
Gonspirationis, quam contra Wilhelmum et Engelbertum ar-
chiepiscopos se dudum erexerant, faciens plecti sententia
capitali, alios ex eisdem exilio proscribi, pontem insuper
castri ibidem, per dictos seditiosos dudum corifracti, dentio
fortiter reparauit. Porro cum pace et subditorum optata
quiete administrauit ecciesiam Coloniensem illo tempore sine
gwerris,. vsque ad obitum dni. Engelberti. Nam famata eifls
probitas et animosa constantia, potentibus conterminis eccle-
t 25. ^ritg. 1368. ' s fw .
207
sie, per experientiam fuit nota et illarum duarum Colonien*
SIS et Treaerensis ecciesiarum in eadem persona ynita po-
tentia, conatus aduersariorum fortiter deterrebat Post obi-
tum autem dicti dnK Engelberti Colon, arcbiepiscopi, vacauit
ecclesia Coloniensis, stans absque pastore duobus annis et
per 3 menses. Et interim statim post dicti dni. Engelberti
obitum, capitalum Coloniense assumpsit denuo in administra-*
torem Coloniensis ecciesie dominum Cononem Trenerensem
archiepiscopum sepedictum, cuius administrationis officium
sedes apostolica confirmauit. Tandem dictum capitulum Co-
loniense fecit dno. pape Vrbano V. solempnem postulatio-
Rem 9 de persona eiusdem domini Treuerensis ad Colonien-
sem ecclesiam transferenda, cui quidem postulationi idem
dnus. papa prebens assensum, transtulit eundem dnum« Co-
nonem de Treuerensi ecclesia ad Coloniensem, dum tarnen
ipse dnus* Treuerensis vellet. Scilicet quia ipse translationi
sue non consenserit, quia potius Toluit manere in ecclesia
Treuerensi, primo idem dnus. papa, mutato tytulo admini-
siratcms,. dedit sibi ecclesiam Coloniensem per tanti tem-
fms spatinm in commendam, postea vero mutato tytulo
commende, idem dnus« papa reseruans sibi ad vsus camere
apostolice dictam Coloniensem ecclesiam, fecit eundem ar-
cUepiscopum Treuerensem in Coloniensi ecclesia suum et
apostolice sedis vicarium generalem, quo iterum titulo po-
stea mutato, fecit eundem denuo ipsius ecciesie administra-*
torem. Et hoc rerum ordine Status ecciesie Coloniensis,
post obitum domini Wilhelmi, multis aduersitatibus agitatus,
nunc denuo sue diutunie vacationis tempore, sub varietate
dubii et incerti regiminis admodum febricitans, a spe cre-
tica crebro reciduans, sue desolationis apud alienos solatia
mendicabat. Inter faec prefato domino archiepiscopo Treue-
rensi Coloniensem ecclesiam post obitum dni. Engelberti
juxta ordinationem sedis apostolice taliter administrante, res
iprius ecciesie Coloniensis, sibi auxiliante domino, satis pros-
pere successerunt. Nam cum quidam nobiles, coniuncta
valida manu, fines Coloniensis ecciesie subito et inprouiso
hostiliter inuasissent, officiati et satellites eiusdem Treue-
208
rensis archiepiscopi, in confinio et districia opidi de Lech-
nich cum ipsis confligentes, felicem de inimicis sunt victo-
riam consecuti; Ex Ulis plus quam 60 vires militares ca*
pientes. Eisdem temporibus seil, anno dni. 1369 surrexit
magna commotio et turbatio valida, inter rectores et yniuer-
sitatem ciuiüm Coloniensium ex vna parte et ecclesias atque
clerum ipsius ciuitatis contra ex aduerso. Kam consules et
maiores, clero semper infesti, quod statuta et edicta publica
statuerunt de tallijs seil, rerum venalium generaliter, per
omnes soluendum de emtoribus rerum memoratarum, pre-*
sertim vinorum extra Renum, de vinis ad forum commune
non uero certis locis sub certo pretio et mensura venden--
dis et huiusmodi similibus, per que ipsi sufficuerunt Colo-
niensibus vtilitatibus rei publice, personas ecclesiasticas et
res ipsarum, talliarum et collectarum nee non libertates
ecclesiarum et inmunitates suprimere subtiliter nitebantur,
sed clerus aduertens presentem- omnium intentionem, simu-
lauit ad tempus.^0
Anno ergo dni. 1370 cum ecclesia Coloniensis toi
discriminibus subiaceret, predicti Cononis archiepiscopi Tre-
uerensis et administratoris ecclesie Coloniensis consilio et
auxilio j erat postulatus in archiepiscopum dicte ecclesie
dnus. Fridericus, nobilis comitis de Sarwerd filius,
canonicus maioris ecclesie junior, pro tunc Bononie in jure
canonico studens, etatis sue anno 22^^ qui suam postulatio-
nem prosequens coram Yrbano Y« papa in curia Auiniensi,
qui tandem papa, morte preuentus Rome, dicti Frederici po-
stulationem non confirmauit. Sed dnus. Gregorius XI. papa,
qui successit Yrbano V. Rome suam confirmauit postulatio-
nem ac in archiepiscopum Coloniensem dedicauit et confir-
mauit. Hie Fridericus est 3*';'' eiusdem nominis, vlpote ju-
uenis ecclesiam suam sancte Colonie dum intraret ao. dni*
1372 inuenit maxime desolatam juxta prius dicta; castra,
thelonea hinc inde creditoribus obligata et impignorata que
omnia, excepto Castro Godesberch, quod quidem casirum
«7) (Juno ®raf toon galfcnflcin, Slbmtmjhatot M (Srjljtörtttm«
dUn 1368, fling jurücf aU ^rjbtfd^of m^ Zxitv, n«* 21. gel&r. 1370.
209
ex (ok) vacaum vlensilibus, coquine, camerarie et omnhim
hoFum que ad humanurn vsum haberi consneoerunt et
data erat ei debitorum ecclesie cedula, continens quadrin-
geiita milia florenörum de Reno et 74 milia. Qui quidem
dtius. Fredericüs juenili anihio plenus ex toto grauatds,
tahdem ad consiliam amicorum suorum, vtpote bone ihdolis
jnuenis et ingeniosus, ac industria prouidus et clarns, manum
mmi ad ardua. Consilio sui auunculi Cunonis archiepiscopi'
Treoerensis, generöse in omnibus se gerebat, con^ilium
antiquorum gloriosorum militum , qui quondain erant de
consilio gioriosi viri dni. Wilhelmi de Genepe, qui optime
itserat vt snpra patuit, ad se traxit et cuncta eorum con-
»ixo fecit et ordinanit. Castra redemit, debita soluit, nee
täbefactus; sed manum posuit ad opus, cepit cum summa
pitmidentia.gubernare talentum sibi datum, nee defecit animo^
(tonec yniuersa debita, quamuis Interim de sui Status hoao-
ri¢ia parum aut nichil diminueret, absque dampnis et
fenore persolueret, terras quoque et castra et possessiones
eeclesie obligatas, breui temporis spatio, mirabili industria
ad integntatem ecclesie reuocauit, plus omnibus ecclesie
siio tempore acquisiuit de possessionibus , terris, castris et
dendnus; Comitiam Arnsberg, jam ante annum ecclesie
oUatam sed d|bitis grauatam, multa pecunia libertauit; in
Heymbach . . . . pulcrum licet primum fandauit, castrum
Ptfpels.torp pulcre ornauit, castrum Frydstrom quod volga-
riler dicitur Sons, ex fimdamento de nouo construxit et de
viMa opidum circumdatum muro adiunxit, turrim Oyde in
t^ritorio Kempen fundauit, villam Reyns muro pulcherimo
cMPcmndedit, Tulpetum sumptuose muro et turribus commu--
mait, in Brenlone Castro, aulam duplicem cum cellario mul*
tum lato, sumptibus magnis fieri fecit et sie omnia bona
ecclesie emendando, in ynum reduxit* Hie cum 43 annis
g^ose rexisset ao. dni. 1414 in die pasce, post mediam
noetem sequentem, hora quidem tertia, perceptis deuotius
omibus ecclesie sacramentis in Popelstorp bono Säe.
quieuit et sepultus Colonie, post diem obitus sui dte
7, sabbato in albis, cuius anima requiescat in pace amen.
14
210
Huius Frederici anno primo, sciL 1371 in die sancte
Cecilie, erat bellum intestinum in ciuitate Coloniensi, pre-
sertim inter consilium et textorei?; in quo hello consilio
cessit Victoria et interfecti sunt textores in magna copia,
alii perpetuo exulati, alii bonis priuati, alii exactionati et
sie vt res illa expostulat, in omnibus male concitatL
Eodem anno Renus exundauit circa festum purificationis,
limites sui transitqs excedens« In tantum enim creuerunt
aque protunc, quod ciuitatem Coloniam intrantes, vsque ad
forum feni peruenientes, prebentes ibidem bominibus sua
profunditate nauigii indigentiam; videbantur enim in Reno
eiste, lecti, sediüa et alia domorum vtensilia, porci, oues et
boues, eque arbores et case magne defluentes et in summi-
tate vnius domus quidam homo dinaricatis cruribus sedens
et plangens, similiter cum aqua ad partes descendebat infe-
riores, nuUus enim juuare potuit vel presumebat.
Anno 4*? dicti dni* Frederici et ao. dni. 1354 mira-
biUs apparuit hominum vtriusque sexus ihfirmilas; putabator
enim, quod cuncti essent obsessi, specialem et intcrnum
singularem modum habentes saltandi, de latere dextro in
sinistrum et repetendo de sinistro in dextrum et hoc con-
ünuando per horam et horas et strinxerunt corpora sua
peplis vel manutergiis seu quibus, qualibus^ad manum ha-
bere poterant. Ceciderunt quoque post saltum ad dorsum
mouente se corpore, quia ad Interim esset Spiritus inclusus,
ex quo motu lesi, in subleuamen lesionis petebant calcari
pedibus hominum, sicut foUes organorum vel fabronim,
quorum multi exorcismo sunt curati, post curationem vero,
quia maxime erant debilitali, lecto decumbentes, alii morien-
tes et curati, nunquam pristinam sanitatem recuperarunt.
Et durauit hec infirmitas fere per annum.
Anno 6? dni* Frederici, dni. 1376, dnus. Frydericus
grauiter offensus ciuibus Coloniensibus pro juribus et liber-
tatibus cleri et ecciesie sue et tandem orla gwerra grauis-
sima inter eos, dnus. archiepiscopus jacuit per vnam inte-
gram diem et noctem ante ciuitatem super Renum, jux*^
leprosorium quod est supetr Renum. — Eadem tempestale
211
Colonienses, timenftes ne dous« Coloniensiä facerel de Tuitio
fortaliümn et se ibi ponerel contra ciuilatem, totaliter vil-
lalam cum duabas ecclesiis et moBasterio destruxerunt. Ex
quo facto incurrerunt excommunicationis sententiam, canonia
et pape et mansenint sine diuinis septem annis, vsque ad
condignam emendfim reedificationis ecclesiarum etclaustri. —
In hoc quidem prelio comes de Marka En|$elbertu$ prestitit
Coloniensibus presidium contra dictum dominum Frydericum
et ceptt inter eos quam plurimos et durauit longo tempore.
Anno dni. Frederici lOT qui est annus dni, 1380
circa festum beati Augustini, fuit magna combustio Colonie
in foro piscium et turris s. Martini majoris erat combusta.
Anno Friderici 14*° s, 1384 fuit secunda gwerra seu
2^'" prelium inceptum inter eundem dnum« Frydericum et
romitem Engelbertum de Marka, comitem Clyuensem et
dominos de Ryperscheyt, Ysenburg, que gwerra tandem
dominus N. de Morse complanauit, qui erat sororius dicti
dni. Frydcrici, Et fuit facta pax generalis in Westphalia
inter principes temporales et spirituales; et durauit fere 10
annis
Ao. dni. 1384 circa festum beati Johapnnis baptiste fuit
castnim de Dickho des>tructum per dnum. Frydericum archie-
piscopum, ducem Juliacensem et per pacem communem.
Eodem anno viguit vbique pestilentia.
Ao. dni. Fryderici 15',?, dni. 1385 fuit obsessum ca-
strum Ryperscheyt
Ao. dni. Fryderici 24\? fuit pax generalis per regem
Wenzlaum romaaorum et Bohemie prouocata et incepit 3*i'
gwerra inter eosdem dominos Frydericum archiepiscopum
Coloniensem et Engelbertum comitem de Marka seil, ao
dni. 1394 et durauit quousque comes de Marka morte pre-
uentus prelio finem dedit.
Anno dni. 1388 circa festum Michaelis rex Francie
intrmiit ducatum Juliacensem *tum trecentisi milibus, vt dice-
batur, armatorum. Erant eniia in suo exercitu dux Burgun-
üe^ dox Brabantia» dux Bytuuricenais, dux Andaganie, dux;
LoliMfnigie, dux Barensis, dnus. Sabaudie, comes sti Pauli
14*
212
et 3 ejusdem filij, dnus. Arragonie, Nauarre et Cicilie et multi
comites, volentes intrare ducatum Gelrie, sed non valuenint
propter aquanim inundantiam et vltra solitum continuam
pluuiam. Et sie interpositione dni. Fryderici archiepiscopi
Coloniensis et suis placitis facta est* pax iater regem et
ducem Wilhelmum Juliacensem. Tandem post mensem rex
cum suis reuersus est ad patriam suam, proprio cum honore.
Ao. dni. 1394 fuit vbique magna pesiilentia.
Ao. dni. 1403 Wilhelmus dux de Monte in die Damasi
pape, captus fuit a filio suoAdolpho et post sequenti anno,
in craslino sti Bartholomei, per dictum Frydericum archie-
piscopum Coloniens. generöse et astute a eaptiuitate libera-
tus et in Castro Sons, quod et Fridstrom, gloriose a diclo
dno* Fryderico receptus, de nouo vestitus et pro expensis
pecunia munitus.
Anno dni. 1408 fuit hyemps asperrima; Cum Renus
erat communiter per totum congelatus; in cuius resolutione
multe naues magno Colonie frangebantur glacie et pericii-
tabantur.
Anno dni. 1409 in vigilia Mathie et 4 diebus sequen-
tibus, fuit maxima inundantia aquarum, non multum minor
quam anno dni. 1371, de qua supra facta est mentio.
Anno dni 1409 Wilhelmus junior, filius Wilhelmi ducis
de Monte, episcopus Padelburnensis , fecit gwerram dno.
Fryderico archiepiscopo Coloniensi, Adolphe conüti Cliuensi
et Sosaliensibus , qui cum populo grandi incurrerunt dyo-
cesin suam Padelburnensem et inceperunt 'inirare in palu-
dibus Delbruge, ducti vt creditur traditorie, feria 4 qua-
tuor temporum ante festum Christi et cum magno periculo
et dispendio multorum, de illo loco recesserunt, multis ibi-
dem captis, cum ciuibus multis Susatiensibus.
Anno dni. 1414 post festum purificationis supenienit
tnssis grandis in homines, ita mirabilis et seua, quod non
parceret sexui, etati vel statui; quod omnes inuaderet per-
sequendo et quamplures, maxime senes, ab hac vita auferendo.
213
Anno dni. 1414 in die pasce post median) noctem
sequentem soluit debitum vniuerse carnis. ®®)
Anno dni. 1414 ieria 5 post dominicam in albis, que
fiiit dies 19 Aprilis, fuit intrusus dnus. Wilhelmus de Monte
episcopus Padelburnensis per quosdam non legitime electus,
seil« a Johanne Quintyn decano beate virginis ad gradus, a
Jacobe de Someren canonico, presente fratre suo Gerardo,
preposito maioris ecciesie et dominis ducibus de Monte
Adolpho et Reynero Juliacensi ac Gelrie presentibus, in
choro Coloniensi ac eisdem fauorem prestantibus, cum ciui-
bus Coloniensibus eisdem consentientibus. Decanus vero
dnus. Johannes de Rechberg cum ceteris 15 canonicis in-
trusionem talem persentientibus , secesserunt in Runnam,
dantes locum ire et ibidem feria tertia post dominicam mi-
sericordias domini, que erat dies crastina s. Georgij, ele-
geruni concordiler dnum, Theodericum de Morse prepositum
Bunnensem, pro tunc lutorem ecciesie Coloniensis, vtpote
qui babuit omnia castra et munitiones ecciesie in sua tui-
tione. Hie electus est in archiepiscopum Colonicnsem, cum
faoore militum et militarium et totius populi communis. Hie
Tbeodericus fuit confirmatus a dno. Jobanne XXIII papa,
penoltima augusti eiusdem anni. Hie Theodericus fuit ordi-
natas in dyaconum sicut et sacerdolem in Runna, in qua-
tuor temporibus, in die sancti Mauritii et post consecratus
in episcopum anno dni. 1415 seil, in crastino purificationis
beate Marie, in die sancti Rlasii, Hie insuper coronauit
regem Romanorum, re^em Vngarie Sigismundum eodem
anno et tempore Aquisgrani. Post seplimo die mensis fe-
bruarij intrauit gloriose ciuitatem Coloniensem cum magna
gente et solempnitale, celebrauitque missam in pontificalibug
aüaqae fecil que moris eranl. Ciuitas fecit sibi bomagium
et inde cepit gwerra detestabilis inter intrusum ducem de
Monte, fratrem intrusi et archiepiscopum Theodericum Co-
loniensem, cui ciuitas adhesit. Hie tandem intruso episcopo
68) di tjl nid^t öcfagt, )a>tx jur ajtgcöcbcncu 3eit geflorBen fei.
O^iie 3t»ctfcl ip aber (SrjMf^. gricbrid^ gemeint, benn gtiebtic^ Hl.
@raf to. @aar»crbcn »urbc erjbifci^of 13. VloM. 1370 unb f 8. %\ix\t 1414.
214
Pftdeiburnensi sine ordiniims convfiMo, dedit In Vxorem
filiam sororis sue, que fiiit vKor comitiis de Tekeneborcfa,
com •altquali peeania, quod diimsit eccleaiam tI ^ . » « .
teiraitque ratione patrimonij «onrätatum de Raueasbeivh el
sie genuit filios et filias. Sed gwerram eoiüinuauit fraler
8UUS dux de Monte, que quidem gwerra ftik pacificata ^er
regem KomanormRi Aifuisgrani -anno dni 1416 in feste Lüde
\irginis. •^J
Anno dni 1418 incepit gwerra inter «iuitatem Cofo-
ni^fiseiii, cui adliesit dnus Adolphus dux ide Monte, qua«
pestea paeificauit dnus arebiepiscopus Treuerensäs amio dni.
1419* — Eodem anaio cositigit mtrabilis casus» Mam coii-
eilvBm generale fuit Constantie et propter eiusdem Visitation
tiem multi conuenerunt latrones et quamplures perdidernnt
omne etc.
Eodem anno dnus. Adolphus Clyuensis duK incepit
gwerram cum fratre suo Gerharde, qui vnitus cum militari*
bus terre Mariiensis et cum ciuilatibus, exceptis Vnna et
Camen, stetit in ilammone oontra fratrem sunm ducem,
t^nperauitque castrum de Marka; liberauit cpioque castra
Keyserswerth et Dnsboreh que castra obsessit dux in qua-
tlregesima, anno dni* 1420 et post in ebdomada prima post
octauam pasce obsedit opidum Swerte, doraicello Gerhardo
confederatum, ad quod tandem misit ignem sicque combus*
ium obtinuit et reeessit. Post cujus recessum <doinicellas
Gerlrardus interminauit opidum Vnna et sie durat bellum
Ysqne bodie.
Anno diii. 1420 dux Burgundie interfectus est et
filias eiusdem regnauit pro eo, quo et ipse posi festom
pasce interfectus est«
Ao. dni. 1420 bladum erat in tanta copia quod quidem
nulUreis erat reputationis, mensura siliginis pro solide monet®
isosatiensis, triticum pro 14 den« ordeum pro solido, anndna
f. 8 den. et tanta erat siccitas et calor in februarJoi, martio,
1 14. ^tU. 14ß3 mäf einer f9$ 49iWrtöcn ^cgierutiö, iti twld^ ®«««
fle \)or ttttb 110)0^ i^m fein cMnifd^er (gvjbifd^f geführt.
215
apriü et majo, quod non esset tempus #e in/nemoria ho-
minum« Eodem anno Aprilis erat calidus et martius et
sequebatur magna pestilentia generalis.''^)
70) 2)ic S^od^forgcr 3)icbnd^8 If. auf bem erjbi[d^öflid^en @tu^fc
)n (£5In ^nb folgenbe :
Äußert ^fatägraf 24. ^xii 1414, t 16. Outi 1508.
Hermann IV. fianbgraf ^>, ©cffcn 11. %ü^. 1480, + 20. Oct 1508.
$^tli^>\} II. ®raf ö. S)aun j. Oberjleitt 13. 9iob. 1508, + S.Stug. 1515.
©ermann V. @raf ». SBtcb 1515, entfeftt 16. 3l:|)r. 1546.
«bolf in. @raf to. e*auenburg 3. 3ttU 1546, t 20. @c^t. 1556.
«nton ®raf t). ©ci^aiienburg 26. Dctob. 1556, f 18. 3um 1558.
3o]^ann ©ebl^arb @raf to. ÜJ^anefcIb 26. 3uli 1558, t 2. iUoto. 1562.
|ricbrid& IV. ®raf ö. 3Btcb 19. 9loö. 1562, reftgn. 23. SDej. 1567.
©atentin ®raf t). 3fenburg 23. 2)cj. 1567, rcfign. 13. @e:|)t. 1577.
@eb^a Tb Xxii^\t% to. SSalbburg 5. ©cj. 1577, cntfcftt 1. a^pnl 1583.
grnp 4>ctgog ^). «aicrn 23. Wtai 1583, t 17. gebr. 1612.
gerbtnanb $ergog to. ©aiern 12. mM 1612, t 13. @e^t. 1650.
ffeapimttian ^jetnrtc^ ©crjog to. ©aiern 26. Oct. 1650, t3.3uml688.
3ofe^b SIemcn« ©erjog b. ©aiern 19. 3uli 1688, t 12. ittoö. 1723.
etcmcn« augufl I. ©erjog »• ©aiern 12. SRot). 1723, f 6. gebr. 176L
SWaicimtl. grtebrtd^ @raf toon Äönigöegg * 9iot^enfcI« 6. ^ril 1761,
t 18 2Äärö 1784.
9Rai:tmtUan granj ergl^crjog ö. Ocjhreid^ 15. Wpx. 1784, t 27. 3utt
1801.
«nton ©ictor Srg^erxog ö. Ocflreiij^ getDÄ^t 9. @e^)t. 1801, repgtitrt
auf bie Sabl. $terauf däcutarifirung be9 (E^urfürflent^umd (iEabt
unb ©cbiötoacanj be« ergbiöt^umö bi« 20. 2)ca. 1824 wo al3 ©rj*
bi^of folgte:
erbtnanb ^tugufl @raf @^>tegcl jum Defcnbcrg, f 2. Hug. 1835.
feinend 9lugtt{i 11. gr^r. S)ro{ie )u ^if^ermg 1. S)eaeniber 1885,
t 19. Oct. 1845.
3o]^ann b. Oeiffel, «oabjutor 1842, Äarbinol 30. ^tpt 1850.
— »•»)-o^O(c-C€««-'
»6
Vffl.
JacobI de iSusato
al. de Sweve
Cbronologia Comitnm de H^ka.
1390.
^ic nad^frigcnbc ©cncalogtc ber ®rafen t>. b. SMotf
gcl^Btrt jtt bcn frül^eftcn SlrBcttcn bcö SSerfaffcrö. er faftt
nSmfid^ bon Slbotf, bcm neunten ©rafcn bon ber 3Rarf, ber==
fette fei nod^ im 8eBcu (qui adhuc vivit). Stbolf ftarB aber
1394 Da nun Si^coBu«, tt>ie voit au^ ben oben (®. 161)
ntitgct^eilten ^Rad^rtd^ten bon fernen 8ebcn«ber]^ältntffen totffen,
1390 m ©ceft in ben ?ßrebtfter^Otben trat unb bon bort,
jur SBoßenbung feiner tl^cotogifd^en ©tubien, nod^ -nad^ ^rag
gefdbtdt tourbe, too er »eber SJeranlaffung ntd^ ©elegenl^ett
l^atte, fid^ nttt toeftfäfifd^er ©efd^id^te gu Bef äffen, fo !ann
biefe ärBett nur in bie 3eit feiner ^ugenb (1390—1394)
faKen. ®ie ift aud^ leineötoegeö eine boßftänbige, inbent fie
nur bie Äufeinanberfolge ber regierenben ®rafen^ nid^t aud^
bic tl^rer ®efd^tt)ifter unb ber babon ausgegangenen 5ßeben^
Knien barfteöt. Um bic SSergleid^ung bcrfetten mit ber bon
SfZortl^off gegebenen (Senealogie (®. 14) fo »ie mit ben ^aä)^
rid^ten, toeld^c gacombfet in ber SSorrebe gum 11, 93anbe bed
tticbcrrl^einifd^en Urlunbenbud^S ®. XXXIV. über bie gamilien^
aSerl^äftniffe ber (trafen bcn Stttena unb aRarl mittl^eift, gu
erleid^tcrn, geben toir nad^ftel^enb eine fd^ematifd^c UeberfiÄt
217
bcT öcn ^acüBu« angelegten, geltere ftimmt m^tntiiä) mit
ber 9?ortl^offfd^cn^ rcid^t jeboci^ ettoa« »ctter l^inab 6i^ auf bte
3cit bcö SJerfaffer^; bagegen ftimmt fie nid^t fibcraü mit ben
urfunblid^en 3i^f^^ö^ßttf*cßiJngcn ßacomBIet«, »eld^e btelmc^r
für bic frül^eren Oenerattoncn toefentlid^e 3lbn>eid^nngen bebingen.
N.
Adolfus l"i°s Comes de Altena et Aldenborch.
Eberhardus»
BruDO II* »rchiepiscopus Coloniensis. Adolfus 2^^» Comes de Alten».
Fridericus II.
«Tchiep. Colon.
i[ai obiit in Papia.
Eberhardus 3»'«"
Comes in Altena.
Bruno III.
archiep.
Colon.
Engclbcrtus
Comes de
Monte
Adolfus I. Fridericus
archiep. A*o* Comes
Colon. in Altena.
1193. I
^ s
Adolfus 5«"» Comes de
Altena 1»»« Com. de
Marka f 1249.
Everhardus
Comes in
Nienbrügge
et Ysenborch.
Adolfus
Com. de
Monte
f 1218.
Engelbertus I.
archieps.
Colon^
occisus 1225,
Fridericus Com» de Ysenberg qui
interfecit 1225 Engelbertum I. de
Monte, archiep, Colon.
Engelbertus 2«»m Comes de Marka (f 1277). Otto (f 1262).
Eyerhardus 3»'"» Com. de Marka (+ 1307),
Engelbertus 4i<» Comes de Marka (f 1328).
Adolfus ö»"» Com. de Marka (f 1347).
Engelbertus e*»' Com.
de Marka decessit sine
berede (f 1391).
Adolfus Episcopus Monasteriensis et archieps.
Colon, postea duxit filiam Coroitis de Monte.
Comes Clivensis et post fratrem Comes de
Marka 1391.
, .
Theodoricus 8"«« Com. de Marka (f 1398)«
Adolfus Qno» Comes qui adhuc vivit (f 1394),
218
Anno po^ Lolharium imperatorem , in Westphalia co-
mitia de Marka sumpsit exordium sie . Duo fratres Adolphus
et Euerhardus de Ytalia venientes, duo castra Altena et
Aidenborch edificau^unt. Euerhardus monachatur, Adoifus
fundat monasteriüm in Aidenborch in quo postea sepelitur.
Iste Adoifus fuit primus comes de Altena et Aidenborch;
hie genuit Brunonem qui tempore Lotharii ecelesie Coloni-
ensi presedit; -et AdoJium comitem.
Adoifus 2*!!' comes genuit Frederieum arehiepiscopum
Colonieasem, Euerhardum comitem de Altena et Engelbertum
comitem de Monte et Brunonem episeopum €oloniensem.
Euerhardus ^*T comes genuit Adolfum episeopum
Coloniensem, qui factus est episcopus anno dni. 1193; item
genuit Frederieum et Euerhardum.
Fred er ic US 4*f comes in Altena, genuit Adolphum
1"^ comitem de Marka, qui fuit 5*"«' comes de Altena.
Adoifus l""r comes de Marka opidum Harn con-
struxit ao. dni. 1225 et Blankenstein vbi Ysenburch ....
fuit anno sequenti. obijt ao. Cr. 1249, genu^at autem En-
gelbertum et Ottonem.
Engelbertus fuit 2*;* comes de Marka, Radulphi
anno 5.
Euerhardus filius eins 3*T hie castra Bredervord,
Ahus, Raffenberg, Volmensten, Ysenberch, Wassenberch,
Bodenberch, Houestat ecelesie Coloniensis destruxit, castrum
Dulmene cepit, opida Werle et Rekelinchusen similiter de-
struxit.
Engelbertus 4T comes de Marka castmm Osthof
destruxit.
Adoifus filius eins comes 5*ü' primo Dinslake et
pon^ea Mendene proditione capit «t destruit.
Engelbertus comes 6^* Hie deeessit $;ine berede.
Adoifus frater, 7"J» qui primo fuerut episcopus Mo-
nasteriensis, demum archiepiscopus Coloniensis, postea duxit
vxorem filiam comitis de Monte, comes Cleuensis et post
fratrem comes de Marka.
219
Theodericas 8T filiuß Adelfi, qoi obijt in Maria
Itonfte, eui suocessit
Adolph US 9t coines de Marka et de Cliuis et
4>dhuc viuit.
Adoiplius 2^r <;epil lempore Frederici imperatoris 1?
qui genuit Frederfcnm, Euerhardafn, Engelbertum ei Bru-
Tionem. Fredericus faclus est archiepiscopus Coteniensiß
«l dictus Fredericus 2*T, sedens 42** loco; hie c«m Frede-
fico iRiperatore profectus est contra Mediolannm et oWjt in
fapia, cuins ossa relata sunt et in Berget sepulta, quod
patrnns swus Bruno 2*!*, 32'*J' archiepiscopus Coloniensis
Aindaaerat.
Bruno frater istius Frederici, prepositus Bunnensis,
moriuo Philippo archiepiscopo, successore Reynoldi, succes-
sor dicti Frederici, fit archiepiscopus Coloniensis Bruno 3"?",
45*f in ordine lemporibns Hinrici regis, filij Frederici impe-
raloris, sed senio grauis renunciat.
Et Adolfus fratris sui Euerhardi filius, qui fuit 3*';!''
comes in Altena successit sibi in archiepiscopalu et dictus
Adolfus IT, 46»r loco anno dnh H93. Iste Adolfus ar-
chiepiscopus fauente Innocentio papa 3'!", Oltonem Hinrici
ducis quondam Saxonum filium, regis Anglie ex sorore ne-
potem, comitem Pictauie anno dni. 1208 coronauit in regem
Aquisgrani. Alij principes Philippum ducem Sweuie habere
voluerunt. Sed hie Adolphus vel necessilate compulsus vel
vi alij dicunt vi raarcarum corruptus, Otlonem desert, Phi-
lippo adheret, propter quod a Papa depositus, sed Ottone
per papam reprobato, restituitur.
4^" filius Adolphi 2^; comitis de Altena, fuit En gel-
ber tus comes de Monte.
Euerhardus comes 3^';* de Altena genuit vt dictum
est, prefatum Adolfum archiepiscopum Coloniensem et Fre-
derieum et Euerhardum*
Fredericus tenuit Altena et genuit Adolfum.
0 aitenBerg.
220
Euerhardus tenuil castnim Nyenbruge super Lippiam
in parochia Herringen et castrum Ysenborch super Ruram,
quod per Adolfum archiepiscopum dicitur fuisse constructum
el genuit Fredericum comitem de Ysenberch. Hie Frede-
ricus habuit vxorem Hinrici ducis Limburgensis, qui vo-
lens Engelbertum archiepiscopum Coloniensem capere, inter-
fecit eum ao« dni« 1225 in die beati Wilbrordi in Geuels-
berge. Hie Engelbertus archiepiscopus hujus Frederici
consanguineus^ duos fratres eiusdem fecerat episcopos, vnunn
in Monasterio et alterom in Osenbruge. Postea Engelbertum
occisum Henricus !"?• de Molnarken, 50^ loco archiepis-
copus factus, vindicauit cum fauente Frederico imperatore,
qui eum dilexit et Hinrico filio eins quem coronauerat. Item
post regem Hcnricum in Amelborch condempnätum cum
heredibus suis Fredericus et omnia bona eorum publica ta,
castrum eins Ysenberch et Nyenbruge cum opido sibi cohe—
rente diruuntur et terre equantur, possessiones aliaque ra—
piuntur, tenentur. Archiepiscopus occisus, fuit irater comitis
de Monte, occisor profugus latuit inter Hoyum et Leodiunn
a Baldewino milite de Genep tanquam hospes inuitatur, ve—
niens capilur, pro 2 mill marcarum venditur, rotatur extra
portam s. Seuerini, Colonie columpna quadam facta, in
monticulo qui adhuc cernitur, positus est in rota cum . . «
de vigilijs
cum versu et repetitione, multis lacri-
roantibus singultuose.
Fredericus, filius Euerhardi, comes de Marka 4*?'
genuit Adolfum, qui fuit 5*? Comes in Altena et primus
comes de Marka.
221
IX.
®ti^i^u bet ^tabt 9lübtn
ton
1660.
®]^rif1
ciftoff Sranbtö tourbc im festen SSiertcI bc^
16. ^Ä^^^unbert«^ um 1590 gu SBerl geboren, too feine
Jamilie gu ben febfäljern gehörte.*) ©eine SKutter toar
eine Xod^ter ber alten äKtntfterialfamiße b. aSrutoerbincl^ufen;.
Die fd^on Bei ©rfinbung ber ©tabt Siüben, in einer Urt bed
(ärgbifd^of« ^^itij)^) b. 1191 genannt toirb^) unb bamate bor
bem Öftentl^ore auf bem ©tcine, toubon ber SSrutoerbinger
Serg nod^ ben 9?amen ffil^rt, »ol^nte, \p&ttx aber in bie ©tabt
l'ettft gog; toeld^cr fie aud^ 1330 il^re SBatbungen überliefe. »)
J)ie aKutter bon »ranbi« fd^eint eine ffiritod^ter il^re« ®e^
fc^Ied^t^ unb eben burd^ biefen Umftanb SJcranlaffung getoefen
ju fein, bafe il^r ©c^n bon SBerl nad^ JRüben ^erübergog. (Sr
beipol^nte nämlid^ ba^ SSrutoerbingl^aufer ©tamml^au« in ber
Oefter^33auerfd^aft ber ©tabt, ba« mit feiner Umgebung W
0 @ciBcr^ m% «citrSgc I. @. 99 bcrgl. mit ». @tetnen
OttcUen ber »cflf. ©cfd^. @.141, »oöon Hartz heim bibl. Colon, p.58
einen bürftigen ^u^iiq gibt — «) ©ciberfe VLxt, ©uc^ I. 9h 95 —
3) ^afelbfi II. 92r. G31 »)0 ft^ in ber Ü^ote, unter ^e)ug auf @eiberft
@tatutatre^te @. 79, meitere ^aäfxiäftin Aber ben Verbleib ber ^rutoer^
bing^anfer Üe^ngitter bei Stuben finben.
222
1834 nad^ t^m: »tanbiö^ed l^icg. üKtt feiner grau
SDiarta S^ortpcften au^ ®efe!e, l^atte er nur jttjct STöd^ter:
Anna SDtaria^ toeld^e mit i^rem ©emal^I ßl^riftoff öon 6amen
au^ SRüben berjog unb Slnna, bermä^It mit SRtd^ael §5nen.
gelter laufte 1656 ba6 §au« beö SRic^ter« ©d^eöetoatb unb
Derfiufferte f^>äter baö fflrutoerbing'fci^e an bie fjömilie dtUn^^,
tocld^e fid^ aud^ in bem ®eft^ beffelBen Bi^ 1834 erl^alten
l^at; tDo biefer ganje ©tabttl^I afctrannte unb in einen neuen
S3auj)Ian gebogen tourbc, ber bie alte Srutoerbing^aufer @o]^t=
ftätte beut Steinmauer 9iau ühtttm^.^)
gl^riftoff 33ranbi^ gelangte in SRüben batb ju Slnfel^en
unb entfd^eibenbem Sinflu^, ben er jur SSertl^eibigung ber
SRcd^te ber ©tabt gegen bie Hefcergriffe be^ ßl^urfürfttn* 9tid^=^
ter« 5RaB (Diebrid^ ®d^eöeti)alb, gebürtig au6 äefele, uner--
mübet bertoenbete. Slfö 33ürgermeifter unb 8anbeöbe^)uttrter
au« bem ©taube ber toeftfäüfd^en ©täbte/) fanb er fid^ baju
bcrgug^toeife Berufen. Qn bem barüBer 1628 entftanbenen
^rojeffe gegen JRid^ter ©d^eüetoatb unb ben i^^cu«, ber 1639
p ©unften ber ©tabt cntfd^ieben »urbe, flnbet fid^ unter
onberen ein ©d^riftfa^ mit 124 95eöjei«urfunben für bie ©tabt,
JU bereu |)erBeifd^affung Sranbi« fld^ mit bem bamate reid^en
Strd^ibc berfelBen genau Belannt mad^en mn^tt. ©iefe^ Der*
anlaste il^n nac^^er, eine ©efd^id^te ber ©tabt gu fd^teiBen,
in bereu erftem S^l^eile er 9iad^rid^ten ben ber (Sntftel^ung unb
ben ferneren ©d^idfaten berfetBen, Bi« gum ©d^Iu§e be« brei^ig*
iäl^rigen Kriege«, im jtDeiten aBer bon ben einzelnen ©efd^Ied^*'
tem mitti^eilt, bie afö SSurgmänner be« alten erjBifd^öfßd^en
ßaftrum« ober afö tüd^tige Bürger, in frül^erer 3eit ber
©tabt fo bieten ©lanj berliel^en. 35iefe ©efd^id^te toirb nad^^^
ftel^enb an^ bem, in ben ©ammlungen bee §erau«geBerö
Befinblid^en, Original mitgetl^eift.
Sluffer berfelBen ^interlie^ er ein boöftSnbige« SCageBud^
üBer aüe (Sreigniffe be« breigigjäl^rigen Kriege« in feiner Um*
geBung, au6 njeld^em So^mann frül^er einige utobernifirte Sluö-
4) »cnber ®cf(J>. b. @tabt »Tuben @. 440* — ^) %19 Wer
^at er aud^ ben Recessu« peFpetu» coiicocdiie t>eit 1654 mit Dofi^oaen.
©eiberfe Vixl ©. Iir ^. 1047,
223
juge mttgctl^cilt f/at^) 5)tc für bte ganbc^gefd^td^tc »id^ttgftcn
I^atfad^ctt i)at gtoar Sranbi« in blc ©efd^td^te bcr ©tabt
boraite l^crfiBcrgcnontntcn, aBer bod^ tft gu Bebaucrn, ba| unö
btc öBrigcn, für bte ©tttcttgcfd^id^tc told^ttgcn !Cata beö SEagc^
bttd^d, mit bicfcm j^ertoren gegangen finb. ©ranbi« flarB in
80i%igent «ftcr am 10. SWär^ 1658.
©letd^jeittg mit t^m leBte ju $Rüben ßonrab SRöing)^
geBorcn bafcltft 1614^ nad^l^er Slbbocat, SRid^ter ju 5Hmen,
©tabtfecretariu« , SRatl^öIämmerer unb cnblid^ 93ürgermei[ter
feiner SSatcrftabt; geftorbeu 1664^) äöä^renb be^ ßonfulatd
t>on aSranbi^, toar er aU ©tabtfelretar befonberö t^ätig in
ben 9?fibcner ^ef enj)rojeffen, ^) tooburd^ eBen bic Scnflictc mit
bem SRid^ter ©d^eüetoalb berantagt tourben. gr mogte tu
feiner amtlid^cn ßigenfd^aft and^ 'a>o^ SWand^e^ jur »ei^
f^affung ber borl^in er^äl^ntcn Urinnbcn beigetragen l^abenj
bcnn er lieferte fj)äter nod^ einen fogenannten britten SCl^eil gu
ber ©efd^id^te bon 93ranbi^^ ber aber nid^t fctDol^I eine gort*
fe^mig berfelben, ate bielmel^r eine ^«fö^^Ätion über aüe
©ered^tfame ber ©tabt nnb trofe il^rer SBid^tigleit für biefe,
bod^ gu umfangreid^, ju localumftänblid^ ift, um in ben ®e*
fd^td^tqueßen mitgetl^eüt gu njerben. 3«flteid^ bereid^erte er
ba^ S3ranbiöfd^e 9Kannfcril)t im erften Sl^eile mit mand^en
Siarginaljufäfeen^ bie toir ate fold^e näl^er bejeid^nen toerben.
Bon bcm 9Jöing^fd^en fogenannten britten 2::^ei(e befinbet fid^
ba^ Original ebenfaüö in ben Sammlungen be^ ^erau^
gcberö. !iDa^ SSranbi^'fd^e SKanufcriJ^t ^at eigene gata ge^^
^abt. 9lad^ bem großen Mbener 33ranbe üom 3. auf ben
4. 5ßobbr. 1739, ber 119 Käufer berje^rte, fanb e^ ein
a&fixger beim Slufräumen beö ©d^uttö in feinem teuer. 2)er
S3ürgenneifter Dr. Söilt^elm laufte e« bemfetben für 20 fran*
jjfifd^e ©ulben ab. ÜDie beiben erften Slätter finb bom geuer^
aber nur am SRanbe angegriffen, fo bafe ber SIeft im ©anjen
te«bar geblieben. <Bp&ttx lam e« an bie gamilie atöingl^, bon
6) (So «in an« SWatcrialien unb ©citrage gur ^c^. bcö tucflfcif.
Ärcife« t, 286. — ?) ©etbcrfe Beiträge If, 83. - ») Wim »crgf.
tarüber ©ctberfe Url. ©u(^ III. IRr. 1051 9Jot« 290.
224
bcr c^ bcm ^auögeber^ ncBft bem StStngi^fc^en brttten Sti^ctfe/
jur ©cnufeitng für bic tocftfäKfc^e ©cfd^td^te ntitgct^etft tourbe.
SQBtc eö faft fd^ctnt, ift au« bctbcn f^>äter ein Bcfonberc^
®angcd cont|>i>nirt^ tottäft^ bcm tocftfäfifd^cn ©efd^id^tfd^rctbcr
bDtt ©teinen, burd^ bcn Dr. JRabcmad^er gu ®ocft, unter fot
gcnbcm toettläufigcn Sattel ntttgct^etlt »urbc: ©ebentoürbtger
furfecr Scgrtff itnb 5ßad^rtd^t über gunbation, Sclebrität^ SSer*
mtung ÄTtcgö^ uttb anbcrer unglücfltd^cr gälte unb ©efd^td^te
ref^}ecttbe ber ©tabt Mben, Sirenen, |)o6^)ttafö, ßlcifter, 95e=»
itefljien unb föBItdj^er (StntDol^ncr^ erften S^ette; unb Slu^jug
einiger bormal^Iiger Berümbter unb anberer ©efd^Ied^ter^ anbe:^
reu ST^cite; böu toeilanbt §errn SSürgerntciftern gl^tifto^jl^eren
Sranbiö l^iefelbften erftlid^ ingroffirt unb Befangen, aber bon
ßonrabo JRÖingl^ ^)erfectirt, ißuftrirt, bermel^ret unb in bie
jtoo STl^eile xtpCLXtixtt tt)orbcn^ gnbßd^ ber ©tabt löBIid^e
üBIid^e, l^ergeBrad^te, ntel^rentl^ette ©ettjol^n^ unb ©ered^tigleiten,
»egen ©d^nabe, ©renfe, Soeben, 5Drifften ber Benachbarter in
unb au^toenbiger SSürger, §oI^== unb getbmarden, Qazttn unb
^fd^ere^cn, gibit^ unb ßriminalgerec^tfanten, una cum mero
et mixto imperio ejusque civitatis administratoribus et regen-
tibus nad^ bereu gibt unb ^Jflid^t, bon Sonrabo 9iöingl^ attetn
tttül^efamBIid^ jufammen getragen unb ntit merdtlid^en annota-
tionibus jum britten S^cil fd^rifft^^crbentlid^ ber licBen ^ofte^^
rität unb defensoribus patriae jum 35eften berfaffet, ^nl^alt^
Be^berleibten bre^fad^igen SEl^eifö Registri. 9Iüben anno 1661.—
DB unb inwiefern biefe« ©aBorat toirlfid^ eine UutarBeitung
ber älteren §anbfd^riften burd^ SRöing^ getoefen, berutögen toir
nid^t angugeBen, »eil e§ mit bem üBrigen bon ©teinen'fd^en
Kterarifd^en 9?ad^ta§e untergegangen ift*®) 9?ad^ bem Xitd
unb bemjenigen, toa^ ©teinen an^ ber SSorrebe mittl^eilt,
fd^eint biefeö ber gaö; benn in berfelBen foö JRöing]^ Bemerlt
l^aBen, ba§ er bon 1643 — 1669 ©ecretariuö, SRatl^^Iämmerer
unb enblid^ Sürgermeifter in 9iüben getoefen fe^, ber ©tabt
i>) lieber bcn 9taä)\ai öcrgl. bie SSorrebc gum öiertcn S^l^eifc ber
twIlfäL ®cW. ». «Steinen'«. Ueber feinen Untergang, Bei (SinfiWerung
be« 3)orf8 gvömern bur^ ben franüö|tfc^en iWorfcbatt @oubifc im flcBeu*
iäl^rigen Änege, iWaHindrobt« SÄogajtn t>. 1797. $eft 1. @. 30.
225
mit t>ie(er 9Rü^e gebient, ba0 9(rcl^tt) in Orbnung gebrad^
nnb biefed 93ud^ aud Siebe ju feiner 93aterftabt aufgearbeitet
^obe. ^ebenfaUd ift aber in ben angegebenen ^al^rjal^ten ein
Ofrrtl^um, »eil MSing^ bereit« 1664 im fünfjigften ^al^re
feine« Süter« ftarb. (jn ben OriginaInianttfcri<)ten l^at bie
@efd^tci^te bcn IBranbi« einen biet lürjeren unb ber fogenannte
britte £:i^eil bon 9t£ing]^ gar leinen ZM, meit bie beiben
erjten SBKtter feilten- 6« finb inbeg frül^er mehrere «bfd^riften
bobon gemad^t, toeld^e ebenf aü« leinen befonberen SEitel, fonbern
nur eine Inrge Einleitung l^aben, »orin Äöingl^ über feine ptx*
fdnßd^en SSerl^&Itniffe nid^t« unb bon bem 93ud^e nur fagt, ba§
er e« au« winbrfinftigeni (Siffer unb Siebe be« SJatterlanbft,
}imt Slad^rid^t ber föbßd^en $cfterit&t unb aeitUd^er magiftrat»
fieser 93f>rfte^er^ii {ufammengetragen ^abe.
1.
^iundüOtbigt 3laätxliitt ah bet Stobt Stfibeti Srttitbation
Habt ber» löbli^er Simool^itere Serl^aUntig]^.
S^rftlid^ ben 9lal^nten ober ethymologiam nominis Ru*
densis betreffenbt^ fc^einet bnbt erl^eUet ex insingnibus civi-
tatis, ba§ ber Sfiaimt a quadra, germanice Stauten möge
ber{t>itet fein*®*) Wiöftt icbod^ tool, bnbt nid^t ex vano opiniirl
merben^ ba^ büger ^ai)tt(b, bon bem t>!^ratten fa^cifd^en Sorte
Kutten, fo ba ift ri^auben ober nel^mmen, mi^te erf^)roffcn
fein, »eiln bie bl^ralte gu {Rüben al^ngelegene ©orgl^, ein
K^aubborg]^ ober ^an^ primilus ift gctoefen, toie beren bau
Dnterfd^ebtttd^e meiere in SBeftfajrgen ober Seft))]^alen^ für
befangenem iBorgfrieben (fo ban in anno 1325 irftlid^ ift
oi^nge^ftet) fein getoefen. SBie barauf ber betoel^rter ©c^ri-
6ent toeft|)]^alifd(^er ©ad^en, ffierneru« SRoIetoindt Lib. 3 Cap, 10
9*)S)aö ©icgd ber ©utgmärmcr tona^lüben i|i abgebilbet in 5 ei-
ber öttrf. «n(^U. a:af.7* 'JlxA; baö große ©tabtliegel mit bem @ccret
baf. vtc. 5. äbigerbem tourbe Dom SRagiftrat noc^ ein Reined fllberne§
(anbfleget gebraucht, n>e^e9 a(d SCnf^ielung auf ben bamal9 f^on mober«
nifirtesi !Ramen Slütl^en, ha9 d^utcölnifd^e ^reu) mit 5 Stauten in einer
IBa^penfigur entlieft. (Sd iji aber tiar, bag baraud teine dtfidfc^lüge auf
bie ^nt^e^ung bed älteren, richtigeren Üf^amend 9t üben tonnen gemaci^t
»erben. i>a9 fteine ®tege( ift un9 )uerfl )>orgefommen 161t2.
15
226
tntif ^tniii|t^m, nttbt büBem altem ioefH)i^difci(^cm ©etf<)rudj>e:
JRuteit bnbt rcbcn, bat en i« lein ©d^anbc, bat boint bie
93eften ban bemSanbe; quod latine sie sonat: Non est scan-
dalum armis vacare et rapinis, undecunque se et familiam
nutrire. ©c^et bcögl^ gcmitr* Stuctor f)ixbti, »ic btc SSatöurcn
naöfcx 8clci(^en diverbii fid^ l^abcn bel^olffen : rr^angen, rl^abcn,
fö^)^)Ctt, ftelen, cn t^ fein ©unbe; toere bat ntt, »t cn bel^clbcit
ttitt in bem SKunbeji griaffc iäf jcbogl^ icfeo Stnberer judicio,
ob bü^e bl^raltc SRutenborgl^ l^icl^ero ober anbewcr^ i^ren
"Sloiimtn sortiiret i^nbt bberfommcn l^abc. 3^ft fonften ti)oI be^
tttut^Ud^, bag btc alten ©tnl^aberc bfi^cr SBorgl^, Sil^atou* bnbt
.©titgratpuen, tote betet S^xt^^ bet Stbel tn^gemem, fein geujefen
»nbt fot^ne JRl^aub obet 5Ra]^mc, ntd^t füt gtoße ©ünbc bitbt
SSnel^te erad^tet l^aben*
8Ba§ nnn fundationem beto ©tabt JRfiben tutl^ belangen,
tft ju toiffen, ba§ St^bifd^off JReinoIbt bon 5DaffeI, Cancel-
larius Friderici primi Barbaross», in Italia contra Medio-
lanenses et Berthonios bü^eni löbfid^em Äeifet tl^ittetüd^ l^at
beigeftanben, bal^cto and^ bie corpora beto l^etligen bteier So^
ntnge^ neben fielen anbetenn SReüqnienn etl^alten^ bnbt gen
©öKen l^atl^ abgefd^idEt* SBie abet bol^emal^Ien in «btocfenbt
feinet, 8nboI})l^ ganbtgtaff in §^ff^«/ J^tibtid^ ^erßog in
@d^tt)aben bnbt Sontabt ^alfegtaff a^m SRl^eine, ben @t#fft
(Sotten l^att mibt Ätiegl^ bnbt SR^auubt, l^aben befd^toetet, iiat
gem. SRl^einoIbt Philippum bon ^e^en^betgl^ praeposilum Co-
loniensem, pnidentem virum, uti perhibent annales, fid^ fuBor^
nitet, toeld^et ban ba^)fetlid^ obgemette ijeianbe l^at :ptüfli9tret
bnbt bbetmnnben. SSnbt toie JR^einoIbt ao. 1181 peste, negft
bei dto^m ift geftotben, l^aben bie Sa^)itulaten Philippum al^n
beffen ^la^ »iebetettoel^ßet, »eld^et bie ©tabt (Sotten nitbt
SKaunten bnbt S:]^ütnen ^at betfel^en, bamit bie sss. Cor-
pora beto bteiet ^onninge il^nen nid;t abgenol^mmen niod^ten
»etben. aSon büßem Philippo metben bie annales Colonienses,
quod fuerit vir sapiens et audax, qui ante electionem multa
egerit prsBclara facinora, adversarios suos continuerit et
semper de eis triumphum agere visus" sit. Hie duos Ducatus
Westphaliae et Angarise, Ecclesi« Coloniensi, e®saris aucto-
227
ritate, cujus item erat cancellarius, adjunxit, quos adeplasy
Spartam sibi traditam, per gladium vindicans, ccciesi® pra-
snlibus quietem paravit possessionem. Henricas vero Dux
Saxoni», Westphali» et Angarise, cognomento Leo et su-
perbus, ab imperatore dein, post principum multas queri-
«onias evocatus, cum imperialia jussa contempsisset, ducali
honore ab eodem exuitur, et ejus dingnitas, una cum pro-
vinciis, aliis principibus attribuuntur; et sie auctoritate im-
peratoris, archiepiscopus Coloniensis, ducatum Westphalife,
qo» est vetus Saxonia, adeptus est. Acta sunt haec in
®tkxäfVi^tn, praesentibus Arnoldo archiep. Trevirensi, Wig-
noanno archiep. Magdeburgensi, Conrado ep. Wormaliensi,
Rndolpho ep. Leodiensi, Arnoldo ep. Osnaburgensi , Con-
rado abbate Fuldensi, Ludovico Palatino, Godefrido duce
LotharingiaB, Roberto comite de Nassawu, Engelberte co-
mite de Monte, Henrico comite de ^cn^ptXQ^, Hermanne
eomile de 9lat>enPerg]^ et Widekindo comite de SBalbedl^.
anno salutis 1180.
®&ener geftalbt cntjogl^ bcr gmitr. Äcifer Barbarossa,
Henrico Leoni Saicrcn, tocld^cö t^v gaB Ottont bon S35itcl§*
ba^, t>on toeld^cm ban btc ictätgcn ^tx^oQt in Satcren bnbt
Vfci^xa^en fein crf^r offen.
T){c ei^nrfajjcn gab el^r bcm Sütftcn bon Stl^n^alt
Senti^arbo^ el^r 8eo ift j[ebod^ mibt bcm ^erfeogtl^nmB Srmiö*
toctd^ ncd^ Begcnabtget tocrben; ttjol^felbftcn t^x mäf tft
gcftorBen bnbt mibt 5Ked^ttIba, einer tcnig« Xod^tcr an§
gngclanbt, fetner ©emal^Iinnen begraben toorben.
SSnbt ift l^iebet gu beobad^ten, ba§ bie 8att>uen*a3tlber,
fo dttod^ in SBerle, grtöitte, ißrilo^n, Slltenr^ben, bnbt ®\f*
bindfi^ufen, in bnbt al^n ber Ätrd^en ju feigen ffirl^anben, »ie
aud^ bie ®ie|fe§er, fo in forma Leonis l^ien bnbt toieber im
3Beft|)i^aüfci^en »erben it\ixandft, bicfe« Henrici Leonis in-
singne et memoria bl^ralter 5>iad^rid^tc fein; bnbt fonberlid^
(teilet gu merlen, toie in Sttten:« Sieben al^m Januffftenc bü§e
gaiDuen fein mntiliret, bnbt baral^ne bie fi>|)fe abgefdj^Iagen,
fo ban bermntl^Iid^^ eö bnrd^ Ottonem quartum, Henrici filium,
15*
228
postmodum imperatorem factum, ex indingnatione mSge
gefd^cl^en fein.
%&k nun Philippus Witt anbeten 9l^üben mit f)at t)6er-
tofframtn, ^at t^x bilden Ortl^ mibt fonberen privilegiis in
äo. H78 mUttgltd^ tjerfe^en, bnbt toeiln el^r atfold^ed Bei
tl^awurnber teBjcttl^c Reinoldi l^ot getl^an, fd^cinet ba§ t^x
plenariam potestatem in diocoesin, nomine vicariae concre-
ditffi gel^abt bnb büßen SOxtif trftltd^ in forntam civitatis re*
bigtret l^abe, Bei toel^renbem Ärtge contra Hassos, in toeld^em
el^r außer aßem .3ti>etfele bero SRutenJörger Siafcrfctt]^ önbt
SC&rcttU mibt l^at erfunben; gefta&t ban and^ bei trft crtl^eit
Um privilegio Anselmi bnb Berptrami de SBruetbingl^ufen,
equitum Rütlienensium el^rltd^c SRibtmelbungetoirbt Bcfunbcn.—
0% moöftt lel^bog^ al^ie InntgeiJ 5Waci^bencfen« gefd^cl^cn, baß
Cleinsorgius in suo chronico anbeutet ex Henrico de Her-
vordia, baß ^]^ifl^)j)uö SRüben, JRedlingl^ufen, SSruel bnb 8cd^c*
ntc^ el^e bem ©rtaftift l^aBc erlauufet, fo fd^etnct jiebod^, baß
alfold^ed ex proscriptione et facta direptione provinciarum
Henrici Leonis, aut postmodum ficta emptione Westphali»
ab Adolphe, möge gemeint fein. —
ÜDte Principal-structuram büßet ©tabt fonften Mangenbt,
^at (Stpifd^off ntotpi) bott Slltenai^ ao. 1200 biefcfte in for-
mam munimenti, pro pace terrae, uti perhibet Cleinsorgius
in suo chronico, vigore literarum antiquarum, etBatouet bttbt
geleid^ ©oift bnbt 8t^>^>e ^Jtibitegitet;*®) aud^ bem (Stäben bon
Sttnß^>etg]^ Godefrido, bte l^alfce 5Wufeunge in bet ©tabt in
Seltne angefefeet; tote in geleid^em aud^ Renoldus Siotbl^off,
SCtitl^emtn^ bnbt Chronicon Marienfeldense l^ttaB bejeugcn,
baß büßet Adolphus anä) e^Itd^e ^Jeftungen bnbt fonbetlid^ 9?ö*
ben bnbt ba? ©d^Ioß ^fenbetg)^ auf bet JRl^ut l^aBe etba*
tt)uet. — SSnbt fd^einet baß (StfeBifd^off Stbot^)^ büßen Dtt^ Bei
beme entftanbenen schismate Philippi et Oltonis imperatorum,
l^aBe Befeftiget, tote aB beme ^wft^^b^ ^^^^^ 3^^]^^ Vrspergen-
sis abbas jeuuget hisce verbis: Jam tunc Colonienses et
Argentinenses cumEpiscOpis suis et alii quidam, cogitarunt
10) !E)ie Urf, haxühtt in Sei^er^j Utf. «u# l 9h. IIB.
229
et machinati sanI nequitiam, miserantque nuncios suos> Al-^
bertum yidelicet de Tagisburg et de Linningen comites in
Angliam ut inde advocarent Ottonem, pro eo quod superbus
et stultus , sed fortis videbatar viribus et statura procenis.
Presumentes nihilominus auxilio Richardi regis Angli«, qui
fiiit avunculus ejusdem u. f. tD.^^)
35a§ aber bfigcr fettiger 3cit^, ba« @d^toB öi>er Sorgl^
)u Stauben anäf alnod^ in vigore bnbt esse ift get^efen, er*
gellet ffixan^, bag eodem anno 1200 gmitr. Kbot^l^ 6^ur»
fSrfte, bie ^ird^e }u S93er(e cum suis pertinentiis , fratribus
Wedinghusanis, pro remedio animce sus et parentum suo-
ram jugeetguet. ©orfcci t>nbt unter anbercn al^ne getoefcn fein,
^ennan bon Slubenberg]^, ^enrid^ ber ©d^wortjer ®raff öon
fixn^cx^ff, JRubcI^)]^ bon ßrtottte, bnbt meiere (gbeKeuutl^e tjnbt
ministeriales.^^) — ^at jiebog]^ bie @tabt ba§ insingne bero
©wrg]^ Bel^altcn, tnutafeen i^r bl^ralteö grofeeö ©iegel, arcis
figura notirtes Sigillum Burgiacorum Rudensium, in feiner
»mfd^rtft alnod^ tutl^ bellten bnbt fold^er geftatbt at^ie önbt
meieren Ortem ber SRal^me bero S88rger ift erf^jroßen —
3Kod^te jebogl^ iniger al^le o^>tntren, ba§ gemir. al^nge-
jogener ^erman bon JRubenbergl^, mod^te fein gewefen t>on
bennen bom 9iöbenberge, Jegen bem ®d^Io§c ju Wcn^ptx^^
öJer bie {R^ur, aufm SSergc gelegenen ©d^to^e ober Sorge, be^
ren rudera alnod^ ju feigen, fo ftel^et bog^ l^trbei gu beobad^*
tctt, baß büße legen Strnßjjergl^ tool^nl^afte W)ltttxt bon 9io*
benbergl^ t)nbt nid^t SRutenberge fein genennet »orben, fo bogl^
aud^ bon ber SRutenborg)^ ober JRüben fein erf^^rogen getoefen
ünbt l^aben in il^rem insingne gefü^rct einen Stl^öbben id est
canem, toie atfold^ed )u Sebbingl^ufen ex tabella quadam
in sinistro s. Michaelis archangeli choro ftel^et ju erfel^en,
toetln be| (e^ten ex hac familia reliqui» aüaff befunben bnbt
barbber beßen el^rßge memoria uti benefactoris Weddinghus-
ani, in tabella ftel^et l^iengefe^et. SRaßen in hoc canis insingni
11) ^a9 iBettere M ianatn fiUt^ai^ tfl nad^infel^en in Conradi
a Liechtenaw YrspergensM cocnobii abbatis Chroiiicon. Argentorati 160fi
pag. 235.— 12) @ei5er4 UrMB. I. 9{r. 112. (SrgBif^. SCboI^l!) gene^nttgte
mit bie @^enlung, toeld^e bie Grübet 0ottfrteb u. ^etnrtci^ i». 9rm«berg
gnnoii^ Ratten.
230
hdUtfitülväf ift^ ein S3atd« mit breien gögeten, fo ban bei:i>
tl^or ÜKöü^n SQBa^>en bermctbet, todäfz andf JRtttcnbörger fein
flctocfctt bttbt f (feinet, ba§ gftn. Godefridi öcn SRobbenberge
aKutter ober ©emal^Un eine bom ©efci^Ied^e t^or 2Koßett «wa«
fein gen)efen^ toie ban accuratius l^irnad^er de Familiarum
insingnibus et distinctura n)erbe al^nbenuten.^^)
^a§ anci^ M ^txÜ)tn ^od^gltn. Adolphi archiepiiscopi
idnbt no^ i^mz in anno 1325 atnodf bie Sorg)^ mit il^en
iBorgl^manneren in esse bnbt flore fein getoefen, mirbt 6e^
fd^ienen l^irmibt^ bag anno 1325 6ei ^efange beg gemeinen
gonbt* ober Sorgl^friebenö beto öorgl^ bnbt ©tabt 9tfiben jn*
geteid^ toirbt gebadet. SBie anc^ anno 1326 in geleid^em ba*
nad^ bei aSereinignng)^ bnbt äRibteinfd^üegunge bero ©raff*
fd^aft ^ortmunbt in ge(eid^en Rieben, prout idipsum antiqua^
liter® et probata perhibent diplomata biefe^ ^^nfonge^ t>nt>t
(£nbe« k* lO*)
Oft fonften bfi|c gmttc. 9iübifd^e Sboxgf) eine öl^ratte Sßol^*
nuttg]^ jleler trefliger gelben bnb Si^ittere getcefen, bol^eto
and^ alnod^ jn Zafjfyf eine barab bnrd^ bie ©tabt gel^enbc ©trage
bie Sil^itterftrage toirbt genennet, anger 3^eifet toegen fleter
barinne bertebter 8fi^itterf^>icfe bnbt JR^ingcIri^ennen, »ie man
barab bon benn SÖten fielet in confuso i^at gel^oret bnbt bogl^
faft aUe^ ab hominum labil! memoria ift obliteriret bnbt bergefen.
!?)ag aber ©tabt SRüben bon ^od^gttn* gr^bifd^obe Adol-
pho in formam munimenti pro pace terrae ift erbatDuet^ befinbet
man ex historiis, ba| eben berer ^ttüf ein Mutiger ©treit)^
bnbt ftettiger Äam<)ff in 3Beftt>^aIen — fo tl^eiteö PhiUppo
caesari bnbt tl^eitg Ottonl quarto, contra Philippum electo im-
peratori, l^at angel^angen — fonbertid^ bal^ero fid^ l^abe empo^*
ret, bietoette fielgtr. Adolphus leid^tfinnigltd^ gel^anbtet i^at:
inbel^me el^r post obitum Uenrici sexti Imperatoris, Philippum
*8) 2)ie ißübcttbergcr 3u 9lübeu unb bie auf ber f ogenanntcn ctte»
Surg bei %xmUxQ, toaxtn gwci ?inten berfclBeii gamUie. ©ermann II. \ö.
Stübenberg, ber in bcr Urf. to. 1200 al8 äeugc crfd^cmt, ijl bcr gemein*
WaftUd^e «Stammvater beiber Üimen unb ber Burggrafen toon @tromberg.
@eiber^ ©efd^. ber 3)^««^«« ««b Ferren im ^erjogt^. SBepfalen @.
201 folg. — u)S)er 3nMt ber Urf. V). 1325 u. 1326 ift nid^t angege-
ben. «Sic finb abgebrutft in Seiberft Urf. «uci^e II. y?r* 610 u* 615.
231
Burbarossam Suevise ducem in imperatorem inunghet ffat^
mbt naäftx ad partes Ottonis quarti, Henrici Leonis filii,
conhra Philippum ift abgefaUcn* föie cl^r ben anä} gmttn, Ot-
tonem Dergegentßc^ ^at inungiret t>ntt t)on i^me diplomaia
et sigillatas literas supra Westphalia etc. sub emptionis titulo
itffmixQtxäf erl^aften^^) bal^ero el^r au6 ©etoalt Innocentii III.
pape, tuxä) ©igfriben ÜÄaittfeifd^en er^bifd^oüen, in ^räfcnfe
be0 Äaifer^ Ottonis tote üuäf ganzen cleri bnbt ©cmeinl^eite,
mitten iffm 2:^unibc au Soßen, aBer cr|bifd^of(igen Dignitet^
c^urfürftUget ^od^^ette bnbt äBürbcn f^int))fßg J>ribirct t>nbt
entfe^et toorben, toeld^ed ift gefd^el^en in anno 1205.
^eftt)]^aten ober ober Wi^mtn ift l^irburo^ toie Crant-
zios libro 7. cap« 2 et seq. Nauclerus, Trithemius, Blondus
ünbt Hutichias bermelben, gan^ bnbt ju ©runbe, betet ntagen
wtbotben, baf bet einet ©tein lanumb auf bem anbeten ift et*
})Itcbcn,önbt eine atgemeine aSetwüftungl^ butd^ büfe ®<ifi^ma ift
»eturfad^et tootben. — Sßie bau l^itaB »eitleufig abbas Vrs-
perg. in suo chronico anni 1199 fotgenbet geftalbt 3^uugnäg
giei&t Tunc ceperunt multiplicari mala in terris etc. — !&aS
olf^ sie turbulento statu et motu, fiele nobiles bnbt anbete
accol® auf dtüben, tuendi sui ergo, quasi ad recenter muni-
tum locum et asylon fein bettoici^en, bnbt fiete beten nad^mal^'*
Im bt^axlifjff alba)^ tool^nenbt t^^xplkUn. Sie in specie au|m
©ul^tlanbe bnbt ^ietoege bie ©efci^Ied^tete beto 9tuntt>fe gut
t>on Debingen, ©d^aben gut. bon SubenBetgl^, SKefd^ebe, Don
6aüe, JRembling^ufen, ©öd^ttoj), ©ogteben, erleben, item bom
|)ielä)egc bie bon iKelbetid^, ^ei^fd^en, @nfe gut ©d^nibeioinbt,
S)roften^ tettelet gut. ©d^findftootmb, ©affenbotff gut. »tedt:*
erbetbt, Soenn, »on SJIbe, bon ©taffd^aft, ^otbeningl^ »übt
anbete meldte, gen JRüben betoeiglid^ fein commigtitet bubt
bie ©tabt ttWid^ abminifttiten ^ielfen. ©ie bau ab bilden
oud^ fiele gobtfatige 5JÄemorien in l^iefigen ©otte^^üfeten l^ien
»nbt l^ero fein funbitet »otben; geftalbt alfold^eö nad^fotgenfe
mibt meldten specifice toitbt Befd^ienen toetben.
aSnbt laffe bei bicfem Sßienfeigen, beto ©tabt gunbation
öttbt (gtbatouunge l^itmibt betoenben. aSBoße nun fetnet a^n^
i5)2)ic Urt. in Scheid orig. Giielf III. p, 762.
232
bcttttten, bcrp lobUgen Soröal^ren ®fct mt>t ®ott ^ogft ge*
feöige Petet)^, bamit l^icfigc ^oftcrttet^ ^afce gu bcrncl^mmen,
»Ic btefettcn bcro bi^raften aücitt feügl^ mad^cnbcn cat^oßfd^eit
JRcßgton fein al^nl^cngigl^ g^^^f^« *>"^* te berofcftcn Itel^
toerdfteUig]^ gemaci^et l^aben.
Sefinbc alfo, ba^ Bei loftbar btibt arfceitl^famer ®ttVKtwc
bero ©tabt, audj^ bnterfd^etUgc @ottc«- ober iBetl^^euufer gto»
6e« (Siferd fein erBatouet. SSnbt ift in anno 1248 tt>te bct
Cleinsorgius bermetbet, bnter ßrfebifd^obe gonrabo bon ^odif*
ftebe, eben beret 3eit^, tt>ie ber Si^untb gn Soßen ift erbatouet^
all^ie eine capella s.Georgii prope castrum (seil. Ruthenborg)
erbaauet.") DB aber büfe Capella fei sancti Joannis ieftige
al^nerbatpuetc ^farrfird^^c ober ob e« eine abfonberßge Capella
fei getoefen, ift mil^r ol^nwifeenbt ßrfinbe fonften auf einem
bewerten ol^ncantgeßrten SSrieoe ober diplomate, ba§ anno
1438 erfebifd^off ©ietl^erid^ bon SKörfe, gro^e ^nbulgenften
f)at berlel^net bennen, toeld^e gn JRe^jaration bü§er s. Georgii
capellsB prope castrum situatse, toärben ntiltigß(i^ beigieben^
uti fert tenor litersß: Qui in reforniationem et reparationera
hujus capellss s. Georgii inelyti martyris prope castram
Rüden, pias elemosynas, aliaque charitatis subsidia contri«-
buerint et manus porrexerint adjutrices, ipsamque alias cum
devotione et reverentia visitaverint, de omnipotentis Dei
misericordia et beatorum apostolorum Petri et Pauli suffra-
giis, quadraginta dierum indulgenliam obtinebunt, prout liier»
id| datse anno 1438« 20 Apr« perhibent.
Exinde anno 1421 fundavit Hermanmis ^ixtniexfff ci-
vis Rudensis, altare s. Panihaleonis in hospitali et prassen-
tationis jus ^ixtnbex^^ famili» cessit, qua deficiente magis-
tratui est collatum, pastori Interim reservata investitura.
Beneficiatus singulis hebdomadibus tria leget sacra et cita-
tus, sacris in aliis templis vacabit. Oblationes vero rrfär aU
lenn ®ebilbenn<' uti tenor est fundationis, cedent pastori.
SSladftx aber i^at ein gobtiiebenber 33örger 8i})«ian gencn-
tfet, ba| ^o«))itaI mibt meieren ©ütteren berfel^en bnbt ift bef*
fen 9RerdC^ ober insingne hac forma ^ alnod^ il^nt gcnftcrc
~ J6) ÄUtttforgen toejlf. Äird^enacfd^. II, 157.
283
Mipra altare sacelli ju ctfe^em — ®c tft aud^ ein anberer
fnmmter SJörger gcwefen, mibt SRa^mcn Sorbt ©d^mibder,
toetd^er ben fbrntn bed hospitalis l^at c^nferitet bttterfd^ebtlige
tetbcr aufm ^ubinge gelegene, »ol^für bie armen fetten SÄutte
JU il^rer SSnterl^albt fauuffcn. 3ft aber SRutte genus potu»
bercr Stiti) gewefen, —
Qn geicid^em (Stfer ift anno 1425 btc ©berlird^^c In ho-
norem Dei et S. Nicolai erBatouet tootben, altpeld^eö tt>le bct
pro tempore pastor Hermannus de SJörften ^t") Bel^inberen
tMen, anäf mandatum demolitionis bei $errn Offxdalen }u
@oift erl^atteu bnbt barauf bet befangener SSauu gu etjlid^en
Selben ift abgeworfen, fo l^aBen icbog^ bie lieben gürba^ren
o^n ii^rem aufgefaßtem ßifer nid^ft ertpenben laßen, bnbt l^aben
c« ballten, conditionibus cerlis entUd^ er^^rad^t, baß ber . . • .**)
^fter e6 berftatten mäßen« Architectus hujus templi fait car-
pentarias nomine Godefridus SRöQer Gesecanus.
3ft remarcabile al^n bfißer Äird^en, baß eadem plane
piföltBra uti in Ecciia s. Joannis, ein altare s. Georgii tft
fmibiret. SScrmutl^Iid^ ex pia «emulatione bereu in ber SSBer-
ftabt ctngefeffener Sll^ittere. Sie fie bau aud^ büße ueuuer«'
(otouete s. Nicolai Äird^e, bie ®^>it]^ca()elit, cemulanter genennet
SBol^rbei nid^t fte^et in SSergeß ju fteüen, baß bei auf-
gefaßtem (gif er Sol^an bnbt Ölotgeru« ©ebrübere ^lebelung]^
coi^nomine, neben« i^rem alten Sattere ^ol^an 5Rej)eIung]^,
baß altare s. Marias Virginis et ElisabethsB anno 1422; n>ie
in geleid^em aud^ anno 1428. 12. ?t^)r. baß altare s. Vin-
centii l^aben getöiebmet bnbt mibt gutten ^frünben mittiglid^
oerfe^en; coadiuvante Godefrido de Lith, canonico s. Severini
Colonlse, cognato memoratorum 5RebeIungl^.")
gorter l^at O^l^an 95öge anno 1512. 6. Oct. in obgmi.
s. Nicolai ^ird^en baß altare s. Ann» una cum nonnullis
affis derotis christicolis, uti tenor fert fundationis, ad lau-
*7)„i>inb @ci^e« »ittcn, toic fd&etnct" tfl im Zti^tt ouööejlrid^cn.
~ !8) ®n Slbjccti»), \)iellel(^t au« ©d^onung für bc8 Wlannt^ SGBütbe,
ift im Xejcte auörabirt — ^») 3mr Zti^tt tfl auSgcjlrici^en: „2Cu* l&at be-
tör 3«t^> @ct^>arbt toott (Satte, ncBcn feiner ©ußfrawuen ©ebrobe ba§ al-
tare triam Regnin gefitftet bnbt auf (toel^n presbyterog reid^tid^ terfe^en.
234
dem et gloriam Dei omnipotentis, sanctseque genitricts bea-
tissim» et intemeratse virginis matris Mariie, s^Ann» matris
ejusdem genitricis, omniumque sanctorum et sanctarum do-
mini funbiret^ tarn de sua, quam progenitorum suonun ani-
marum per saspe salute recogitans et solicitus: ac volens
lumen indeficiens prsemittere, quo tandem In tenebris gaudere
posset et ad salutaria coelestia pertingere, terrena quoque
in coelestia et transitoria in »terna felici commercio com-
routare. ©efd^tDetge a^xx, ba^ ein el^rbarer ^affy an. 1389
aufgefaßten (Sifferd baß altare s. Georgii in s. Nicolai, ti>ie aud^
^ttttolbt ®rcbe bnbt anbete gobtUebenbe ^crfol^nen baß bene-
ficium s. Ann» in ber nieberen ober s. Joannis ^ro^en f)abm
f unbiret äßeö jtoar au« aufgefaßtem großen ©ffer bubt ^väf^
im ®otte«.
3fn geletd^eni ßiffer ift aud^ l^iefige« Stofter s. Magare-
thm virginis burd^ einen frommen ^rieftet ^ol^an @tSt!er [filium
Ruthensem ad s. Martinum in Geseke vicarium] ^^) principa-
liter [anno 1480 sub Friderico III. Imperatore, Sixto IV. Poji-
tifice, Buperto duce Bavari» principe Coloniense] getoiebemet
bnbt benn sororibusStuguftinerOrben«, sub singulari protec-
tione et tuteia magistratus, t)bergegieben ;^^) [quam fundatio-
nem expost facto, Hermannus IV. Landgravius Hassisß prio-
ceps Coloniensis et Episcopus Paderbornensis^ sub Haximili-
ano L Imperatore confirmavit et Romaa bullaß cum reliqulis
ab Innocentio VIII. pontifice obtentse sunt.]
Anno item 1550, die Mercurii post Luciae, factam ad-,
huc esse coUationem beneficii seu vicarias s. Nicolai, in ec-
clesia s. Joannis per proconsulem seniorem Beroharduffl
£tämer alias ^artman^ invenio una cum suis consulibus el
consiliariis personis ac patronis laicis. Collatum autem est
hoc beneficium ista vice Joanni (Slu^ clerico.
@« ift a(er büß beneficium gel^iirig]^ ju bem altari, fo
gelegen ift in vestibulo templi s. Joannis, tt)o]^bei ban große
0<)fer]^anbe beüor fein gefd^e^en, aud^ fonften ex votis, toie
20)S)tefe unb alle fotgenbe in ^(ammertt [1 gefegte ^oxtt, flnl^
2»argina(3ufSfec ^oti Coitv. aeöinö^. — 2i)!j)ic \Xxl iaxüUx tfl aböcbrucft
in @eiBcrö Urf, SdnäflU. m. 983.
»35
befmbtftd^, grofe !£)et>otu)n btss». virgini raatri Hariea in la-
pide gencnnct, ift öeröfcct
. 2Bte büß altare bnbt (Sa^etd^en injuria temporum ift ia*^
tottfeüigl^ getoorbctt, ^aben e^ bcr cbclbcft bnbt ^od^gclarter
$cr SSätt^etm ©tetnfurtl^ jurium Doctor et Anna hoffen con-
jttges tDtebcr in 33aö)u bnbt (Sffe itpxaäft, ba| nunmcl^r bic
oMaliones solitsa et divina barinnen, ju fonberer @^re ©otted
öBbt beff cn meiertet äRutter afe geiöol^nlid^er S5ej)otii>n, mögen
oemci^tet iDcrben«
"Stmi mitttx^ 6e(angenbt beten t>on Stäben niunicipum<
ober cmlgefe^ener SRibtbSrgere \>ifxaiUx ©otteöl^enufer gunba*
üon, fcefinbe an«. einer löMiger toottetocl^rter gnnbation, ba§
\Sfm Qaffxe Christi 1191 ipsa s. Laurentii S^^age^ bie ^fal^r^^
tird^ gu 3Äifte, bnter gr|bifd^oöe Philippe ift funbiret, bnbt
^t ben ^Iftfe, barauf ba^ ©otte^i^ann^ ift erbatonet, Godes-
calcus de Miste mittigtio^, in oblationem, btssffi. Mariie vir-
gini factain offerirct ffiie ban bü|e inferirte töbligl^ bnbt
gebentfuoürbige gnnbation bnbt ßonfecration alfold^e« mibt
meieren bermelben: Sequuntur hoc tenore:^^)
SBie aber l^irnad^er 5Wifte ift berl^erget bnbt faft gcnfe*
ßd^ berftl^ennret korben, l^aben bie übergebliebene tDienfeige pa-
rochiani fid^ ber Stftenrübifd^er ^fal^rre bnbt ©el^Iforge bel^nt
fen. SSnbt erad^te bag bü^e ÜDefoIation möge berl^enget fein,
bnrd^ ben befd^toerligen Äriegl^ fo an. 1410 jtotfd^en Srtjbifd^o*
»en gribrid^^en bon ©artoerbt bnbt äöit^etmen Don SSerge,
SStfd^oben gn ?ßaberborne ift entftanben, bei »eld^em bberan^
flefe 35efoIationen bnbt g^Ienbe fein berl^enget, ßin ©orff
3^bigerfetbt, bei 8angftra§e bnbt §ebbing]^nfen gelegene«, fambt
^ufingl^ttfen, fein gen^ßd^ bntergangen. "änäf bü§er Örter
önterfd^ctlige ©d^Iad^ten bnbt bintige ©d^armüfeete fein ffirge*
faficn, tt)ie barob Äerfcnbrod^ in suis paderbornensibus anna-
libus toeittenuffig]^ bnbt eigentlid^ tntl^ öermelben. "änäf berer
Occafion in anno 1377 anf Symonis et Jud» S^age, bei ab^
22)m folgen f^itx gn>et Ur!uttben be@ (Srsbtfd^ofd W^P ^^^ H^l*
3it ber erflen )>. 10 ^ug. B^lunbet er bie ^imoet^ung ber ^ird^e, in ber
anbeten to. 29, @e]|3t bie M Äir<3^^ofö. ©eibe jlnb abgebrudt in @ei*'
berft UrL »ud^e I ^x. 95 u. 96.
2de
gehaltener ©d^Iad^te bei f)emmer a^m StStinger ©d^tage tet
^^ÜSif fo alttod^ in bcr nicbcren Äird^cn al^n einer Sanft ober
©tanflen fn«^)cnbiret, bon ^crman @^)icgel ift bbcrlol^mmen*
3ft ater bcrer 3eit^ fotl^aner f)nt]^ ober gilfe JttJn Äennejefc-
d^en be§ f)c]^red, toic jicfto bie ©tanbarbcn ober gönnen, ge*
toefen, bai^ero alnod^ bag ®<)rüd^tt>ort]^ ift bber^)ßeBcn, bnter
einem ^nt^ßn f^jielcn* S5nbt l^at a^ngebeuntet, ba| Diefc
f)anbter, at^ ge^örenber einigleite, onter einem ^väe^, eini*
ger Sinne bnbt ®emfite«:*3fntention, befangen ftfinbcn. SBle
anci^ hoc motu torbulento bie specul» ober ^Ibttoal^rben fein
erbatouet »orben- 3fft l^irbel gn toigen, toie in obbemeftem
©treibe, l^iftgcr Sonfnl SRöBc ©d^ütten, bnrd^« ^w&i mibt
einem Pfeile gefd^ogen, ift !ßoift er^>ßeben, begen bertonnbcte«
cranium alnod^ etngeftod^ened ^feited, lange bbrigl^, eben il^ttt
©el^ttl^nfe nieberen Äird^^obcö, ift beijaften toorben, nnn aber
oerge|cntßd^ l^iengetoorfen »orbcn*
^^i and^ bcrcr ^ctt)^ Fridericus Srftbifd^off fein praesi-
dium Susato, Lippiae, Gesec®, bnbt Rulhenae ti)te gmtr. Äcr^en*
brod^ bezeuget, tm^onirct bnbt ftd^ bie fefter Jegen feine geinbe
berer Örtere befefttget gel^atten.
SSBie bnbt tDanne^r gu 5D?ifte toteberumb bie ^fa^rre re-
bintegriret bnbt »aß große Wtä^t barüber beriocnbet, l^ab fol*
gcnben S5ertaufe, amore antiquilatis, eigentßd^ betfeften tt)oQen,
bamit bie lieben posteri bie beger bero '^txüit bnbt (Seiegen*
l^eiten vicissitudines erlennen mögen. <^aben atfo 3^i^re ß^urf,
®enabt, §erman bon SBlbba auf bereu bon 3Äifte eingcmenbete
Sitte, folgenbe^ Mandatum außgetaßeu:
Hermannus D. g. s. Colon, ecciesi® archiepiscopus,
8. rom. imperii per Italiam archicancellarius, Princeps Elec-
tor, Westphaliae et Angarie^ dux legatusque natus. Honora-
bili, devoto, nobis dilecto Joanni Hennemann, officiali nostro
arnsbergensi, in Werlis residenti, salutem io Dno.
Exhibita nobis pro parte fidelium, nobis dilectorum, in-*
habitatonim vill® äRifte et Änebelindß^ufen, ac curtis iBrün*
nindO^ufen onbt (SßndO^ufen in alto judicio vulgariter ®oge»
rtd(^te bon Stäben nostr» coloniens. dioecesis petitio conti--
237
nebaty quod olim in villa 3Rifte snpradicta fuit ecciesia pa«
rochialis constructa, consecrata et dotata, cujus parochiani
deinde per hostiles incursus usque adeo fuerant invasi,
captivati, oppressi, ut residui non intecfecti, neque captivati
iUinc partim, reliqui vero pauci numero, ob defectum recto-
ris et desolationis ecclesisß prsedictae, ecclesiam tnSßtenrl^ä«
ben^ pro divinis ofüciis et sacramentis aliquamdiu visitave-
rint, cum autem jam Deo juvante tempore pacis populus
viUarum curtis et parochiae ejusmodi adeo auctus sit, ut dif-
ficile et periculosum sit illis, ad ecclesiam in SKtenrl^äbett
pro divinis officiis et sacramentis habere recursum, tum
propter nimiam distantiam, tum propter hostiles incursus
ifoi eis in itinere minus tuto, versus ecclesiam in %tttnx^ü*
htn, in finibu§. dioecesis et dominii nostri Coloniensis con-
stitutis , verisueiliter imminerent, quinimo infantes baptismo,
coeterique in articulo mortis constituli, absque viatico de-
cederent, prout revera decesserunt; nobis supplicarunt,
quatenus eis in dicta parochiali ecciesia per rectorem ejus-
dem deputatum divina oSlcia celebrari, sacramenta ecclesi-
astica ministrari, mortuis vero ecclesiasticam sepulturam
impendi et quatenus opus fuerit coemiterium reconciliari
concederemus.
Nos igitur bis, qu® ad divini cultus augmentum et
salutem animarum pertinent, propensius inclinati, tibi, de
cujus industria plurimum confidimus, committimus etmanda-
mos, quatenus rectori ecclesis in ältcnrpben, coeterisque
qaorum interest, vocatis, de veritate praemissorum te infor-
mes et si tibi per probationes legitimas vel alia evidentia
Signa constiterit, ecclesiam in iOtifte olim fuisse parochialem,
baptisma et coetora insignia ecclesise parochialis habuisse,
eam parochialem, inque eadem per rectorem ad hoc depu-
tandum divina ofiicia et sacramenta ecciesiastica populo villsB
supradictae in perpetuum ministranda declares, decernas ac
ministrari jubeas; atque et alia facias, qu» ad praamissa
necessaria fuerint pariter etopportuna. In quorum omnium
et singulorum fidem, has nostras literas sigQli nostri oppres-
sione communiri fecimus, Datum in arce nostra AnsbergN
238
mensis Novembris die septima Ao Dni miliesimo, quingente-
simo, decimo septimo«
(L. SO
Sequitor nunc tenor latsB desuper sententisB:
In causa coram nobis per et inter providos viros vil-
lanos inhabitalores SKtfte, ÄncöelincB^ttfen, Stfitinindl^iifcn,
^tngl^ufen, actores ex una ctra honorabilem dominum Jodo-
cum äRufebtubt pastorem in ^[ttenrl^äben reum, de et super
reparatione parochialis eccIesisB in 9){ifte^ rebnsqne aliis in
actis causam latius specificatis ac illarum occasionum partibus
ex alia, ex commissione reverendissimi in Christo patris et
Dni, Dui Hermanni s. ecclesisß Coloniensis Archiepiscopi,
principis Electoris indecise pendente, Christi nomine invo-
cato, pro tribunali sedentes et solum Deum prsB oculis ha-
bentes, per hanc nostram definitivam sentdütiam, de juris
peritorum nobis ad hoc communicato consilio, actis et ac-
titatis coram nobis habitis et factis, diligenter visis et re-
censitis, pronuntiamus, decernimus et declaramus, eandem
parochialem ecciesiam ipsam restituendam et reparandam,
inque eadem per rectorem ad hoc deputandum, divina offi-
cia et sacramenta ecciesiastica populo subdito in perpetuum
ministranda esse et debere; oppositionesque dni adversarii
fuisse ac esse temerarias, illicitas ac de facto praasnmptas,
eidem desuper perpetuum silentium imponendum, ac in ex-
pensis a tempore oppositionis hujus conderanandum, atque
in vim specialis commissionis nobis desuper facta et exhi-
bita, honorabiii viro ac Dno Hermanno ©toffrcgen presby-
tero eandem ecciesiam in ^ifte conferendam, assignandam
atque sibi de eadem providendam et de eadem investiendum
ipsumque in possessionem vel quasi dicts^ ecclesi®, jurium-
que et pertinentiarum ejusdem, amoto ab eadem quolibet
illicito retentore, demandandum fore, prout restituimus, re-
paramus, reponimus, condemnamus, conferimus, assignamus,
providemus, investimus et demandamus, quarum expensanu»
taxationem nobis in futurum reservamus.
Anno 1518 die sabathi 28 februarii in venera-
bilis Dni ofßcialis commissarii et mei notarii prsesentia
239
constituti Onus f)ctneniannB ex una 3foön«c^ SRelntedfe, ^o^
aniic« Siiggcflggcnbt, nomine hroredum, ^^oonned ®tappttt%,
&>Uxt^f ©ucrianbt et %tptU ©d^mtbt noie Buristarum in
dotatione ecciesise in ^ifte consensenint ut in quadam sce-
dula desnper conscripta. Tunc Dnns officialis commissarius
contolit ecclesiam Dno Heinemanno juxta tenorem commis-
sionis« Acta fuerunt htec in domo Dni of&cialis mane, hora
qnasi octava, prffisentibus venerabiti Dno 3«>Ännc 35crfer Si-
gilljfero, Joe. Porten clerico ac Lamberto SRutitcful^ laico
testibus. Engelbertus Berka Notarius.
9htit ferner bcro Äird^en ju ^tttenruben fjunbation Man*
gcttbt, fcefinbct man nxäf^ haxab bnbt [teilet gu bctl^auurcn, ba§
in anno 1581 burd^ SBa^rläfeiglettl^ beg custodis berotird^cn
gu SKtcnrubcn, toie and^ unferer ©tabt nnb ®ottc«l^ännfer jura
^Üxäf in ^ften HxtoaffxUäf in bte Sacristai ber nieberen Äit*^
d^en fein l^iengcfcfect, burd^ eine fjeuuer^janne, »ol^rinnc glu:*
cnbc ^DÜen bJrig^ getoefen, fein jerbranbt önbt Untergängen;
tocffbuxäf hau, anfeer aßem S'^ti^d l^erttge Sfatiquiteten bnbt
fieCe gebentä)ärbige ©ad^en Betl^anurlid^ fein untbgelol^ntmen*
3ft iebcgl^ verisimile bad J6emelte Ätrd^e p «ftenrnben, burd^
bic cble Sorgl^männer bero JRutfnborg]^, beren ban bnterfd^et^
ßge, fonbcrß^ bie t^or 5D?oPen, albal^ gctool^net, mit ^wcf)ät
önbt SSeiBeförbernnge bcß ©tofter« ©rafffd^afft sub Uannone
Archiepiscopo fundatore Grafschafflano, fein geftiftet bnbt er*
bmntt toorben/^) el^ebcm bnbt kbor bie ©tabt in flore be*
ftanben bitbt ift al^n bü^em Ortl^e gro|e ©ebotlon, fei bem
^o^i^eiligen grenze in cujus et simul s.s. Gervasii et Pro-
thasii Mediolanensium Martyrum honorem, a Ruthenensibus
ecclesia est exstructa, toie aud^ anberen S3enad^:|)arten berä*
bet; toit alfold^e« aul ber l^od^IöMid^en ^roce^ion, fo auf
^ftagftbinft^age auff efetid^e 5!ReHe SBed^ö »irb celefcriret, fte*
^ oBgitnel^mmen, bnbt fein beitte eltifte Sörgermeiftere in
@tabt Stäben primarii et perpetuati toteres et antistites s*
»«)3m ^tiftttttgbtiefe bt8 Äl^^er« Oraffdjaft wx 1072 ^tm
(&ribtf(i^of 2tnno II gur 2)otation bc« ^(ojler«, 12 $farrtir<3^cn, unter bcncn
S^ aii(^ bic gu Ructhino, Slltcnräbcn, Beflnbet, ^eibcr^ Urf. ©u^ I
9to. 30.
240
ei^ucis ejusdernque ecciesife; toie biefelben ouc^ ^oid^gL^^figei
Qttm^ in procesrsidnibus t>x&t fünften sotemniter gu zmp^
gen önbt ju tragen, öl^raftcö ^ran^c^ oBßgiret fein, ^m^
infolge begenng^t anci^ bete l^od^(d6(td^en ^t&becefforen ^es^^ürn
bttbt (gifer, ba§ fie bnterfd^cbtltd^e SEctmtnl^ennfere, in @tttbl
Stäben erl&atonet; toeld^ (Sinmol^nere m\>t OrbenfbemaHieit
üi ®oift bnbt Si|)))e, curam animarum et pietatis gravem
promotionem a(l^i| beräbet. 9Bie ban in specie Ifrefinblliti^,
ba^ anno 1322 Lübertus de Allagen cons* Rüdensis, consenstt
Gobelini SSnlmnng]^, Hermanni de SSenn, Joannis Renfiridi,
Gieselberti de ^nebeltegl^nfen, Henrici de treuere bnbt Con-^
radi de @ffe(e, liberam ded^unt domum fratrum mlnönim^)
-nt orarenl pro civitate. SBie aber nad^er ber teufffif d^er 8ntl^
«rtl^nntb tft entftänben, i)ät ein abtrünniger SOhtnid^ inSipftebiJ
Joannes SJB^ftemtan bnbt bd^ fantBtIige (Sonbent allste teflbi*
tenben terminarinni ^eren AnUionium 93re^ge( abgeforbert btfbl
il^e aQen supelleötilem gn bertannfen al^nbefol^en, fo gefd^»
l^enift an, 1531 anff SRid^aetid. @ein alfo bie attbetc SCeri»
nrinl^eitnfere per socordiam superioFum ordinarionim, aiid^
gemäd^Hd^ in Stbgang)^ al^ngerl^aten.
S3ejenget aber bfi§c6 bcro tiebcn Sßten ^ieti^etl^ bnbt
Äl^nbad^ty ba§ fic bntereinanber loBIigc 83rnberfd^afften, Uamb^
Üüf hiissx virginis Harise, s. Aohatii bnbt s. Seueriiü et ik^
Catharin» virginis ol^ngefteUet. !Die Ubligen Slmbtere <m^
aixioäf ex inyeterato institituto majorum, il^re ^atrc^tt
8S8. Panlnm, Anthonium, Eligium etc« beneriren, lonbt Befott«
bercr Dcbotion bei »el^rcnben divinis begel^en* SBcId^cd atfc*
ban antiquata stygmata avitae caiholic» religionis fein bftbt
<>ißid^ fteif bnb ol^ngefd^toed^et jn befyaften fein.
9ten toeiter bero abgelebter SJorbal^ren Sonftanfe in ca-
tiioliea religione belangenbt, l^Ben (BetU l^od^Iigft jn bajden-^
ba|. bornti^ beffen berlel^nter @nabt, in tnto romansei ecclensr
gremio, Bei fc fiel bnbt fd^n)eren gng^to^en motibns ^nbt
tentationä>Qs fein Bel^arligl^ er^IieBen. 3Ragen ban, toie (Sdj^
^#i>fF C^^tntan bonSSibba circa annum Dml543 ift aBtrto«
^O^ie Sorte: Seil. Templiim S. Joannis nunc (eberinf^. fixä>
bttrd^firid^en.
241
läfff gen^ot^en, bie betberfet^ 9tfftint^ a^ttgel^ige Sntert^a^
mn fo fd^rtft^ fo müttbtßd^, ad institutum damnabile SSu^eri^
archih»retici ciassicum, ju ^uf^ lonbt ^l^nertennung]^ fotl^anet
»Ctttterung^ önbt falfci^cr gci^rc fein {nftlgiret »nbt Hftigl^
mt>ithtt, btc ®tabt SSonn, meiere öBcrrl^cintfd^c Örtcr, tote
«ttd^ faft baö al^Iige l^o^e ©urlanbt fein mibt bügcm tcuufß*
f^en fermento contamtntret, bü§e @tabt t>nbt ©emeinl^ett ni^t
aüeui ol^nbctoeglid^ cr^^IiBcn fonbern anöf bcrcr !3Da<)ferfeit]^ fid^
bejetget^ ba^ in anno 1545 sub dato 17 92ob. ein Ifodf bnbt
e^märbig]^ SD^utnbcat^tttel gu SoSen, biefelbe ^öci^ftev ^enabt
erleanct »übt gcfonnen, ba| fie ate gctoertc ^eterßnge anbete
S^eigefegne in catholica fide mod;ten fterden bnbt bon aQer be«
f^rgcubcr SRetigtonöneuuerunge ahx^attn, xmUn fie (uti capi-
Uilariiini habent iiterse) bei ber atter toal^rer catl^olifd^er SRe^
üf^n, neben il^nen (seil. (Sa^ttularen) btftenbigttd^ gu ^leiben
^ erßcl^ret, alfo anäf fort fid^ ju bcrl^altcn bnbt anbere, fo
fiel affn t^ncn ift, bergcleid^en jn tul^en berichten, ©ie ban
beren ^od^mürb. ^rn. fid^ gn i^nen genftttd^ ^erlagen tul^en.tc.
Oatum i^m (Ea:))itetel^ufe anno ei die tpie obfte^et. tenore
seqaentiuni. etc.^^)
S35ie ban bcto SRübifd^en ©tanbtl^aftigfeit^ in religionis
ponclo aud^ annis 1581, 1582 )>nbt 1583 gennnggamb ift
erf^il^ret inbeme Michael ab ^ffelt in S3efd^retb«nge be^ cSIni»
f^ Truxesiani belli, rPntblid^ tntl^ al^nbermelben, »a§ ge*
fteStft bie primores m\>i ^aubtcrc büger ©tabt bon Sirujefen
fein »erfolget. SSSie nemblid^ biefetbe nad^i>eme betl^anurltg^
»nbt ©etoatbt i^ncn 17 fd^one Äiftd^e onbt antierc meiere tir*
d^omamente batl^Iid^, neben 93to(ation beg l^eiL (Sreu^bitbe^
in Kltcnrüben fein abgenol^nimen t>nbt jwr o^ngetüdEfellger
@efbtm&t^e gen ©crl l^icnbertoenbet^ biefetbe aufer 9?äbcn in
exüittm bertoeid^en »nbt il^re adlige ©üttere fisco fubfingiret
^tittettaten ntfifen, gcftalbt SRicoIau^ {Rol^nt judex, ftytl^ancr
»^cgei^nerer ®en>albt in vicula fd^im^^flid^ l^iengetoorfcn, $et*
Btt^ wn Soenn^ ^ol^an mU (Sl^riftoff Hartman consules ne*
ktt ^ren ©ecrctario 9lubpl<>]^ctt §oinge erbarmlid^ bertoclc^
t>gbt il^ye Serlaffenfd^aft mit bent SRndt^ al^nfe^en müßen.
25)2)cr Xenor ift ntd^t bdöefügt
16
242
Sßan nun ferner t>en f(i^tt)erer a^erfolgung^ bfi^er ©tobt
»citfennfld^ ftenbe }tt tractiren babei l^anbtgreiffid^ ®otte« fon*«
beröd^e protection [teilet gu bemel^nmien, tool aKetne ol^benu^
ten in aßer Äürtjc, toic biefette loegcn i^er rl^umbttti^n atter
^rlbUegien ifi berfolgct, inbcme geitiger »id^ter «ab 'S)iäftiäf'
©d^ettetoatbt, aug SBeÜd^e bürtig^, jid^ auf bbermnt^gem ftott»
gen @inne al^nfencKid^ anno 1628 l^at bnterfangen bftter @tabt
^oäffftit^ bnbt »oI]^er<>rad^te ^ribilcgia bnbf Sxtxa gn bioßren
i)nbt aöcrmagcn beren gn ^>rlbiren* 3ft aber origo bfigc«
@trei^ bal^ero al^nfencKid^ entftanben, bag gntt. Stid^ter, toie
ein el^rbar Wtatit ol^ie bber bat ^ejrgentafter ffot e^eotttret
bttbt gtoel^en SBeibere, eine bie 9Ragnnf^ anbere bie ^nfenio**
l^finfd^e neben beren 2:od^ter, gefendttd^ eingegogen, beren ban
bie eine, nentblid^ bie Wlaffxn^dft, bnrd^ einen el^rbaren 9taiS) ift
torqniret tt>orben, etiam ad latam hie judicis et schabiaomm
sententiam, barauf gnm ff euer bnbt !Cote berurt^eitt loorben*
SBie man albal^ auf beren S^ennnciation bnbt anbere indicia,
ferner ber Tortur Jegen gtte. Äuftcniol^änfci^e aud^ berfal^ren
looQen bnbt begered compendii aud^ eined SEorturalbeae^, tote
bebor, Bei l^iefigem ®d^effengerid^te ftd^ erl^olen tooHen, l^at ber
n^anfinniger 9lid^ter foti^aned S)ecretmn einem el^rbaren 9tl^
gu furrogiren, jiegen aUeö ^ermnti^enbt, altem $raud^ guiegen
getoeigret mibt ^[l^nbeuutent bnbt ftol^er (Srllel^rung, bat el^
torturie actui ^erforga ))erfo]^nUd^ mibt tooQe beitool^nen, ti>e(d^e
u>ie attem ^pxaäftm ©etool^nl^eite fd^nurred^t guu>iebere Wlu^
nmgf), gltr ei^rbarer ^^ati a(fo nid^t berftel^en mSgen bnbt
gfttßd^ bcgeret; el^r tooöc ed bei befunbencm bl^raltem &epta*
toud^e erlagen bnbt in usum magistratus begerted torUir® de-
cretum femer folgen bnbt {einerlei mägen gu beforgenben ge^
fel^rltd^en SBeiterungen %]^ntag gieben, bei fonberer Spnfibera^
tioU/ bag el^r promotione et intercessione magis^aius, gum
Stid^terambt to^re a^ngerl^aten, aud^ fonften bon l^iefigem St^be
bnbt mcttttid^ttgem getiebet bnbt ref^>cctiret tocl^re. SBeJd^eö
bon aUed nid^^ l^ielfen, nod^ bon il^me bero ©e^ä^r berftanben
n>oae toerben, fonbern ei^r tru^^ bnbt bet^rauußd^ ftd^ bernel^m^
men tagen, »ie el^r gemeinet »cl^re, bie @tab^ bei (S^urftr,
©urd^I. gu bcferiren bnbt in ^>ogfte ißngenabt cingu})ringen;
243
iple er tan andf geftto; ben ^u^ gen ^tn||>eta o^ngefeuumbt
gefe^et unb fd^arfe 9Ranbate burc^ fonber(ige ^eil^fitfe fisci
^oi^anmd C)oing]^^ !£)octoTi9 f)enrkt ©d^uttjett fisci advocati^
bei comminittetr ^foen 3000 ^(orenen au^el^rad^t^ fo(te andf
alter bnbt netouer ^afff cl^ngefauuntet gen 3(tnf))erg]^ erfd^ei«
nen (tegen SSerarreftatton allste fd^on erfd^lten mal^r) mti
ü/tt @ad^e gefd^n>inbt 6e^nbten ober gtn. Judicem ad tortu-*
ram beigeftatten.
Sie nun bet Magistratus ffix^h prima fronte ift beftflr^^
M @emüt]^ tt>orben, ^t mm biem Dnbt ni^tigt, consilio
tfimsi in arena captaio befunben^ inhibitiones ex camera con<*-
(ra fiscum ejusque complices au^jumfirlen ; mldft, mie man
gefd^noinb l^t erl^alten^ ^t nt^n eum magna ostensa felbige
cüfn nötigen Ottl^ bnbt^Ia^en inftnutren lagen. S&orauf ban
gl^urfL S)urc^(. l^art concttiret bnbt in camera fegenjul^nbten
fic^f l^aben t»nterfangen. ^mntittetft judex cum fisco aliisque
pliuibtts Serenissimi principia autoritute fultuS) per se simul
etsaos fiele 9ten)uerungen bnbt ®en>aIb|amb{eUen In ber@tabi
imot, cd| @tabtiUge^origen SDorfeten, ftd^ pettilanter ffat m^
terfangen, aud^ bon ben tDorfferen fie(e absque cognitione de-^
5it« et rata gefendHid^ in9 ©auugetid^te fd^lm^flid^er ^tttage
Jfot ^lenfd^eiffen bnbt bntetfd^ctUd^e bom iitUn jum ©otc l^tcn*
redeten laien^ binnen ber @tabt bie ®emeinl^eit aud^ iegen i^e
Obtigleite^ seu hoc seu illo coiore et ansa, al^ngeferiget, ial^
dud^ offentttd^ fld^ bemel^mmen tagen ^ er tootte bie ®fod(en in
®tabt 9löben ti^üren lagen bnbt fotten tl^me bie Saunten (ci-^
ves sciUcet) ^ptüff i^tt^ ^^^en^ barauf folgen mügen bnbt
foften biefelben fid^ and^ nid^t l^Jl^cr i^rer l^od^berl^umbter @e#
red^leiien^ ban 93eftd^e bnbt Salbenl^rtl^ ju berl^umen i^aben
bnbt wag beren fd^ini()ferttd^er ©atcagnien mel^r fein getoefen,
^imiittelg ein jeitiget 9t<itf) fid^ animose^ bei befonberet
bertel^neter ßonfortation ®otteö, i^at oj>^)oniret bnbt leine ©d^eutt
getragen, beg JRid^ter« grol^nen, alg einen, ber bergegentltd^
fegen fein Sorger))flid^t bnbt %ibt in executlonibus, temere
ä judice commissis l^anbtlete, gefenttlid^ in SEl^orne bnbt SBIodCe
^iengefefeet, aud^ bnter anberen einen auglenbifd^en ^äneriäger,
loeld^en ber »id^ter ju feinem eigenen 5Rn^en in bnferer SBo(-
16*
244
bemefoe itptanätti wt>t i^n'^möf^ nomine Serenissimi fld^ eined
eignen 3ad^tre<i^ten ol^nmalcntßd^ tntcrfleng]^, tetartcftirct wiM
il^me fein SOSelbegefteuttg)^ afcgenol^men. ©oriB&cr el^ pro re^
laxatione et reslitutione fd^avfe äSefe^tge l^at av^Qtitaäfti
»oranf Befd^el^ncr OegenBerid^te, bod^ nid^t patmt toorbcn»
^at man atf o in« brütte Qal&r btc ofcbemeltc berftritftc Änfe»^
lol^nfd^e neBen beten Zoäftnün, in carceris summo squalore
onf bnbt Bei Seien behalten mü^en; big bal^in ^l^ &)\vc$i*
üDurd^I* betODgen tt>otben^ iiinc inde, a Serenissimo seil, et ci*-
vitate, datis reversalibus, bag intetimb^tDeife^ ol^ne Wytndif
ober SJetle^ung]^ beitter SEl^üen fttetttiger ated^tcn, in bcfan*
gener eriminalltcti^ fofte oi^nbel^inberttd^ berfal^tcn »erben;
bargu commissariom quendam ad aliquot menses, Un^üü^
Doctorem €(rebenfteine ab ^ifd^e al^nsnorbnen, ts>^t^ tnter«
)>onirted bnbt conditionibus pactis acce|>tirted medii, bie fi^
tange inl^aftirte tnfeniol^enfd^e fombt il^rem 2;od^terHn feitt
^ftengertii^tet önbt jlegen anbete befagte ^etfol^nen*®) and^ toci^
teter fd^arfer d^ecntion ift betfal^ten lootben.
ä3ei bttfen gefd^tnbenn Seunffen bnbt fotgjomet ^ti^
ixadftt, itat bn| am mel^iften befd^toetet, bag bnfetet @tabt
principalia jura et desuper ettl^eilte Docnmenta burd^SStojÄt
tDie obengemetbtt^ bnbt anbete Un|>feQe in 9(bgang]^ getl^aten
i>nbt primitus bng nut ad consolidatam et continuatam con-
sttinter possessionem l^atten ju beji^en, S3et U)elc^em xmn
bannod^ oße, m<ff bertootfene Stiebe bnbt ©d^attden ol^nge^
hattet "äitüit bnbt gleige« l^at bntd^fnd^t SBotangen matt
fiele jn bnfet ©ad^en bienüd^e Antiquitäten bnbt anbete 5ßad^
tid^te ^at l^etffttgeBanubet bnbt 2ti)at fonbetetgobtligetJ^anbt^
gwfßd^ Befnnbenet SBei^fitfe, bnbt [teilet J^itbei beto &ivtn^
beften f)od^ad^tt>at. bnbt n>oIgeIatten ^eten ^nnolbten bmt
Soen bnbt ^ol^annid |)etnetbe9 p. m. bomal^ßgen proeonsol»,
mie and^ ^ol^antti^ SBorbel^obeiS pro tempore getl^tennen bnbt
füeifigen @ectetatii tl^umbttd^et ^ai^mh nid^t in S3etge| jit
fte((en> meldte neben anbeten meldten fid^, mie l^et^l^affte ^zU
'*)©e faßte ^crfoncn gießen in bcr Sc^tiif bcr ©eyen^rojc|c
fold^e, toe((^e bon ^erurt^eilten, auf ^^ötl^igung bur($ bie Rottet, al9 wlM"
fi^itCbite be« 3ait&erla#et9 loaten benannt toerben.
245
ben (ei biefem Kampfe, pro charissim» patri» conservatione,
tffo ba)>ferltci^ Bejeiget l^abett^ bag biefeCbeti attd^ null® min»,
nulla injiAia, nullave periculonim tempestas commovere at-
que a patriae fideliter suscepta defensione dimovere potuit;
ut poiius etiam de fortunarum quam patri® libertate pericii-
tari maluerint SSnbt f}at man in fotl^anem berbrie^Iid^m
guftatibc eine gcr^aiDume ^tit^ jcgcnanbcr bctfal^ren bnbt
tSgticJ^ diversos exleros notarios l^crl^ottcn bnbt falartircn
mä^tn, totiäft fegen alle 9ttentata et turbulentes actus pro*
teftiten bnbt negocHren mfi§en; ban faft fein Sag borbet gon*
gen, baf büfer ^^gener nid^t etti)a6 5Reuuce molüret bnbt fo*
t^oner ©cftalbt bie arme @tabt, fonbctßd^ bei ben f(i^»crett
«iftrettgcitben ftettigen Äreiflaftenn, außjumatten berl^offet
' 9la(ä^bemc ban folii^e d^ngel^tuure ^ßroceburen aöenti^at
tef fein erfd^oÄen bnbt für bie rl^einifd^e §cren Statine, fo boi^*
ma^Ic«, Benentlid^ ao, 1629, mibt l^^t. S^nrfl. ©nre^t. in
®efti)i^atcn al^ngelanget, inter cetera fürlol^mmen, ^ab id^ SBran*
bt^ büf c @ad^e gi^urflm- rl^einifd^en gel^eimen 8?l^ate, kffumh*
)>tiefiem i^nbt Montanse bursa^ rectori, mihi Ruthenae in a&di-
bas meis fato quasi praesenti, ^eren Joanni Ghelenio, Tlieo*
lagiad juriumque iicentiato et vicario generali, bertrauuent^
Ibj^ 3tt erlennen gieben; babei andf beten ^od^n^firten, alf
cteem fottberen ßieb^abere bnbt etfal^rncn §eren in antiquita-^
tum studio, bona fide, alg meinem fonberen ^od^geel^tten $e»
rm pairono, bnferer btieföger Docnmenten bnbt alter, »nn*»
berbarfid^ bnbt ol^nbermntl^et erfnnbener, Sftad^rid^te, tl^eile^
confidenter remonftriret; tt)orfiber betfelbe nid^t aUein einen
fonberen SBoIgefattcn erfd^8t)fet, fonbern and^ eandide belennen
mftgett, bat respectu beren, jegen aUe^ yttäft bnbt Sefngnig
tme fie bernol^mmen, contra nos ajudice et complicibus ber^»
fahren »erbe ; jtpeifdten aiid^ nid^t, baf cme Qffx. (Sffutfl. ©urd^I.
beren red^t mo^en informiret »erben, »ürben bie fegen bng
oBfgef afte SBngenabt fd^toinbcn bnbt erfaßen ta%tt( bnbt bng
hF@enabt gerne pro informatione accuratiori biorl^r geftatt^.
Ättf »eld^e gebadeten §eren '©elenii gugemntete trSftßd^e Som^*
mimication id^ ^anbid ol^nlange^, de consensu et suasu
magistratus, mid^ mibt bnferen ^rinci|>aI*S3rieben ic, gen %xn^
246
ptxfff ttftoUn wtt üliaft weiterer Dert^rauuenttiger (Smm»ß
tticatiott mibt ifc^ffniml ^^ercn ©etetiio 8e^>flogett, beren ^^
mürbte mi^ tl^reuumeintlid^ bauten falben bi^)»oniret, bag i(fy
feft aufgefaßter gonflben^, feine ©d^euu getragen i^ob, t>etm
noslra Jura in gVDel^en fadttttn toürdttd^ }u trabiren, 9&&tv^
gen fie mil^r Ui ifftm ^>rtefterttd^en «ibe bnbt a:i&raunen re»-
lilutionem berer^ sancte, sanctisime l^aben berf^rod^ bnbt
fotl^ane a^nbertl^raionte documenta ^i^r. &tnxfl. S)nrd^I« ad
proprias manus, cum aecvrata caus» nostne informalione, ad
iegendum l^aBen }UgeIie6ert. SSSetld^e post octtdaiini fotl^ne
genetigft bnbt, per bene memoratum dnam. Ghelenium, tote«
ber jttgei^anbiget, mibt genetigftenn SSefei^Öige^ »Ir ijeütmt
confidenter communicata, bero @ie)>ül^r a:|})>ticiren folten, t^o*
rauf ban queriilans judex et eomplices, formMid^ l^etten ii^red
l^grftnbeten ^egenl&erid^^ )u ant^morten. ^ftatbt man auf
^tttl^einenbt (Sl^urfln. fisci bnbt beffen adjuneti advocati, ol^a
orbentliii^ee ^<S^t Colon!» ift a^nertoaj^en^ nwi^ftt^ften »ii^
consUio et adminiculo duornin, ista »täte elarissimorual^
doctissimorumque DD. Doctorum Christiani Cieinfiorgit el
Anthonii Scheab^i, uti adhibitorum advoeatorum bnfere H^
fugte @ad^ articu^atim ju ^täftt, in vim manutenenti» Ol^tt
bnbt fürjugleben feinen ©d^enn ^al&en getragen. S3ei tx>^ldfet
inbucirter ^aultfad^n pri^ilegiorum et jurium, ein fd^tDeret
©treitl^ ünbt nemner ^^ceg, intw ciyUatem et judicem bal^ü
Ui erenuget ift^ ba§ berfeO&e, pro suo ineurabili iogmio, einen
el^rBaren W^atii principaliter, tote anä^ aüt töHige abgefegte
©orbal^ren, fo»o^I fd^tifft^ afö mftnbtßd^, p feftetftü^
^d^mel^e^ be| ^mnUxia^itt^ l^at infinutliret^ mit al^ngel^nt*
ten iefteriigcm «^ngieBcn^ ba^ bie abgelebte bfißer @tabt 9tt^
genten, mibt bem abf d^unllgen 3<itt^ttafter fk^ toel^ren W^aft
getoefen; ballere fold^e^ igafter oG^ie fomentiret t^tüft, momibt
el^r ban gobtbergegentUd^ fo fiele gobtßebenbe froml^e gelben
^at legen <Sl^re bnbt alle Sil^ebttigteitl^ post tarn pia fata ber«
Heineren to>o(Ien^ berea %$nf(i^u(bt and^ @obt felber, befenSKit^
ieftetl^ fie im 8eBen fo "ffoäf bnbt bei^arligl^ geel^ret, J|e^ binbi-
ciren mod^te. ^nmagen el^r judex lata ab ofiFiciale Coloni-
ensi sententia, ad recantandum, jucficatum solvendum, qua-
247
drmgenlorum adnumerandorum aureornin poenam pro enien«*-
da, red^^tlid^ ift terbantl&t koorben.
£)en ^tnct^al @^a]^n sapra privilegiis Iftelangettbt, ift
dbener gleig »nbt Äoftcnn für gnbn, §cren Offlcialcu gdftd*
H^ [i(i^^t beg ao« 1637. 10. ^uUi ergangenen mht apud acta
(efbtblic^en Sntbrtelg bnbt barauff erfolgten (S^ecutorialen]
anlgeflbet bnbt btefe @tabt (et il^rem ber^üml^ten Siedet bnbt
ti>o'^II^erge))ra(i^ten meri et mixti jure, mit jnerlenneter ^ximu
noßtetl^^ mulciarum aliorumque jurium et immunitatttm, ein»
|a6enbe ^od^l^eite bnbt Siedeten ^ anggefjprod^ener, gefe^lber^'^)
&cfSftiU, bon 9{ed^^ toegen manuteniret tporben; koie l^irüber
iebercr bei ben [jtöifci^en ber ©tabt bnbt ermlt. aiid^tem <B^tU
imcäb anno 1628 bid ind 1644 3^ar gerid^ttid^ audgeäbten
l»itbt] in ArcUYo Rudensi enthaltenen OriginaI^9[ctid, mit mel^
rem l^at gu bernel^men bnbt banad^ alg in befugten @(i^ranlen
^ ttorf^tfid^ }u berl^alten l^at. S)a]^eri) and^ ieberer getl^re^
muer patriota, @otte allmächtigem, beffen iDel^rter äRntter ber
ifüi Qim%^atoutn WaxiH, ss. Joanni baptist® et evangelist»,
itemque s. Nicoiao a(g büged Or^ befcnberen l^od^lDel^rtenn
Patronen, ^ittig^ ^at aug ^er^^en jn banden, toüUn toil^r im-
polsi et paene eversi t>on ®otte, anf feiner lieben ^eiligen
o]^nge}n>eifeIt eingekoenbete t^rbitl^, genettiglic^ erhalten bnbt
bei alten ^t^ttnn bnbt l^eitfamen f^ei^eiten, bei fo loftbar
t>nbt gefei^rUger ä3erfoIgnng^, flagrante etiam hello, fein ht*
ifoXten kDorben« ^ud^^ bal^ero piüiäf in bnferem (ieben $em
@otte ju fd^reien l^aben: non nobis domine, non nobis, sed
nomini tuo da gloriam«
9lun l^ab id^ bei büger Inr^er 9ieIation, meiner gu l^ie«
figem üeben SSatterlanbe ti^ragenber Slffection, nid^t jn bnter^
laittXf bie liebe ^ofteritetl^ tl^reunl^er^iglid^ al^ngnmal^nen, bag
jte attejett]^ bnbt jiebere gntragenbe gär^>feßc red^t bnbt rl^ebt*
iid^ ccnfibcriren toöüen, tt)ie tl^enur, f oftbar bnbt befd^toerttd^
liei großen bel^arlid^ eingefallener fiteijrlaften bnbt berbcrblid^em
föefenbt (tt)ic nad^l^er toil in ettoal^ al^njcigen) büfee ^rotcften
n^^n fo fd^ioeter aulgetragenen @inquartirungen> Si^an^uu^
")9«fättter.
248
ntn, ftet^en Dnteffc^etUci^ eontrtbittionen, Stuftt^IAi^ctimgnt
önbt anbeten o^naufef^Jted^ßd^cn aSerberfctid^letten, fein (aifgea*
bet, bat ein jeglid^r l^irbei ©otte« atmögenbe J^ülfc mibt fd^itf^
biger ©andfagung^ ju etlennen »nbt ein iebe« rl^ebtttge« ^tUg^
bal^ien ifat }U ftreben, bag fot^ane jura atf ol^tr&ftimirftd^
©d^efte erfennet bnbt bel^ütenber Qntegritetl^ eti^alten ünbt 6c«*
l^otten mögen toerben. SSeld^ed ban toirbt gefd^el^en, bae man
(botte^ nad^ ber Uelzen Sitten (S(ent|>el tnbt bie l^eitf ante ($]tfti^^
gel^prenber (Sinigfeit, ftettiglid^ merbe für Sugen l^aben »nbt
bcl^atten. SOiod^te l^irjn anäf »of eine 3fncentif fein, ber ffo^^
Üblicher 93enetianer (£;em))el, tt>elc^e, »ie jn SSenebtg)^ toirbt
in curia gefe^en, supra omnium aularum et pnblicorimi aon^
clavium adituis et januas, l^eilfambUci^ mit toergulbeten ^ud^^
ftaBen ^aBen bBergefe^et: Religione et concordia. Seld^
bette aSanbe, id^ büger loBüger @tabt, al| meinem lieben SS«t^
terlanbe^. jn ^txt^ tonbt etoiger ^rof^)eritet]^c t)nbtSwiferbationp
an^ ^er^n tnl^e a^nlDnnbfd^en, siquidem uoita durant, at()tie
ubi est concordia ibi charitas imperat, unitas roborat et pax.
dominatur. f
fjerner erad^tc id^ bendtourbigl^ gu fein, bfigem contex-
tui in ettoa beigufe^n, n^Id^er ma^en neunUger ^al^ren tynbt
bitterer 3eit^e büge ©tabt bnrd^ ben fdf^toercn ftetttgen ßriegl^.
{u ennßerftem 33erberbe »nbt Ärmuti^e ift al^ngeri^ten. 3n*
bemc al^nfendfUd^
anno 1622 gürft S^riftian ^erfeogl^ jn »rmtgtoig^
Htutoter aSifd^off jn ^afterftabt, ^unal^men« ber IDufie, aitf
5«eU)nja]^re« SEag^ in 8i))ftabt, fonberer ^radttid^ ift anfge^
nol^mmen, Sllbai^ er ben gu| jegen aßc al^n bnbt ümbgele*
gene SSifd^t^umbe tnbt genbere ijdt gefcfeet, feine «rmee aufi
ben crt>re§eten gontribntionen bnbt Äird^enr^nnben fonberßd^
ab ^ßaberbome, fo cl^r öbertt>etttget, merdttid^ gefterfet bnbt
große SSer^ergung]^, ärmnt^ tnbt (gi^tenb mibt Ä^annbe, 5Worbt-
bnbt »ronbe (leiber) aüent^atben mübet SJal^ero fiaifl.
SRajeft, eine große Slrmee onter be« ©raffen bon «nl^alte Som*
manbo, in SBefti)]^aten abjnorbncn ift beral^nleßiget »orben bnbt
büße ©tabt «üben il^nen 16- gebr. gnm C)awbtqnartire, olß
negft 8i)>ftabe a^ngetegenem Orte, tfi afftgniret »orben- So-
24»
xm/ft bän c^nfenifiid^ bie ®tabt ^ifc^e duciu insiagnis ac
strenui CoIoneiU S:]^eobori Otl^art ab Smittc ®cneral*8lcu*
tmmii/^^) ift beftrttten bnbt bow SBrunftocid^ifc^cm gWanbc er^
wttet »otbcn. ^tx>ax nid^t ol^nc mcrKtgc getciftetc ©ienfte btibt
Säeil^älfc bJifcrct 338rgere, »etd^c principaliter bte 3Ratturcn
Siegen, bie Pforten mantic^ croffcnct bnbt bte ßaifcrKd^e
Zwü^ptn bei in getanen, ^nmittefö ^t ber f^eianbt ftd^ fät
^Stabt«]^bcn ^JtSfentiret bnbt bei aßerl^anbt bcrübten ©ci^ar*
muftfcn, aftenrftben, 3»ett|el, öergc, (Sxtoittz, ©efiemf otten bnbt
md^r Otter i&nnteriid^ in SSranbt gcftoc^en, gnblid^ ©eifd^e
«ieber bclegett^ befd^ofen, beftütmbct bnbt änugerifte aRad^t^.
tk @tabt tDieber gu errcid^en gc^jtand^et, ^t jiebog:^ ber tob*
figcr gctbobrifter (grtoitte biefefbc rl^itterlic^ erl^aften bnbt bem
äciottbe flete &ifmpf^ bnbt «bbrud^ get^an. (Sxttüäf toit ber
^if|titntfd^€r Sntfa^ bber 10 SBöd^en o^ngefe^r beilol^mmen,
at^ir in Äüben ju cnH)finbtitgem großen SSerbcrb ben gu§ ge=*
^dgttf toorumb ber gcianbt abgetDtd^n, ©tabt SUfiben aßcr o^n*
folgen ©d^aben i^trab cnn>fttnben> ba§ aud^ bie Sorgere ii^rc
ftöften bnbt em^)funbenen ©d^aben (tt)te in curia l^lengejeid^net)
aöHB^aft jn X^Irn.^*) l^abcn einge^)rad^t. ^ft ^ir:^
M jtt ttotircn, ba^ bercr mafjkn aiffit auf 15,000 9Ran jn
3tt§ Dttbt ^ferbe fein einquartiret »orben.
. äBie nnn bä§e «n^aWfd^e Slrmec 18 SKai ift anfgebrc^
iftn bnbt ben flfid^tigen tJeianbt gengrandtfurt^berfotgct bnbt
M-^dd^ft al^mSÄa^n gefd^Iag^n, fein i^reOcnaben §er Zt)\f*
mm bjon fiintetol^ ©eneratoad^tmeiftcr/ geftraj ao* 623 l^irl^ien
mibt 9 SonH)agnien gu ^ferbe gefolget bnbt anß biefcr ©tabt
ba| gait^e^ 8anbt, bnferer principaliter beigefd^o^ener Äoften^
fafbirct- ©etd^em ban ao. 1624 ^l^re ®enabt §er bon 8ot^
t^mnb mibt großem belgei^abtem trctjfoWc tote aud^ Strt^otte*
ret bnbt barju ge^Srigen ^Dienern bnbt ^ferbe, geleid^er ^t^
fd^erbc ift gefolget; toetd^e brie bBeranf ftarfe gtnquarttrun*
gen, bfttc ©tabt gonfe bnbt gumal^te berer ÜRa§en l^aben er^
fc^ct^ ba§ toien^iger götratl^ ift bbrigl^ cr^)lieben.**)
28)$R%rc8 über ll^n in ©eibcr^ 2)t)napengef^l(]^tc @. 378. -
»)!^ic @unnnc t|l nid^t anflegeBcn. — ^)^k bamoltgen (Sttiquortt*
rungett toarcn nm fo crfd^ö^fenber , »cit uid^t Moß eingclne ©ofcatcn,
250
golgeitben 625 QoSft^ ifat ®obt eine fd^toere $eftUen^
ht 9iüben t)er]^en9et^ toorbutd^ fiete aufm @l^(enbt fei« jutti
©eftabe etDtger Wfam fatigltci^ ^tengeru(ft* [£)ag bol^ero ju
«fitoenbung fotl^ancr Straff ®ottc«, etn ertar JRa^t bnbt «u««
fd^ug bütt ^cuietnl&eit, fic^ beieuianber auffö «(rti^aut gcbaen,
SS. Sebastianum et Fabianum pro patronis eligirt btibt bo«
birt, foid^e jl^ariig]^ mit änftcßung einer ^roceffion bon oberer
Md unberer ^ird^en bnbt ätudreid^ung einer @^enbe bom 9tat»
l^anfe, jn feieren. Sie fold^ed SSotnnt gefd^el^en bnbt realiter
cetebrirt tDorben^ ifat bie i)>eftUen^ifd^e ©eitd^e ddbalb nad^ge«
taten bnbt boi^ma^Uge Äranlen otte »ieber genefen toorben.]
gorter i^m ^a^xt 1626 ift ba| günenbnrgifd^ ^erbeftor*
flfd^e f^edfUUiöft^ SRegintent, bntter (Sommanbo ^eren Obriften^
gientenanbt Sil^übiefen ©d^metfeeren, in 1500 ©olbaten ftordt^
l^trl^ien }u SBer))fIegnng^ , toie au^ |)an;^Iarifd^e 9t^enntere^
neben bieten art^otereipferbt:« bnbt Dieneren togiret »orben,
toctid^e bon bei enH)funbener grofer as^eunrnngl^, bcn armen
Senntl^en ol^nfagtigl^ groge (Sl^tenbt bnbt @d^aben ^aben jnge^
fftget
Anno 1627, 628 bnbt 629 fein »fi^r ^ogft burd^ (Sin*
«ptartimng]^, SBtandferifd^e, ^eittgifd^e, ©d^tidtifd^e »nbt anbete
meiere fd^ebttige Dnrd^ar^en bnbt ^tfinberungen befd^toert
bnbt l^at man fielen gürrl^at jn ^obianti^ al^n SBrobe, ®ptxlff,
®ier, gtcifc^, ®enfen, ^iteeren, Siedeten bnbt bergleid^ mel^*
re« befd^affen mügen, and^ mibt gfirf^jannnng)^ bero ^ferbc^
fo t^eit« bcrrüdtt bnbt beibel^atten toorben, man fieter Saften
ift bberl^ännffet iDorben«
3ftt anno 1630 fein artige ^rbe bnbt ©d^affe bom
f$eianbe gen Si^^^ftabt l^iengerl^anubet bnbt l^t man inmittete
fenbern mit il^tiett attd^ il^re Selber, Ihied^te mib jungen, alfo gan^e
gatnUien einquartirt mürben. (Sd ael^t bied aud ben und t>orItegenben
6tttquarttmngltf!cn l^crtjor, @o g. © l&attc ber Wtttmcijler ©kntf^artj,
bcr 6. Sltortl 1G23 onf 6 Söod^en Ctuartier tx^tü, auger Offljtercnr Sieu.«
tcnont«, (Sornct« u. (5or^)oraIen bei fid^ 114 aieiter unb Äncdi^tc, 68 2öei*
ber n. 3ttngen. ©terouf folgten im Wlax anf 7y^ SSod^e, außer bcn Of-
gateren 128 »eitcr mit 159 ^ferbcn, 30 ©ctbcrn u, 65 »ungen. 3)<v
9cittmcifter bi« jum (Jor^>orat ^attc Jeber feine befonberfi angcwicfene (5on-
tribution. S)ad ^tn mugte in ber 92a^barf(i^aft getauft werben, 3ebe«
guber Toflete 2 St^tr.
251
gen @c{ft mibt f^iDeter (Sotttrttutien ©etbed Ditbt 9iecl^,
ftaiferl^en oüxäf aiaqmxtixttn mägen an ^anben gel^n.
[Anno 1631. 7, <Stpaxx^., lote ber bon ben )>Toteftire»-
ben unlirtcn görften bc« rSm. SReid^« ju ^fllff |)oftttHrtet Äfi*
mg üi ©d^toeben ©uftabu«, nad^ bcr bon laifcrßd^ a^iöi'fd^r
@dten mtbt ^tmxib eroberter ®tabt ÜRagbeburc^, gegen M*
fettr, a)kjeftSt bnbt ber ß^urfürfÄr, gfgä gelboberfiett, @ra^
fen ZUIlg^ l^ei igei^fld^ eine f^elbfd^Iad^t ev^tten bnbt t>nter an^
bwn ber nnltrlen ©ner, 8«nbtgraff bon Reffen, in« ©tifft
!ßaberbottt at«balb feinbtt(i^ gerüdet] i)at crmltr* Sanbgraff mu
^ ton Reffen, nad^ (grDbemng ber ®tabt bnbt @tifft« ^aber*
Som, bcn erfeftifft 6döen and^ feinbßd^ attaqnirt, iuborbrift
3»ar«ierg bnbt »riton, l^ernad^er biefc @tabt eingeno^mmen
»nbt l^aben »il^r §effifd^cn «^itnielftcm ffi&erftein mibt einet
eontt>agnet ^erbe bnbt ^auitmati ä$eit^ ^orgelo ao. 1631.
8. 92ct>. mügen einne^mmen^ n>e{d^e, nad^bem fU bod @nrlanbt
t^g bntt bie @tette SBarftein, ^itfiptt^f), Sbtiiäft )»nbt daU
beni^artl^, neigen l^teftgent 9tübifd^en ©anugerid^te, tnter il^re
Sotttributüm l^aben rcbigiret, fein fic auf gulol^mne Orbre^
tote fie bä|e <Sftabt f d^toer gebranbtfd^a^et bnbt oKen f$ftrrl^atl^
®e{be^, ©Obergefd^eir«, Sanbed, ©eitl^toerdted bnbt ma^ fott«
flen üii^anbcn geioefen, aBgei)ref et, eilfertig]^ aufgcbrod^en, ßl^rff*
Stotteren ©d^ettetDatbten bnbt itot^^n alte ^ergemteiftere^
^mtolbten onbt ^ol^an i^on Seen pp. nun« gefen^id^ mibige«
fd^ifct, »cld^e tote eine ßMige SBorgerei forcirtcr «l^anjion
mibt .... Zf)tT.,^^) loftbarUd^ tiat rebitttiret, ift benenntet
^unotbt bon Soen, ban er in reditu mibtbefangen getoefen,
erbarmlid^ [a. 1682, 13. Sonuarii] in ber g^J« bnter 3Äar^
put%ff ertrunken. Sie nnn gttr. düid^ter ©c^Keis&albt nid^
»egen bero ©tabt Äftben, fonbern »egen feine« al^ngel^arigen
®anugeriti^4 bnbt anberer (Sontribuenten nad^ftel^enber 9leftante,
gefeid^ bnferen obbemelten SBorgermeifteren, mibt ift coptibiret
t»t^tbm, at^ ^at t^x legen alle 0ug]^ bnbt ^iOid^teiti^, fotl^e
rejHrenbe ^^anjann auf bie arntbe loerbrüdte ©tabt tooQen
^ienfd^an>uben, ti>ie er b.tn l^ieju groge favores in aida Bon^
3<)2)ie ^urnme tfl tix^i au^geioorfen.
852
nensi WU fonften fid^ l^at ex serenissImi principis diveniP
mode lalis decretis, contra civitatem concitüret t)nbt a(f o iH'»^
demnisationem sui ex falso liftigtid^ ))racti}tret. [dttmafeiif
bcr Streit anfettgtid^ bor f)tn, Sanbtroft bttbtSlSt^cn gnÄrttßi*
pcrg, tn anno 1632 befangen bnbt aßerfcit« Ui bnterfd^cbtici^
««S^cfet^n S){ätcn, ba<)jfer gcftritten, l^cmttd^er In ao. 1635
ju ©onn bor gl^urflr. i)urd^I. bnfemi ggftn. §em Ferdinando
Bayaro introbucirt^ ber9ild^ter gegen bieStabt atel^alb^ inau-
dita civitate, ein mibrige ©enten^ erl^atten^ babon ad came^'
ram imperialem Spirensem ex parte civitatis a)>))eQirt] ^b^^
ßd^ gmitr. {Rid^ter f o \ot\tff biefc ©ad^e ttpxaäft, baß bfc @t<*t
Sßal^ätett« feiner erlittener ©cfendnfiß [ao. 1643] fd^on in l^ol^c
(Säbftraffe conbentniret toorben bnbt fotl^aned latum et jam
conceptum conscriptumque decretum, sub prsslo subscriptitw'
nis et Gonsingnationis serenissimi principis getoefen/fetnSl^ti«'
ftoff ©ranbi« bol^mattger gonfui bnbt (Sonrabt {RSingl^ J^itfgct'
©ecretariu^^ fato quasi mirabili acti et coacti [ehbtici^ ao*
1643 bnbt abermal^Bg 1644] gen 93onn atter @ef4tt)inbtgfefte
l^engetanget bnbt bfit ol^njeitigea anggeta^ene« SSrtl^eil, nfd^f
aflein eingeioenbeter grflnbtlid^er ®np^)ncationen, toic and^
ntftnbtlid^er, ipsi serenissimo gefd^e^ener, teuerer ^nforntatto^^
nen ift remoriret, fonbern and^ bie ^aufctfad^e in hoc puncto
simul et privilegiorum , injuriariarumque perductis causis,^
berer @eftatbt ex fundamento contra judicem et simul ipsi'
conspirantes contribnentes , ibidem Bonnae mangno numero,
tamquam prefecto, außgebBet, ba§ nad^ SSmBtanfe faft ganzer
SBinteraeite, fie fonberer !Directiott ®otte«, atte brie SSrt^etle
l^eilfamBßd^ ermatten bnbt bamitte ao. 1644 gelüdflid^, eben
ouf ben l&eiL OftemaBenbt gen Äöben, post perpessos multos
languores et labores, resuscitationi publica^, fein toieber an^
gelangt Et sie contrito laqueo, desolata paene civitas, sola
virtute altissimi est liberata, [inniaßen bnterfd^iebßd^e, fotoott^
Sttnf^jergifd^e ate Sonnifd^e, barüber beflnbßd^e 3lcten auötoei*-
fen.] $at l^iebei benente Slgentcn nid^t gefd^refet, bero |>cren ^
^aberbornifd^n, pro subterventione judicis, uti affinis, abge^
orbneter fürnel^mer §ern SR^äte Stutorität^, nod^ bero ßontri^
bnenten toolmögenbe Slnja^t tjnbt i^at man bnterfd^etfiger münb^
253
%t^ ge))ftogener ^anbluttg^, fic^ bei hi%tm angefteUetem
Stampft otfo tnbt berer ma|en hinc inde gefül^er ^rgumen*'
ten )>nbt toai^rer iBnterrtd^te ))erne]^men (a^en, ba^ enbßd^ bie
^Ufame SSarl^eit^ qu® oinnium probationum princeps et re«^
gina est, al^n Xag^ etblid^cn t)nbt mcnnici^Iigem bcro Regner
jiiigcrbcutligc Sltd^tigfcit^ wht SSnfug)^ funbtbar tDorbcn bnbt
tiefe bal^o bie fd^cinliger ai bnftefitgter 3irH)etition berofel*
im, juris vigore fein abfo(biret bnbt }U ge^ül^renbem 9ted^te,
post totam exanthlatam hyemem, a^ngerl^aten fein. £>etn
ett)tgen gütigen ©otte fei mxmtx bafär Sob &ix t)nbt ^anäif
gefagt, Sbnen.
[Ob nun tooQ f^ti^ane res judicata, bei Sebgeit toeUanb
$em Sanbtroften Stiebetid^en b. f^ihrftenberg, ntd^t jmn (Snb
QUbt (Sj^ecntion, ti)egen ber t>on ben fantbblic^en iDlitcontribu«
enten ad cameram imperialem inter)>onirter $^)JpeQation^ com«
mittirter äRaa^en f)at gebrad^t u>etben fönnen, fo ^aben fxäf
tpdf gemite« Regner t)nbt (Kontribuenten, auf reiterirte mht
m^^aftoc, nac^ Slbftetben ^^x. (S^urfln, 5Durd^L ^erfeog Ferdi-
nandi, bou bero successore ^erfeog SKajcnnüan §enrid^, ön*
fmn gnftn. $etn, erhaltene fc^arffe 9tefcri^ta, önterti^änig ac*
comobirt bnbt auff fernere ^ntcr^ofition ^f)x. ©naben §em
gonbtroften b. fianb^berg, laut beö barüber bnter bato Arn«*
p^rg ao* 1651 ausgefertigten 9ieceffuö, fubmittirt bnbt abge*
fnnbeit, loomit bie ®tabt biefe« @treitd jumal^Ien aufm ©runb
qmttiret toprben.]
©d^reite nun toeiter« gu Sontinuation bero erfotgeter
betrübter ^a^re önbt 3eit^e, SBetreffenbt atfo ba« 1632 Qoi)x
fein ji^re ®nabt Oraff t)on ©rongfelbt, büfe Qaffx mibt bricn
Regimenter ^ferben ȟbt 6000 gugfneti^ten bei bng einlogiret,
toetd^c toie nad^ 6 äBod^en fein abgerl^eifet, fein jl^re @nabt
Obrifter Sieutenanbt b- Dien^ufen, mibt flelem ol^nbenbigem
S^IdCe gum auggeäfetem Ouartier erfolget* SBeld^em ban ol^n^
lange« ber faiferliger ©eneratSBad^tmeifter §enrid^ 8eo 3Beft=-
p^cd, toie aud^ Obrifter SBU^elm ^tftp^al <)aberbornifd^er
ganbtroft, fid^ mibt i^ren 9tegiementeren gu 3to6 bnbt ^ferbe,
^ben beiaccon^jangieret (Jmmittete ber ^effifd^er Obrifter,
fleiue Oacob genennet, i^m Sanbe mit rl^auben bnbt brennen
254
wdf ftatif ^at gemutet [anäf bie Hf^fd^^ ^egfftSCcIer ©tobt
SBrifon belagert t>nbt bei t>ei*geb(id^er (Sntfe^ung ber taiferifii^
SSÖWer, am 8 matf 1632 mit «ccotb erobert bnbt fimfitcR
biet SKarc^en bnbt 9temar(i^ett, fo »»oQ bon faifettfd^ "^^pm*
tf^mi^äftx aW feinbltc^ Mfif^«^ «rmec aulgeftanben bnbt biete
Ortcr be« 8atib« m SBrattb gefledet »orben] ba^ al^ie, »ie
VLUöf bei ben benad^barten ni^t, nur &mt>t, ($al^mer bnbt ol^n^
fagttd^er f)ttttger ift bbrlgi^ er^)Keben. W)m gnbe tanffenben
Qfal^re« ift ber l^effifd^e ^er @encra( 6ommtffariud Otto bon
ber SRal^teborgl^, cpiasi calamitatis corolario, aud^ ntibt l^effi«^
fd^en ftarten Zxvipptn in 9{üben al^ngetanget bnbt fein bie
arme fieunte faft gur enn^erfter !Cef^>eration burd^ fo flet bnbt
mannigi^fattige continnirlid^ guftogenbe (SIenbt ai^ngeri^aten.
3n folgenbem 1636 ^dlixt [im Octobri] l^at ber fatferL
Dbriftcr Sonnittg^nt^ bie jnr (grbcn t^euur bnbt foftbar be*
fteöete fjrfid^te, neben a^gem ®iefetoafje, mibt beigei^tcr
ftarler «tmee obgeefeet* S)eme ban bie fd^webtfd^e bnbt ^ffi*
fd^e ?(rmeen bnterm fiommanbo ^em ©encralen bon Äni^ji^ufen
bnbt iKelanbern, ©raffen bon ^tlidp^ti, geftrojc fein gen 9Wi-
ben gefolget bttbt baferne gttr. SBonningl^ufen fid^ mibt feiner
beigel^abten Armee ntd^t burd^ bie eilfertige fjtnd^t per sylvela
versus Rhenum ^ette falbiret^ gan^ bnbt ju ma^Ie anf^ |)anbt
»ere getrennet toorben. Siad^bem ber geianbt eilige SEl^age
al^ie eö berl^atten, ift ei^r gen ®erl berrfldfet bnbt bie ©tabt
fambt al^ngelegcncn ©d^tofe, nad^ cftlid^cr Silage SSelagerunglJ
erobert
«5te man nun burd^ obgltr. «rmecn «nfbrud^ einige«
»ef^rfrinm l^at erreid^et^ ift ber §erfeog bon gfineborg^ mibt
faiferßgen beigei^bten Zxnpptn In Äüben einlo^mmen bnbt
barauf faft al^fige $ferbe bnbt ©d^affe bom t?eianbe toedtgc:^
rl^auttbet» [!Darfibcr tft ber ©raff bon ®ron«fetb mibt bntcr*
fd^ieWid^ ju gn^ bttbt Sto^ bttterl^abenbcn {Regimenteren at^tc
ad 17 Jtage lang ein<|ttartirt ftiß gelegen bnbt bon ber ^&t^
gerfd^aft ol^n einige Qmtgettniß bnterl^alten toorben, and^ gro*
6en @d^aben bai^ero jngeffigt]
[Qm «nfang biefe« 1633ften ^i^ar« ift ber ganbgraff
bon Reffen mibt feiner ätrmee berfd^iebenttid^ in SBenren mht
355
©etjcteiötg gelegen, bafettften öon ^tt au« auff bcffen eom«
miffartt^ »tun 6arte öou 35ffeten ©(^reiben, biete taufenb ^fb.
»rob^ biete ga| Sötcr bnbt ®etb bal^in berfci^affen müien, anöf
bvxäf bie ßtein^3acobif<i^c Partei, bnter anbeten SWifte faft
gar etngeäfd^ert bnbt l^lefige ®tabt bom JRl^eingraffifc^en 9ie*
gtment auff Äal^rfreitag ad 500 rtl^Ir. aüeln gcBrantfd^aftet
»orben* <^ernad^t, tote f eifert, 8igrftifd^er Ocneral 5Kerobc
gegen fci^toebifd^en ®eneral ©ta^l^an« bnbt ^effifd^en ©enerol
SKelanber, bon ^ontetend Belagerung bie Setbfd^Iad^t ao. 1633
8 •3iulii berlöl^ren, fein bie C>^fifc^e 26- ^utii nad^gel^enb« bor
©efile gerfitfet bnbt am 30- ejusdem auff Oenab bnbt SJngC::
rtabe erobert, babei biefe ©tabt mit ^erau^gebung bieten ^ro«*
Dtanb« bnbt ®etb« große SSefd^toerung au^geftanben*]
Anno 1634 ift fd^toebifc^er ®eneral* üKaJor Secfcrman
ab aren^ipergifd^er Selegerung^,'*) in 9tüben mibt fd^tocbifd^cr
3fnf anterei eingerudEt bnbt nad^ beßen $[ufbrud^e, Mf^f<i^
Obrifter ^and Sßtt^elmb bon ^Dalkoig^, mibt bnterl^abenbem
Stegtmente $ferbe bie ©tabt lieber jur ©uarnifoun genol^m**
men, ioetd^e toie fie • ♦^•) iBod^en barinne bandtquetiret l^atte«
^t ^r* ©enerat ^onningl^ufen fid^ bei oi^nfagliger Mte bnter«
fangen^ bie ©tabt burd^ ©ti^urmb ju eri^atten. @9 l^aben aber
eintogirte l&effifd^e SB^cuuterc fid^ atfo ba^)fer jur SBiebertoel^re
bernei^nunen tagen, baß 93dnning]^ufen mibt ©d^im^fe eilige«
im ©tl^urmb erfd^tagened f^otdflin^ bergebtid^ abgiel^n mfißen
toie bau bie ^effif^e l^irab ein fd^inH>ftige« Siebt erbid^tet l^in*
tertagen l^aben [bnbt ift eodem anno beim l^efftfd^en ^infal^t
ber ®tabt bnbt Stitenrübcn, ba^ Zeitige (Srcuft bon Stltenrflben
weggenommen toorben«] SKad^er eodem anno bie ©tabt burd^
Obriften äöad^tmeifter« ^ami>efon erfotgeter Onquartirungl^,
toie aud^ ©d^et^imifd^er bnbt SSatbedfer S)urd^mard^en l^art
ift befd^toeret »orben*
Anno 1635 [in marlio] ift l^ierauf bie ©tabt burd^ l^ef^
pfd^n £)briften*8ieutenanbten Süberifeen, mibt 10 6om^)agnien
ju ^ttße, berer 3Äaßen grabiret, baß bber l^unbert eingefeßene
®orgere, »egen befinbttiger 5Rot]^a»angc oertoeid^en bnbt aOe
M)S)et «erlauf bcrfetben ifl oben <S. 143 mitgetl^eift - M)a)ie
BolK ip nid^t an9debrfl(!t
256
i^re Solfatt]^ mibten 9{fi(fen ei^tenbiglic^ al^nfel^en mft|en; ge«
ftatbt batt beren ctlci^rctc Sci^auufungcn fein gcfd^totebc me^^
bergcrl^rtgcn bnbt iffxe total |)aBfd^aft, gunt ail^auuBc bcr @ot
batcfqua frcigcgiebcn toorben bnbt fein atfold^er ®cfta(bt nn^t
ban 100 borgerltgc ®|]^auufuRgen ruintret önbt ntebcrgcr]^i§cn
VDorbctt» §ibet ban atnod^ ein größerer erfcetmliger Un^jfat
l^iefigc ©tabt l^at bcttetten, bal^ero, toetln hoc ipso anno in
die divisionis aposlolorum, bie Slrn^^jetgifd^c einqnarttrtc ®t>U
baten, eine ganfee §erte ffül^c in vim admandalae executionis,
propler restantes contributiones, l^aBen batl^Ud^ l^icngenol^m*
tticn; ti)ie aber bie SSörgcrc tl^re aBgenol^mmene« gied^ bBet
bie ©fenne big büfee §albe bc^ Dorfes ©nttotff l^aben betfirf^
gct bnbt ban breien gttr, Sorgere bon regterenbem Sorger*
mciftere toai^r al^nbefol^Ien, bie ©otbaten gütltd^ al^njnfn^en,
ba^ fie fid^ ntod^ten gefatten (a^en, bag abge:(>f anbetet gied^
jum ^irfe^jergc eine geringe SSSeile anfjni^atten, biß i^nen bin*
nen toicn^iger ^tit^ rcftirenbe Sontribntion foße geüebcrt tt>er=»
ben, l^aben fie ol^nbefonnen einen abgeorbneter 93orgere 5Wafy»
men« ^ol^an ©üngnern gnt, Äi:(>, batl^Iid^ neben ©tabfetoad^t*
nteiftcrn ööl^an Sebenid^tc bnbt jmlfd^cn anbeten el^riigen 93or*
geten, t^rannifd^er St^nlage niebergnfdjfie^en, morjegen einer
bon gfeqnirenben ift toieber erfd^o^en tporben. [Qn toeld^em
1635^^« Qa^xz anff grünen ÜDonnerbad^, 5* Wf^xiti^, bad mit:'
telfte ©etoetb in ber oberen s 9?icoIai ftHrd^en l^icfelbften, bo^
ben bent Orgel barniebergefd^Iagen, nnnmel^r in ao. 1650, im
Octobri, aüerbeft mit §ol§, tt)egen großer ärmnt^ bnbt er*
mangeinben SWittelen, ioieber anfferbanet toorben, babei gn be*
obad^ten, baß bei bomal^Iigem 5Rieberfa]^I, eben toegen i^effifd^cr
einquartirnng, ber ©otte^bienft in ber Äird^en ftit geftanben ;
fonften eben sub divinis, biet SSoId barnnter niebergefd^agen
toorben.]
Slad^beme nnn (in fine anni) 636^*) bie fafifd^e ?lrmee
84)3fn btcfe« 3ai}v fattcn btc oBcn (@, 223) erwähnten SCuöjügc,
mldft (£o«motttt au« bem Sagclbud^e ton ©raubt« geliefert ^at. 3ur tt&*
uferen (Sl^aractertjlrung ber bantaügcn Äriegöntanicren, tl^eilen »ir l^icr
folgenbc« batoon mit. %m 1^. aWfirj tarn ber ^efjlfd^e ©au^tmann 2)iff-
mann mit feiner (Som^agnie t>on Citren, mo f!e $h)ei Käufer angefkedt
257
imtT ^ommanbo §ercn S5t^t]^itm6 t>nb SBaubtten, bügc ©tabt
Höbt fd^ti)crer ginqitartterungVj^öBen botaftet, fein btc affige
«äfftel^nbe gctbfrfid^tc, burc^ bie HPfe^c eabaöcrct, gcntffd^
jerttcttcn Dnbt ju ntd^tc gcmad^ct. SBte ingctctd^cm aUiaVb
®cncral ^o^fclb [tote er Bei SBttftocf gegen fönigl. fd^ioebifc^en
Rotten, na(j^ 9{üben. Sranbtd, ber ben $au))tmann auf beut 9lat^(aufe f^rad^,
ncmit x^n einen tro^igcn ©crrn, mit einem l^intetibcnöeine; (obt bagcgcn
cinnt bei ibm einquartirten Untevoffigier 9{tcoIan9 @etj[fei:t aud Bi^denl^aitt,
aU eilten Brat>en mann. ^19 SranbiS fiäf am 15. SDlittagd gu ^ifc^e [e^en
woUtt, trat ein @otbat in« ^an6, na^im alle« @ffcn mit bem gefammtcn
93ceb)»onat^ (4 @tü(f) tt>eg nnb al« jener bemerfte, biejer fei fflr feine
et^ne (Sinquartirung befiimmt, gab il^^m ber @oIbat mit einem ^itt^l
eln«n4^ieb über ben^D))f fagenb: Xa toerfluci^ter ^ert ! lag beinen Snti((ri|l
(tDomtt er ben $ft^fl meinte) beten, bag bu et»a« 9[nbere« erbAIft. ^(«
©etffert naci^ $aitfe tarn nnb l^örte tt)a« toraefaHen koar, entfernte er [täf,
läm «ber na^ einiger 3«t »ieber imb fe^te glcifdj, 8rob nnb einen
9ini§ Sßein mit bem 8emerlen anf ben Z\\äf, e« fei j^rseg«manier bei
i^m, benSivtb in tractiren, koenn biefer il^m nic^t« geben fönne. ®ran«-
bt« ifl ber Sleinuna, tt>enn alle Solbaten fo tt>aren, bann !i5nne man bie
Jhrieft«^reffnren mopt an«bilten? ~ %m 1. ^xXl )>erübte in einem an^
beten ^aufe ein @i>Ibat M<xi\i^9 eine fii^Snblici^e 2:^at. ^{ad^bem er ben
Strt^ ft^on früher burd^ i^^la^tn )»on genflern, 2:^üren unb Sifd^en
tmMIxsi, rief er ä}>2orgen« "wn feiner l^ommer au«, nad^ einem 2:o^fe
9Hld^ , bro^enb bag er fonft alle« im $anfe ^ufammen^auen »erbe. (S«
ffaHtt ehDa« lange gebauert bi« bie iDtild^ an« ber 92ad^barfd^aft beigefd^afft
werben tonnte. 2)er Sirt^ fd^enete baber, \fSh% %u bem tobenben ©olboten
^eranf)uge^en nnb lieg bie Stild^ burd^ feine 17i5^rige ^od^ter, ein tn*
genb^afte« fittfame« a)?5bd^en beranfbringen. Sofort berfangte ber @oI«
^oi, ha% fie i^m nun andb )n SBiQen fein folle. @ie loelffrte fidb bagegen
mit ITbfc^eu unb fdbrie laut nm $filfe. üßatl^e« verriegelte bte £büre,
f^Mt i^r bie $anb In ben 9^nb, gerfleifd^te i^re redete 8rnft nnb fd^Sn«
bete bie ttngifidflidbe, to&brenb bie burd^ il^r ^fllfegefd^rei ^etbeigernfenen
Sfiem bur£ ein Sod^, meldte« ber Sarbar früher in bie %\i^x genauen,
b^ ^Irenelt^ot anfe^en mugten. 2)a« l^tnb flarB 14 ^age nad^^er, an
btti Si>lgen ber erlittenen äiHgl^anblnngen. Sranbi« ging nun mit bem
S$€iter befd^merbefül^renb inm $au^tmann 2)idmann, ber ße aber mit bet
to^fVBi 9nttt>ort abfertigte, toenn ba« iD^^lbd^en tobt fei, bann fönne er e«
»td^ toieber ermeden. i>tt @oIbat erhielt anü^ feine ©träfe. — %vx 37.
^at fam gu bem $au))tmann andbnod^ ber Oberfhoad^tmeifler Settenber«*
%ct, tat i^Bj^ntiger (oi^mütbiger SD^ann; benn einem Bimmermanne ber
ben ^nii^ ntd^t fofort t)or il^m gebogen unb biefe« ni#t ehrerbietig ge«-
Rii^ entf(^ulbigt l^atte, l^ieb er bie $anb Qb\ bod^ foll er fonfl gutmtitbtg
tenoefen fein; benn an bemfelben Sage rettete er eine @d6euue bei bet
^tabt)»forte, n^elc^e bie @oIbaten eben anaünben »ottten, um ein gener«
»erf ju machen. — %xa 9. 3uli jogen enblidji 2)idfmann unb Settenberger
ob^ nad^bem fte »a^renb 4 äl'tonaten 8976 2:^Ir 24 @r. an (Sontribntto«
nen er^regt unb bie Seute auf« UnertrSglic^fie gequSlt l^atten. 2)od^ ifk
Äronbi« ber iDletnung, bie Ijiefflfcben ©olbaten be« General« iD^elanber
frtcn no^ fii^Iimmcr gctoefen. iWit feinem Unteroffijier »ertrug er fl(^ ba*
ge^en bt« jum Snbe gut, audgenommen bag jener einmal, koeil 8ranbi«
an einem gafltä^e fein gleifdSi effen »ollte, burdjf feine Säßerungen gegen
bce tatt^Dlif($e ^trd^e, ben frommen $>au«n>irt^ fe^r entrüßete.
17
258
®cncral ©orftcnfol^n bic gdbfd^Iac^t ttxto^xtn önbt biö l^ic*
l^in in SBeftüafen bnbt SRi^cin fein JRctiroba genommen, neben
General] @oI^ bnbt ©dge bügen Ortl^ eodem anno anäf
mibt il^rer 3tt<|iJÄrtirung]^ nad^er i^aben beibefd^joeret. SSnbt
l^at bü| Qai)x ix\Üiäf bie g^^t« ^^^8^ ^^ freffenben getbt^
menfe em:))funben, ut sie primum nos plaga illa, de qua in
fastis regiis cap.5 fit mentio, contigerit: et ebullierunt vill»
et agri et nati sunt mures et facta est confusio in civitate.
[@o l^aben inmitten biefe« Q^ax^ bie l^effifd^e bnbt fd^toebifd^e
aSöIder ©tabtberg belagert, l^ernad^er berlagen, jiebod^ ©efefe,
Srilon, SSelile, Stttcnrüben bnbt anber Orter an«flej)Iünbert
bnbt tl^eite gebranbt; aber JRüben bnrd^ btgllante ©egentoel^r
fid^ bor ber ganzen SReknberifd^ l^effifd^en Slrmee faloirt, bie
faiferifd^e atö ©encral ®ö^ ^aberbom, ©oeft, SBerü belagert
t)nbt erobert, bei fold^en SRard^en bnbt Selegernng biefe ©tabt
aujf ein bnfaglid^e^ befd^toert, bnter anberen bie ©tabtö* bnbt
SWittetmoüen bon ben l^effifd^en eingcäfd^ert toorben*]
§at jebogl^ ber geredeter ®obt feine t)etterlid(^e ^uäfttnüfc
bber bn§ forter in a. 1637 oerl^enget, inbeme bie faifertfd^c
bnterm ©d^eine 8i^)^)ifd^er eiteler Slocqnaba, tn^ 600 ju
^ferbe bnbt 1200 gn fjnße eingeled^t l^aben, toeld^e toil^r more
solito ber:(3flegen milden. 8Bie biefe ijnf rl^ein auögejel^ret l^a*
ben, fein bie l^effifd^e, bnter Sommanbo Obriftenßentenant Sten*
fen, Sommenbanten binnen 8l()ftabt, gn bn^ eingefaüen bnbt
ipsa s* Andre® apostoli, bie ©tabt burd^ 8i^:(3ifd^e einquartirtc
©olbateöqna, bnterm gef erbten ©d^eine bero (Sjcecntion, gen^=^
tid^ au§ge)>Iünbert 3ft bie S(Wettufej)Iag^ bü§ ^al^r continul*
ret bcfnnben.
^n anno 1638 fein in l^ifige ©tabt einlogiret [!aifertt==
d^er] Obrifter aaSinterfd^ebt; Qtm folgen^ bon ber laifcrifd^cn:
Dbrifter Sl^^rel, 5Kart]^, JRedtl^ bnbt anbere meiere, at gn bn*
terfd^ebliger Sefd^mer* Inter cetera onera l^at man ^ffannäf^
fd^a^nngl^ bei|)ringen bnbt fonftcn aßerfei^ fd^tocre Sontribntt^
one« autrid^ten mü|en, bie 9Äeuufefra§ aud^ Iciber beibefnn^
ben njorben,
^irauf a. 1639 ^effifd^en ^ern Obriften S)ief]^otfte bnbt
269
frinen oli^ic mibtinquartirten ju ^n^ öitbt ^ferbc, bricfad^c
eotitribution tnttxäfttn mügcn.'*)
3fin «nfang be« Q^ax^ 1640 [^at fid^ bte f)t^[x\dft T>xtp-
l^eltifd^e bnbt ^ififd^c ®ttamifottn alnod^ continutrt btibt fai-
fettiger ©enerat Wa^ über ©ommcr btttcrfd^icbKd^e SKard^c
»Mibt ^Äad^ttagcr l^icfcttft gci^abt* fjcrncr im Octobri abtauf*
fetibcn ^ifox^] tft burd^ bc« fatferligcn [ju Seutctt logtrten]
(grl^er^Dgcn 8co^)öIbt äBtH^elmcn ton Ocfterrctd^ af^ic eittio*
gtrten ©tab [®encrat Pccolomint, ®ctccn, ÜKarqui^ be Sa»
rctta, §afefctb, ©onjaga, f)arabcfefi bnbt anbete mel^r] bfi^c
@tabt JU ©rmtbe berborben bitbt fein alle ©ommerfrüd^te aufm
gelbe iol^mertid^ berl^erget toorben* 9ft büß fotl^ane fd^were
(ginquartirung]^ getoefen, baß id^ SBranbi^ betet malzten ben
i^m gDfamente ad 14 2:i^age beigel^abtcn ®enetalen ^afefelben,
mit 136 ^etfol^nen bnbt 73 ^fetben bet^)flegen mfigen bubt
meinen befinblid^en ©cä^aben nld^t bntet 600 SC^Itn. äftimiten
föttncn.^) eben büg geibt alle bnbt iebete (Singcfe^ene alfo
ffat mibtgettoffen, gcfd^toeige bon bnfeten SDötffeten, fo genft-
lidf bü|et malzten anäf fein betbotben to>otben.
^ietauf in annis 1641, 642 bnbt 643 gtoßet junget
ötttt Kummet ift ctfotgct bnbt ial^tligl^ bie ßonttibutionen aU
lerfeife bittetlid^ mü^en außgcrid^tet ttjetben, ba§ auc^ ein l^at*
ter ®tein Imitat l^ctte mögen (bau moglid^) 9Kibtteiben em)>ftn*
ben; ma^en aud^ bie betftud^te 3Kcuufe aUt JJtüd^te betet 51Ka«=
%en in gtogiftet ©efd^toinbigfeit l^aben l^iengefte^en, ba^ genauu
ber eingefcigtct ©al^me cbet ©atl^fotne al^n ben atmen Sldet*
man ntd^t ift hiebet al^ngeteid^et [bnbt fütftl^effifd^et 8i<)<)ifd^et
eommiffatiu« Scdhnan, fid^ bbet bnfete ©emcin^eit etbatmet
onbt ad etlid^c 3ÄaIt {Roggen«, au« beto Ätieg^magajin gegen
3a^Ittng netoet fjtüd^ten botgefd^ofeen.]
<«^)3n IBenbet'« ®ef(^t($te ber @tabt drüben, toc ffuSjüge au«
9ranbid ^^ronit, Aber ben ^tt auf M dOj&^ngen StntQt9, ntitget^elU
finb, ffciit e9 «S. 4i0, biefelbe f^Ueße mit bem 3. 1639. 2)a« iji jebo<l^
ein Swtffnm, bcr barin feinen ®ninb ^abcn mag, bag eine tlbf(!ftrtft, »et-
4le ber •^eraudgeBer toüv 38 darren ba)»i>n gemai^t unb $m* 8enber |tfr
Senu^ung mitget^etlt l^atte, auf&Iltg niil^t kDetter reid^te. — 86)$eute
tvflxbe ber Unterl^olt einer fold^en 3in<|uartirung met^rere taufenb Skatet
17*
260
Annis 1642, 643, 644 Jjitbt 645 omnia bellö arserutit
et fuit ingens annona et fames, ut plurimum ex mnriiim
conlinuata plagä dausata, contributionuin intoUerabile onus
interim nequaquam est alleviatum [fonbem fotDcl^t al^n l^f^
fifd^cr ©citcn äuff 8t<)<)ftabt, tote t>on Slnfang WW"^« Ärtcg^
1633 tjorl^cr at| aud^ an laifcrtfd^c ®citcn rcf<>ccttt)c auff «rn«^
P^if 3^fertoH ^Dortmutib »nbt ÜKar^J)cr9 monatttd^c fd^toerc
orbtnart bnbt ejctraorbinari SotttriButton, äccttc STOoPcngcIb,
!E)tcnft^ bttbt StrBctt^gcIb, §oI^, SJtagajtn Bei ©traff ünber^
ntcibltri^er ntttttatifd^cr ßjcecution l^erfd^affen mü^en.] bnbt fein
baburd^ bic armen ßl^euute, ti>ie jjntcrm ^l^araenifd^en 3^d^c,
t>btx^CiXt befd^toeret toorbcn; alfo ba| and^ insgemein toeber ju
Beiden tücber jn Broden ift öBrigl^ er)>tteben; ber Stder and^
Jel^ mel^r bnbt mel^r ift Äbe bnbt o^ngeadert txptkhtn.
Anno 1646 [nad^bemc bie ganbtgraffin i)on Reffen lönig^^
tid^ fd^toebifd^cn ©eneral SBrangel, fraft l^aBenber 8[Üianfe, Dmb
affiftenfeleiftnng reqnirlrt, bcrfelBe and^ anff bie«fett« ber SBc^
fcr, mit feiner ganzer Armee ongelanbet, §5jcer onfengtid^ be*
tegert bnbt erobert, bemnad^ bor ©tabt ^aberbom gerfidet,
felbc ftard beangftigt onbt canonirt] ift bü^e ©tabt J)ienft]^a^
ge« für §ern ^immelfartl^e ate [8* SKaJi] nad^ fo biet bnbt
fd^loeren, gebulbiglid^ aufgetragenen ßl^Ienb bnbt Saften, bnrd^
be« Wnigl* fd^toebifd^en ©enerat SBrangten bnbt ©ugta^en t>n«=
terl^abenbe äleuterei, gegen Slccorbt jial^merüd^ überfallen onbt
antgei)tünbert loorben* SBol^bei eö ban nid^t ift er^Iieben, fon^
bem l^at berfelber geianbt, ab ermitr. ^aberbornifd^r boi^ma*
ttger 93e(egemng]^, abermal^ügl^ ipsa ascensionis domini [10.
SRajii] t^üäf t^aionfenbt ftard^, SBarften bberfaüen, barfeCbft
türfifd^er 2:^rannei mibt SDiorbt bnbt Sranbe gehütet bnbt in
ber {Rud^mard^c abermal^Iig^ ©tabt 8iüben bberfaöen bnbt
nid^t aüein aßen bbrigen JReft fürl^anbenen gied^« onbt anbc^
rcr ©erl^itfd^aft l^iengerl^anbet, fonbern aud^ o^ngei^enure Xif^
ranne^ mibt gramnen fd^enben, fotool 3^übinnen ate ß^riftin:^
nen berübet, bie Sorgere berer SKafen ge<>rügett bnbt gefd^Ia=
gen »orben, ba6 barab bnterfd^etlige gelel^mbt bnbt erftorbcn
fein. t)ai)txo bei irfter 8[u«j)tünberunge bie mel^rertl^eite a3or:=
gere [fambt Söeib bnbt i?inbertt] in« ©nerlanbt, gen Wün^
261
ftcr^ @otft t)tibt anbete Ortete, aud^ BIß gen W^eln, t^eile«
fem betio^en bnbt ade i^te SBoIf attl^ )>teig bnbt gum 9t]^au(
^intcttalen. [Äud^ el^c nid^t totebet einlommen, W| ^aberbotn
DRbt ©tabtbetg in beto fetnbtid^e getoaltfame ^anb geratl^en
Dnbt bbetmeiftett tootbcn; bei tt>eld^ct gtobetung ©tabtbcrg gu*
ntol^Ien gefd^teiffet bnb beto abtauten ntebetgetißen, bie @tabt
ttiel^rentl^ette abgebtanbt, bet Äitd^ti^ntnt minitt bnbt gat get*^
f))tingen mflßen.]*^)
Sie nun bmb ^acobi m% einige« 5Ref))itittm ab fd^toe*
bifci^cn ßl^fenbt fid^ l^at l^etfül^t get^an, l^at bet ftanfeofifd^er
©cnctat Conte de Süttel^n fid^ büßet Ottete mibt ftantgofi»
fd^er 5Kad^t et^oben, bal^eto bie etfd^todtcne Sotgetet bie
@tabt insgemein berlaßen bnbt in SBälbe^SUbtnuß, fid^ gu
folbiren, ein ^dtfiHani^ betftod^en« [Sei bnbt bntet fold^em
tDei^renbem elenbigem S3attetlanb« <Stanbe, l^at fid^ geitiget
^x. Sanbttoft gtiebtic^ b, gütftenbetg nadlet a3onn gu Qiix.
(S^nrfta. Dutd^I. et^oben bnbt bafelbften eitig Zo\>^ betfal^ten,
ifyetnad^et 2:ibetid^ tJtl^t. b. ganböbetg gn Sttt>itte, mit bet
(onbtrcftßd^et ©teile toiebet bon Qtfx. &)fi. !Dutd^L begnabigt
tt>otben*]®®)
golgenben 1648. S^al^te«, nad^beme bet laifett. (Si^utfl«
©encral 8ambo^ ben in ©tabt ©efele gefloi^enen bnbt togitten
ffe^^^äftn ©cnetal ®eife, fambt bei fid^ l^abenbcn Zxvi^ptn bnbt
bet auöfaöenbet pd^tiget Weitet gintbßd^en Z^tH gefd^Iagen
i>itbt ad« 400 gefangen genomnten, enblid^ bei eingefallenen
ftctttgen »ngetoittet«, nad^ ftatlem Sanoniten bnbt getotein*
fd^icffcn neben einem betfud^tem ©enetatftutmb, bnbettid^tetet
@ad^en mit ^intettaßung bietet lobten am 27. SKattil 1648
tüieber abtoei^en bnbt bie ätmee (batgu bei toel^tenbet Setege:*
rimg biet ^tobiant bon l^iet au« fd^affen müßen) ein toenig te^
frifd^iien muß en, l^at et bie beige^abte «tmee [at« ®enctatftab,
«rtottetie bnbt ganfee 3^nfantetie, neben einigen (5om)>agnien
ju ^fetbe, bieten SSettounbeten bnbt 400 gefangenen $)effifd^en,
37)3»an \>tx^l bie @. 138 barübcr mitgel^eUk ^Relation. — ««)
"Am 3. %UQ. 1647 requivrrte ber $efftf(^e (Sommanbant de si. Andre Mon
her @tabt »üben eine tägüd^e Siefcruita \>on 300 ff ©vob unb 3 Zcnntn
^ter, für baS »er UHirenborf jlcl^cnbc ärieg^teolf.
262
gen 9tfiben losfart tnit ha» j^aubtquattier bafe(6ft genommen,
bie (Skfangene auf^ Statl^dl^attl quarfirt, bafettft bie aSrieff^
fd^afften ber @tabt tift\l» berrüdt bnbt ju @(i(^anben gemad^t]
tiefte golcfere in »ettd^e önbt ßolben^att]^ t>txta^t ©eine
(gjfccBcnft (gamtol) ^oBen inntittelf mit bem beil&e^ftenem ©tal&e,
SSerwunbcten »nbt t>briger iJnfanterci, {Rflbcn ad fej? 2:]^agc in*
bel^altcn, aßc« njeci^gegel^ret bnbt cntlid^ ber armen @tabt bie
©efd^ü^c mtt anbcrc 3^m^)eb{mente, bei befnnbencm 35erberbe
i^rer ^ferbe, abführen mü^en. §aBcn and^ bie 2Jerti)unbete
onbt geqtoe^ete @oIbaten, berer ad 60 fid^ Befunben, ber »er*
berBter ©tabt groge Soften, ©d^aben »nbt SRül^e gebel^ret.
[IDaneBen« in fine anni, 1. DctoBri^ SSormlttag ein fo granfo^
mer [tarier bnerl^örter SQSinb fid^ erl^oBen, baß babnrd^ tl^eite
$)enfer mht i)iet Senme l^erunter getDorffen bnbt alle anffm
gelbe ftel^enbe ©d^off Äom »nbt ©artenfrüd^te, jnmal^ten jie*
merlid^ außgcfd^Iagen toorben.]
Sntlid^ nad^ eingerid^teten pacis et transactionis conditio-
nibus, ift a. 1649, 1* Sept. ber fd^toebifd^er OBrifter ©aniel
bon ärnfel^ne mibt Belgel^aBtem ©taBe öon bnferer Sanb^oBrig^
feit in ©tabt JRüben eingeted^t, toeld^er ban große Äöften bnbt
O^ngelegenl^eite Big jnm 6. ^ngufti folgenben 3al^re^ bäger
©tabt ^at caufiret.
35er gütiger almed^tiger $er ®Dbt »öüe biefe ©tabt
l^ienforter in @nabe Bei Bel^arßgem iJriebe mit W)am tx^aU
ten bnbt aB fot^anen forteren plagen bnbt (g^Ienbt ftettigUd^
Befd^iermen, anc^ genetigßd^ SRittele w\>t äSegge t)orfel^ent(td^
inrid^ten, bamit man fid^ an^ ben großen in pubiico »qe ac
private contra^irten ©d^utben gemed^Iid^ ejctridren t>ttbt errct*
ten möge.39)
S9) Wlit btefer ^d^ulbenga^tung ging e0 nici^t fo leidet, a(9 fic^
Svanbid too^I benfen mogte, 9^o(b im 3. 1838 hafteten bat>on auf ber
ftSbtifc^cn @(i^a«re)e^tu¥ 22,G82Z\)lv. 23 ®x. 3 bt. ^ä^aii*(£wc9, loelc^e
feit 200 Saferen hnxä) fogenannte (Srebitorenfd^a^ungen (alten t>er$ingt
»erben mttgen. m9 im gebadeten ^a^xt bie ^udeinanberfe^ung ber
€tabt 9lüben mit ben }u i^r im (l[ommuna(berbanbe fle^enben 2>drfern
9[(tenrüben, ^iftt unb ßnebUng^aufen erfoli^te, fielen auf bie ©tabteyioo
auf bie 2)drfer gufammen ^/m ber alten JBAutb. Ueber^au^t mar ba«
(SIenbr me^ed ber 30i%ige Jtrieg nadb allen leiten ^in im befolge
^atte, red^t eigenttid^ unBef<i^reiblid^. Um l^ter nur nod^ (Sinfl in erivfi^nen^
263
2.
S^Igtt mm e^H^er tifnroltet obeli^ier toie mt^ attberet m-
liü^tx ®ef(^Ie4tere @]|ie(tftcattM^ gejptalttit fotl^atte ex archivi
Rttthensis reliquiis, Registro WestphalisB tinbt ÜVbtttU an(!-
quitatum monumentis beftttbli^ \ttßf cum insingnium earun-
dem, ffeitißer betoerjei^nnjfe *^)
Equidem ut legitur in Ecclesiastico , Cap. 44. merilo
laudamus viros gloriosos et parentes nostros, in generali-
one sua, ad quas laudes ex eo etiam maxime teneri vide-
mur obnoxii, quod parentum merita, quibus se dingnos laude
monstrarunty filiis ac posteris ssBpius profuisse noscuntur;
vnde etiani est, quod lex civilis ob dingnitatem patris, quae
toollcn toir Bemcrfcn baß in bcn Sahiren 1645 — 1649 burc^ ben ^abcr-
6oniif(^en Sct<>bif<3^of gridc, gebürtig an» ^ati^tn bei S(rn«berg, ber baju
einen ^^ejtalauftrag bom (Sqbifc^ofe j^erbinanb bon döUt erhalten ^atu,
lutxft lieber ba« ©acrament ber girmunjj im ^crjogtl^um SBeftfaten
ondget^eilt merben fonnte, 2)ad über bie gumungreife 'oon t^nt geführte
j^^gelbnd^, toüäft9 1651 unter bem Zittl: Diarium per ducatum West-
phali» ecclesias et altaria consecrata etc. nomina, necnon campanarum
benedictarum etc. numeruni, ab anno 1645 UBque ad annum 1649 bre-
vissime complectens , p ^aberborn, mit einer S>ebicatton an ben bama«
Itgen (Sl^urfürjlen unb (Srjibtfci^of 90'{a^tmi(ian ^einrid^ gebru($t tourbe,
enthält eine unglaubUci^e ^a^i bon ^irti^en, $(It&ren, ©locten u. f. m.
toe((^e burd^ fd^nöbe $ret>el ber ^rote|!anttfd^en Jfelbberren unb ©olbaten
cntttjci^et unb für ben Ootte«bien|l »aren unbraud^bar gemad^t »orben.
^0 ntugten aud^ in ber $farrlird^e }u 3(ftenrübeu )»ier ^h&re, in ber
^ird^e be9 ^lonnenflofierd ju drüben itotx, in ber Stix^^t gu (SaEen^rb
ber ©od^altor, in ber ju Söar^ein jtoei Slltäre mit ber ganjen Äir^e, bie
&lodcn SU SBarfiein , an benen no^ ba6 9(ut ermorbeter Bürger liebte,
ber Äircl^fof ju ©elefe u. f. ». neu getoet^t »erben. — ^) S)ie bier
ertD^l^nte ^eijetd^nung ber Sa^:|)en, xft tu fo unbeholfener SSSeife, jur
@eite bedSejTted erfolgt, bag o^ne bie, bietoeilen barunter gefegte (SrfU«
rung ber giguren, biefe fd^toer )u erfennen fein mögten. S)te meifien
SBa:>>^>en geboren ben, audb an anberen Orten be« Sanbe« bomijiUrt getoe-
fenen, gomilien nnfere« Sfeiniflerialabetö an unb jinb befannt. @ie finben
fld^ ttoufiänbig bkfonirt in 91 oben« ©ammtnng ber im cölnifc^en
«itter*(5oflegto ju ©onn unb im töejlfälifd^en (Sottcgio ju Slrn«bera auf*
^efd^tüoren Sa^]|>en unb Jinb bie betreffenben 92ummern in ben y^oten
angegeben. So biefe« uid^t ber gatt , ^aben »ir burd^ eine «efd^reibmig
na^gu^etfen gefud^t. 3ti ber oben (@.259iW. 35) ertoä^nten, bom Herausge-
ber gemad^ten S(bfd^rift ber©ranbi«'fd^ett «rbeit, ^atit er berfudj^t, bie ro*
iKn 3ei4nungen bed Serfafferd ettoad glatter toieber ju geben, ^ieuad^
fEub bie «bbilbuugcn ju 53 e über« ©efdfid^te ber @tabt »lüben flnU la.
u. b. cttttDorfen, »orauf »ir ein für allemaW berwcifen. 3Cuf ben @ic*
geltafeln ju t). @t einen« »eftf. @efd^. ^. 48-51 flnb aud) bie mei-
nen ber 9ranbi«'fd^en S^i^nungen co^irt unb jtoar gleid^ \d^ltift n>ie bie
£)rigtiui(e; fo bog fle tcine ©ead^tung »erbiencn.
264
confertur propter laboris merituaii prout Cic. de oSic. sentit
det liberis meritum origiois« Ex ejusmodi quoque pareo-
tum laudibus, non solum filii et posteri, aed etiam extranei
ad faciendum similia opera, laudibus dingna, ex comparatione
prsßcedentium, ssepiua accenduntur; prout passim com ex
prsßcedentibus tum etiam ex sequentibus adnotationibus pa-
tebit, modo debita consideratione pensentur. Initium itaque
sumo de prseclarissima familia tM)n benen )>on
JRdbbcnbcrg]^ ober {Rubcttbergl^, mtd)t »ic oben
bei biefem Sractattin ift gemelbet, t^cit§ bei Stren^berg^, legen
bem alten gräfltgcn, nun ßl^urfurftUci^eni ©cJ^toge 8trenf<)crg]^^
genenfei^ ber 9t^ur getool^cnet, bnbt bcnnen bon SOSebbingl^ufen
fiele merita mtltigttc^ l^aben conferlret, meieren tffdM gn 9iu^
ben aud^ ge^ol^enet l^aben, auf bem Ortl^e, alnod^ anf bem
JRobbenberge genennet, geftalbt bie nod^ fürl^anbene Rudera,
onbt ein S:^urm, ber JRobbenberger Sl^urm genennet, alfotd^ed
noci^ al^ngeigen. Qi)X Insingne ift ein Stöbbc ober ^unbt;*^)
bnbt l^at anno 1391 allste in 9iuben betoei^Iid^ gelebt, g^orbt
bon bem SRöbbenberge ein baj)ferer §elbt. Ao. 1401 vixit
Henricus de Roddenbergh, vir militarls, qui diversis citatio-
nibus i principibus postulatus in subsidium contra Hassos;
fonberligen bei Stl^ngefinnunge, bat el^r feine größte ftel^nen
SBu^en, uti habet litera, fotte mibtbberi)ringen* — ÜDü^e bon
{Röbbenbergl^ l^aben ftattige 8e^ne gehabt gu conferiren, ^abeu
il^r Sel^ngerid^te belleibet auf beme SRöbbenberge, bei bero 8c*
benid^te koäften ^aupebe. Sefinbe bag ao. 1460 $uno(bt
®rebe, ift ge^nrid^tcr getoefen. — ©fi^er $enrici^ bom «ob^^
benberge l^at abgel^oltene« ßontract« ao. 1405 , Srnfribe bon
ber SßoPen berfi)roc]^cn, leinen 3Beg]^ gu legen al^n i^ren toft*
ften Zt\)(i) bnter ber Sorgl^. — Item invenio bag ^enrid^ bon
bem {Räbbenberge bnbe feine Srüberc ©oitoein bnbt 9lnbre§
ao. 1410 l^aben Srunftcne beme ©d^nieber bcrfcfeet efeUge ®&U
tere, — It. ao. 1390 l^at f)enrid^ bom SRobbenberge Bnape
bcrfefeet ^erman bon SSIbe, ©erbruben begen f)ttifratt)en efeligc
®ätere. — It. ao. 1379 vendiderunt Conradus de Rödden-
4») 3)ic Sa^^jciifti^itbe ber (£bd(|crrcn t). «übcnbcrg fuib abgebil-
bet in ®eiBer4 Urt 9u(^ I. Zal 3.
266
b«^ ^a))e et Clara Qxor Brunstenio beme ©d^nieber 77»
jog^ra agroram prope tiliam situata. p. TVz marcis Susati
asualibus. — II. ao. 1333 vendidit Conradus de Rodden-
bergh Gobelino de Vlde, decem jugera ad tiiiam Hemmer-
densem situala, in foro etc.
S)te bon Slöbenberg]^* l^aben gefäl^ret in Insingnis
et« fttciBtat^, vulgo trifolium.**) — Ao. 1409 proscripsit
Conradus de Rödenbergh Änctpe centum et viginti marcis
decimas in'^neblingl^ufen, Bartholdo et Themmoni fratribus
de ^otfe^ufcn. — It. ao. 1438. floruit Goswinus de Röden-
bergh, vir isto »vo spectabilissimus ; liter» antiqu» etc. —
Horum insingne suspensum videtur Susati in »de s. Patro-
coli et fratrum Franciscanorum parietinis; quorum templo-
ram extra dubium fuerunt benefactores«
®ic \>m 9iübctt führen eine trcigc in tl^rcm SBai)ctt/*)
önbt ffaUn anno 1350 ®cr^arbt r>m JRüben r>xü>t feine §ufe^
fraloe 5Debrabie bem Capitulo ju SRefd^ebc gegieijen 80 SSftcx^
gctt Öanbe^, gelegen für ber öfteren ^ortl^en, aufm @d^Iangen=*
Berge ; aIti>Uci^e ein Capitulum ainoäf inne l^at txCtt genietet.
Horum devotorum conjugum epitaphium meo adhuc tempore
extitit in ecclesia s. Joannis, eratque pictura rosarii, cui
iniftgo intemerat® maMs virginis erat inclusa, atque ab ut-
roque latere subtus adpictsB erant imagines memoratorum
conjugum, complicatis manibus invocantium piam matrem
nunc tinnea corrosum ob antiquitatem et simul »dituorum
incuriam collapsom periit. — Hnjus Gerhardi de Rüden et
vxoris memoria sub anno 1385 Novembri mense habetur in
ecclesia s. Joannis, prout über antiquus in eadem Ecclesia
idipsum perhibet. — Extitit item in Rüden anno 1402, Ger-
hardus de Rüden cum Jutta uxore. Vir prsBdiues.
ton 33 ü renn.**) H»c prsasingnis familia, quaque in-
42)UcBei: bie ton ber gamUte Äübcnbcrg ttjol^t m untcrf^cibcnbc
gamitte ^eobenbctg, f^äter «omberg, ba« 9^&&crc in @cibct^ ®cfd^. ber
n>eiif. 13)t^na|len' @. 285. ^ie le^te führte bidtDcilen Kleeblätter tm ^a^«
ptn. (Sine 3[bbitbung in t). ©teinen wejlf. (3t\6), 2:af.28 ^x. 4.-43)
2)te 19. drüben fül^rten nid^t eine Krabe, fonbern ben ^rndberger ^ler im
«a^|)en. Originaljlegel (aßen barüber feinen S'^d\tl. — *4)S)cr toon
^^anbi« gezeichnete 8Ba:|>^enf(!^ilb enthält einen gesinnten Ouerbalfen.
266
habitavit olim caslnim nostnim, vnde non esl verecundatiis
generosus Onus de Büren, in anno 1505 die Prothi et Hya-
cynthi scribere ad magistratum Rnthenensem et petere ut
suis colonis et subditis in pago Sydinghusen permittere dig-
netur compascua, innuendo quod eorundem merito sit par-
ticeps ex boc, quod ipse et pars subditorum suorum Ru-
thenensibus contribuent; ipseque sit Castellanus Rudensis.
3fnbcm cl^r i)tü bnbt bcutttd^er »cttl^cr in bufeem ©d^rctBcn
nad^folgcnbc SSJorte l^icnfcfect: rrjjnbt toiücn miä) btibt bie me^nc
bar nid^t bitatl^cn, ba 3^ti)ur bortüarcn m^nc DIberen bnbc
m^ fu§ lange B^ getatcn i^ebBcn, bnbc oud mctt iä, bnbc ein
bette matter bnberfaten mit 3tt>ii to 5Ruben f (Rotten, Dnbe iä
ein SBorgl^mann f^ to JRubentc/' — Stud^ tft bcflnbtid^ atx^
einem bl^ratten j)erjiamenen SRi^entBud^Iin, fo fccborne aufr Sel^n*
cammern erfunben, ba| bie bon SSuren, fid^ l^aben ab oneri-
bus publicis (of gefatDufet hisce verbis: Notandum quod
claustrales de Büren, dederunt oppidanis in Rüden, quatoor
raarcas, quas in vtilitatem oppidi insumpserunt, pro quibus
omnes redditus ipsorum, quos habent in oppido, debent esse
liberi ab omni axactione, vigilia, jure et consuetudine fa-
ciendis; actum anno 1355 in die convers. s. Pauli, consule
Gerharde de ^e^fd^en. — Alio item loco inveni annotatum,
quod hoc »re sint constructa moenia, intra portam orienta-
lem et claustralem coss. Gerharde de ^e^fd^en et Georgio
de Sruerbimf laufen; prout et insingne 33rtterbtn(I^ttfen duo-
bus diversis locis, in moenibus hisce insculptum apparet« —
§trbei ^itf)tt toot ju beoBad^ten, bat bal^ero bie ©tabt JRttben
alnod^ augm SSürifd^en ÜDorffe ©^bing^ufen bon geti)i|en gtn==
gefeffenen jä^rtigö efett^eu ©d^o^ etni^ebet^ töeld^er ban nun^
mel^r beme SRl^abfebiener einjul^ebett ift ertauubet: — Demons-
tratur item area in castri desolate loco, quam domini de Bü-
ren, quandoque inhabitarunt : nunc vero in hortum est com-
mutata. — Qäf befinbe, ba§ Bartholdus de Buren in anno
1340 l^abe Ludekino bon ber 5IKoPen bcrfaufet curtem in
^tt^ingl^ufen^ situatam in parochia ^ongl^ufen^ quam modo
comes in Stetperg)^ obtinet«
Die bon 5IKe{bertd^, bu§e l^aBen gefü^ret itot^n x^tifc
267
^ad^tl^Srner in insingnibus; toit alnod^ i^m ^trd^fenfter s. Jo-
annis in choro bicfcttcn ju feigen fein. — Floruit li»c fami-
tia circa annuin 1330, quando Nulkinus quidam de Mddrich
fundavit Ecclesiam in Wtttotxidf, atque huic ecclesise s. Jois
multa beneficia contulisse perhibetur. — Ao. 1338 fuerunt
procoss. in Küden Fridericus de Meldrich et Gerhardus de
Stuben, viri prsdarissimi.
a)ie t>on ^emmer ober ^atuntar gcnannbt Äar-^
gen/^) Anno 1191 vixit Wolbertus de |)atumar benefactor
ecciesi® in SRiftc. — Ao. 1350 vixit in Rüden ^bel Äarge^
vir optimus, plurimumque de repnblica meritus, mht befin««
bct man fiele ma^ fein Sinfieget bnter aSr^)]^eben al^ngei^encfet,
iDcraug ban feine dcmittiff bnbt f^ontbleiti^ ftel^t abgnnel^men
— ao. 1412 vixit Lndeke bon ^emmer genanbt Äarge, Äno^je.
SMe bon Satle vulgo Äal^Ien") Celebris est memo-
ria Gerhardi de ^aUt, ob fundationem beneficii sanctorum
triom regum in ecclesia s. Nicolai, quam partim fecit ao.
1454. — It. ao. 1474 consulatum gessit in Raden, celeber-
nnius vir Gobelinus de Calle, — It. circa hoc tempas insti-
tttit Mermo de Calle memoriam in ecclesia s. Joannis äd
Marisß Magdalena — Interfttit item ao. 1191 fundationi Mis-
tensi Öfelc (i. e. Oswaldus) Calvus. — Ao. 1392 vendidit
Johannes Brinckman et Gertrndis vxor Gobelino Galen 2 ^et^
gen Sanbe^ fflt 20<S(i^iQ. toie el^r babor sab sigillo Judicis Jo-
annis 9tnBerg^ einen getid^tftd^en ^ufgangl^ getl^an bnbt ntibt
^anbt bnbt SPZnnbe i)at berjigen. litt, antiq.
©d^nibetöinbt genanbt bon ©nfe.*') Habitarunt
primitus eo loco, vbi ad pomoerium olim habitabat Herman-
nus Kannen (ober Mnncn) — Exiitit in Rüden ©erl^arbt
©d^nibetDinbt ein Benontbter ^napt bnbt Slmntetman in Stuben
4^)3ir ©tcgel ifl ein Bäfiit mit gtcei CuerBaltcn unb über bicfc
ein loott ber 8in!en mx ^t6)Un i^adb ge^enber ©(ä^rägBatlcn. — 46)S)ad
^a|>^en ifi im @^tibe oben ein Ouerballen unb unter btefem ein ^ti^netb"
eifcn ober ^aufolbcn, toic bie \). ©ering^aufen filierten; f. ^l, 55 unten.
47) ^ad SBa:^^en belanntüd^ eine nad^ innen gegabnte ©d^neibe^ange.
^©ratibiö nennt pe unter feiner 3«i<^nnnö eine SWuM^rome; öiettciijjft
SKauttrommel? @ine ^bbUbung bei 9tobend 9h;. 45. unb t>. Steinen
a;«f. 7. 9h: 2. a:af. 17. 9lc. 12. u. 16.
268
Cprout habet litera) bttfet ift in ©tteit^ gerl^aten, mibt ^er«
man ^nmpt, njegcn eine« ©e^Iger^abe« in $cbbing^ufcn ; ©ie
©d^nibetoittbt bie ®aäft at^ie für 6^urf. ©^ffengerid^te bct*
lo^ren^ l^at er opptüixt a^n bie SBeit^eit^, (id est Wfattumif*
te) jtt JRflben* ^nimolen leitet ©d^reibenbe alnoäf l^irbon in
archiuo für^cinben fein.— SSnbt ift ^irbei ju merden, baf auci^
aüt benad^barte ©tette bnbt örtere^ in puncto succumbentiae
al^tt einen (Sl^rfamcn {Rl^at in Wflben ^ahtn ^p^üixct ©ic an6f
foti^ane« fiele öntcrfd^ettige nod^ fürl^anbene acta, ab ©arften,
©d^maßcnberg]^, SBeric, Selide, Salbenl^artl^ bnbt anbeten Ör*
teten bejengen. — 5Wac^er aber fein bie bon @nfe gen 8Bert
berrücft, bnbt ift ©ici^arbt bon ßnfe atba^ «mbtman gett>or=^
ben^ circa annum 1530. Hie Wichardus fuit vir ditissimas,
^ui unicam reliquit filiam, qufe nuptui cessit Theodorico a
Plettenbergh in Castro 93erge^ qui ex hoc factns est heres
omnium bonorum (Snfen, tam Werlis quam Buthense situato-
rum, atque inter cetera decimse majores in Ruthensi agro
vulgo ber grofer 3^^«^^^ tt>ie and^ bie ®nttere gu Serftrat)^
bnbe mcl^r im 8tmbte3BerIe gelegene, l^irl^ero gereid^en. — Re-
marcabile ift t^, ba§ man gn äSerle in ber j^ird^en, bber bag
ff. ©acramen^ ^n% beten bon 6nfe fejpjel^n @ibete in einem
genfter artig^ in ®Iag gebranbt abtod^ erfinbet, toorunter ban
atte insingnia jn fe^en ftel^en«
!Cie bon ©raff f d^aft. ÜDft^ ©efd^ted^te bero bon ©raff*
fd^aft fd^einet, ba§ e« fiele« ^abc bei bie niebcren Äird^e s. Jo-
annis berel^ret« S^xittma^m beren insingnia fielfaltig)^ al^n
ber aSanbt bnbt ^ttären büfer Äird^en fein fn«^)enbiret geioefen
fein aber biefelBen negligentia sdituorum, bnbt fonften inju-
ria belli in Abgang)^ gerl^atcn.*®) !Deren bon ©rafffd^aft S33ol^=*
nnngl^ ift befinbtüd^, fei getoefen a^n jefeigem Doctoris Hap-
penii garten. SSnbt ift bie lefcte biefe« ©efd^Ied^te« geioefen
Anna bon ©rafffd^aft, eine gotte«ford^tige Prcbendaria be§ ©tiff :=
te| gtt ©eifd^e, toeld^e toie bmb ba« ^al^r 1602 ift J)o6 erBIi^::
d^en, J^aben bie ©atougreben gu Srud^l^ufen bnbt bie bon 3[mb^
gen gu SBeber bei ^aberborne ii^re ©üttere ererbet*®) — Ho-
48)S)te SBo^^enfd^tlbe ber. Cbel^erren t>. ®raff(^aft ftnb abgebitbet
in @€iberft Url. ©u^c IL Zal 1 — «)@€iberö S)t>ttajlcn €>. 149.
269
rnm insiiigne suspensum videtur Susati ad parietina s. Pa-
troculi et fratrum Franciscanorum.
35tc üon Sangcftrotl^.*^) Ao. 1404 vendidit Conra-
dtis de Sangeftrot)^ comiti de dtit^txii), castrum in Öfter*
(S^ben cum adpertinentiis« — Invenio in libro memoriarum
haec sequentia: Dominica ante Bartholomsi pastor, capella-
nus admoneant adstantes orare pro Friderico de Sangftrotl^
et Adelheida uxore, Conrado de Sangcftrotl^ et uxore, pro.
Henrico de 8an8cftrot]& et pro tota parentela. — Alio item
loco ejusdem libri: Dominica ante conceptionis Mari® pera*
gatur item memoria genealogi» de Sangl^ftrot^^ nominaümi
de ambone, ut supra dominica ante BartholomsBi«
35tc t)on Sß c d^ 1 1 e tt ft c b c.'*) Ex hac familia fuit qui-
dam Hermannus de Nechtlenstede vir egregius, qui gesgit
ao« 1363 consnlätum in 9?übem — Deithardi de ^ted^ttenftebe
memoria habetur in Ecciesia s. Nicolai, mense Febniario« —
anno 1392 fuit consul in Stuben Fridericus de 9tei^t(enftibe.
bettelet gnt ©d^tindtoormb.") H©c familia vi-
gint maxime in Rüden, circiter annum 1350. — Horum in*
singne videtur in fenestra chori s. Joannis supra repositd-
rio Tenerabilis Sacramenti. — Ao. 1362 fuit consul in Rü-
den Joannes bettelet — ao« 1404 vixit Theodorus bettelet
Theodori filius« — Ao. 1427 vendidit Fridericus tetteter Ar-
nolde Slfl^ufen bona qu»dam in Sorbede.
©ogrebcn.*®) ©ein mibt Sorgmfinner jn 5Rüben ge*
toefcn, l^aBen gn 9tüben Seltne jn conferiren, fo ba fein Slffter^
lel^nc Serenissimi principis Coloniensis. S3et beten ßm^jfend*
nfi§ ober Investilura fte fd^n)eren mügen, baf fic SRüben tot>U
tcn tl^renu bnbt l^olb fein. SÖBte mt^r ber ^od^^^ßbet bnbt ge^^
flrenger ^err 3[o6ft ©tetl^erid^ ©ogrebe ao. 1628 fetter l^at
entbedet, geftalbt el^r ^a^mtn^ bero ganbtfd^afft eilige Sont*
^>agnien JRl^euntere bnrd^ JRübefd^e gelbmarle gu bergetetten
50)S)er aöa<)]|)enf^ift> ifl fc^räg rcd^t« tti atöci ©firftcn gctJieiU.
2)ie untere ifl ein @^a(^felb. - •'^i)!3)ad Siegel ein git\df]d^ntit^ beut«
f<^ed ^eu3 mit 4 ©trabten gtoif^en ben $[rmen. — ^i)i)o» SBo^^en ein
^effel^afen. 9ioben« 9{r. 55. - 53) s. btd \dftoax^ abtange 8a(feti
i*er fenfrec^te «PfaW« ^t>Un9 ^x. "^
270
Koatix Bcfteöct önbt xäf «ranbt« ^l^r. ®cftr, f)ai gebcttcn, fre
bogl^ t>tc SSeforberungc tjerl^engen tootten, ba§ bero grih^tc
mdd^tc gcfd^onct »erben; tODrauf btefcfte in ^räfenfe bttbt
Wtr(i)bnv!t>t §errn ganbtroften iJribertd^en ijon iJütftenBergl^ in
sßdibas Hunoldi ä Loen, tnil^r gut ^ntl^tDort gegteben, ba§ fie
l^irju i)crbunben fid^ vigore prasstiti juramenti, bcfünben.
Die t>on SKefd^ebe.**) 5Düge l^aben t^re SBorniungl^
gel^abt bei s. Joannis Ätrd^obe, atoild^e ao. 1391 ©obbcrt bon
äÄcfd^ebe mt>t bcßcn §u§frati)tt ®ofta öd est Augusta) »ort
JBfiren, l^aben berfauufet gl^rnfrtbc \>on ber SRol^üen. 5Rad^r
tft fie al^n ble ®ret)en al^ngerl^aten, bnbt \)at fie ^unolbt
®rci)e beneficio s. Annse in ecclia inferiori conferiret. — SSHt^
fcj^ebe autem familia antiquisima est, et perhibetur Gobelinus
de Meschede ao. 1248 interfuisse transactioni habits^ in
@(i^nterlile pago, inter Conradum Arcbiepiscop. Colon, el
Engelbertum Osnabragensem, prout Gelenius asserit. Ao.
1191 interfuit Mistensis Ecciisß fundationi Herboldus de 9)2e^
fd^ebe.
öon Setningl^ttf eiu*^) Anno 1389 Arnoldus de Set*
ningl^ufen 93crg]^man ju Stuben interfuit fundationi beneficii
s. Georgii« — Ao. 1482 Wilhelmus et Theodorus fratres de
IBertngl^ufen vendiderunt aream suam, quam olim in Castro
Stutenborg]^ primores inhabitaverunt, sororibus angustinianis
in 9{üben^ quse eandem pro horto adhuc obtinent et exco*-
lunt. Litera super boc in sororum continetur archiuo. — Ao«
1463 vendidit ®obert bon Serningl^ufcn btte Äotfttbe aufm
JKrd^l^obe gn ^Iten^^Sifiben — Haec familia postmodum mi-
granit in Menzel pagum, atque ultimus hujus nobilis»mffi fa-
mili(e fuit Anthonius de 93erntng]^ufen^ qui circa annum 1639
obiit in ©delBorn ad Lippiam amnem.
S3onenf:t)tt 1^.^®) H»c familia multa militari gloria est
prffisingnis, quando qnidem Marckense chronicon inter cse-
tera perhibet, quod Tbeodorus ä$oQenf)}ttl^ miles gloriosus
ao. 1260 edomuit et expugnavit oppidum Lünen et Camen
^)^ttgi. ©etBer^ S^t^naffen @. 257. 2)a9 SSo^^en Ui ^o*
f>tn% 9hr. 64. — 55)S)ad bieget ibei StoBend 92t. 35. -~ M)^d
SBo^^en bei to. Steinen 2:af. 18 9h. 4. u. 19. 9h:. 9.
271
excussit sub Engelberto Comite Markensi« Fuit autem iis in-
ter comitem hunc et Ludinghusen condictos Wulff« Vliimus
famili» Vollenspiih sepultus inuenitur in St^ineren Harkensi
pago, pront id reperi ex incriptione cyppi, prope altare Ri-
nerense. — Ao« 1417 fuit Consul Rüdensis Rudolphus ^oU
35ic bon Srucrbingl^uf cn, hjeredes et milites in
Miste condicti antiquitus« Sie bö§e6 ®t^äfU6)tt^ SertramB
t>nbt Stnfcta^ Bei irftcr büger ©tabt gunbatton ao« 1178 ^a*
Ben BeigetDol^nnet, aud^ fiele beneficia bem ®otte«]^aufe in
SKifte conferirct, fotci^e^ l^aBe fd^on oBen angebeimtet. ^ngelei«'
(Sftm i)äbm fie büfer ©tabe äsebefttgungi^ anä} breftid^ Befor*
bereu l^tetfen, toie il^r insingne, ba^ero jtotfd^er ber öfter bubt
^aäfipoxtzn atnoäf (ä)n ber ©ta^mauuren 2to>eifa(i^tg]^ ai^ngei^
get") iDüge l^aBen anäf ü)xtn sedem gel^aBt aufm Castro
negft Bei ber Öftemt)ort]^ett , aufm ©tel^ne genent, bal^ero ber
fflrucrbtnger iöergl^ bereu ^^egcne feineu 5Wa^nien Belauftet —
5Dfi| ©efd^Ied^te ifat trcflid^e öl^ralte gei^ue, inmafen bie Äir^
d)t jn aSettd^e aB i^nen, tote aud^ fiele tu SRüben treflige gel^U:*
ftüdEe ))nter]^aBeu. — Fuit quandoque opulenta hsec familia,
prout invenio quod Arnoldus de Sruerbtugl^ufen et Iliana
vxor, trium inolarum extiterunt hseredes, quarum du» in
profloente Hoena, vna in Ütigfd^nei riuo fuerunt situat®.
Vixerunt ao« 1472, — Ao» 1411 Joannes a Sruerbiug^nfen
^apt, hypothecavit tria jugera agrorum, quatuor aureis
rhenensibus. — Ao. 1383, Arnoldus de ä3ruerbtug]^ufen ven-
didii Conrado Nevelungb septem jugera 22. aureis.
!QSBBer alias !&öBBeral^u.^^) Horum domus situ-
ata fuit in paroecia orientali, prout antiquissima structura
adhuc ao. 1620 superfuit, sed postmodum desolata, jam hor-
tom dedit Jolianni Stellman sutori. — Ao. 1405 vixit con-
sul Göddert de Döbber, vir insingnis — ao. 1421 vixit Ru-
^7)!S)et ^erattdaeBer l^at e« in ben 1820ger Sa^ttn bort noifi ge«
fe^en. 2)er Sa^)>enf4tlb ifi ^nxäf eine fenfred^te Sttiie in 2tt>ei $älften
aetBeiU, t9Pt>on bte jur dlec^ten ein ©d^ad^felb entl^ätt. — &8)2)te ^amu
fie fül^Tt einen \<SftäQ rec^tf gel^enben Breiten OuerBalfen mit 9leBenf&ben
int @^i(be.
272
Ihenffi Henricus de Döbber. — Quidam hnjus fiiinilie pwt^
modum migrarunt in civitatem Gesekensem. Ynde Hoel^s
ibidem ad pomoerium amplissimus, nomen sortitus eist, bero
^Sbittzu — Ao. 1421 viguit pr»positas in Selid^e ®i^l9^t
^Sibhtx, vnde domus praepositarse videtur nomen ber !£)Bb-
bcrct accepisse.
t)pn JRl^cmbUngl^ufett«^®) Inter alios ao. 1360 vt-
xil in 9Wlbett Arnoldus de JRl^tniMnifll^itfcn. —Ab hac faml-
lia viaarium ad civitatem Radensem adhuc nomen retinel:
ber rl^fanbUttgcr SEe^d^*
iM)n ©öd^ttoj),®®) S3orgmetincr in JRübcn, l^aben ge*
tol^onnet bei §ernt ganbtcümbt^urn SSel^aufungc in JRfibeti;
fein alno^ bntcr 60 ^a^rcn au^gcftorbcn*
!E)ic i)on ?)etfd^cn. !Dü|c filieren in il^rcn insingni-
bus einen auffteigcren ©eipotf, faft »ie ein (ginl^orne/t»ie
l^tnbet bem l^ol^cn altari in s. Joannis nicbercn Äird^en fte|ct
jtoeifad^ i^m ginfter gu erfel^en, 8D& bü^en bellten bie ©Jr^
fere 9Hten= bitbt SWen^eifd^en il^rcn 9?amen ; il^tc (Srbcn fein ge^
»efen Äcttelere genanbt ©d^ßncftoormbe/ ab benncn bic <&fb==
fd^aft auf bie S38rcben ift beritjiret. — Anno 1359 Consüla-
tum gessit in Rüden Gerhardus de f)eifd^en. — Ultimus hu-
jus familisß, nomine Heydenricus de Yeischen sepultus filit
in templo Franciscanorum Susati, ante medium altare, prout
inscriptio cyppi indicabat, generosum hunc virum ibidem cum
insingnibus, vti vltimum celeberrimae familisB ao. 1484 äe-
puhum esse. Sed postmodum cippus hie, permissu fratrum
coenobii, in usum aliorum defunctorum cessit, atque sie in^
curia hac admissa, memoria hujus celeberrimi viirl periit«
Dolendum est incuria hujusmodi, pltirimarum nobiUssimarum
famüiarum memoriam deperire«
©d^aben^ gnt. göbenberg ober ©d^toebingl^u^
fett.®*) Ao. 1384 vixit in JRflben Castellanus Nülkinus ©einübe
genanttbt bcn ©(i^lDebingl^ufen/cum filiis Euerhardo et Theo-
dore. — Hseredes herum habuerunt quandoque curtem Öling-
5»)@ie filieren ein^ti Heineti S5oöcl mit jufamwettgclcgtcrt glfigeln
itn ®^tbe, — 60)3f^r Sa^:|)cn ein »ogd mit auöge^annten giügctn.
•— 6')2)a« ^appm bei 81 oben 8 9lr. 29.
278
luaanaiii, qu» postmodutn revenit ad 3§t}ige( familiam^
ftmil id antique? docent liter®.
»on ^^ptrtn^^) Ao. 1392 floruit Fridericus de $c-
ptxm, militari gloria praesingnis. Ao 1409 vixit Rabanus
de ^tptttn. — In archiuo Rudensi Bcflnbct fid^, ba§ in anno
1453, ^ttman bnbt 3Kagnuö ©cfcrfibcrc bon §e^)etcn, fid^ jicgen
blc t>cii Siübcn fd^riftttd^ ^bcn rctjctftret, baf fic nid^tö »et-
ter (prout fert tenor literae) jcgcn bte ton JRäbcn tooöcn mtbt
JRown ober Sictben l^anblen, e^eban bnbt bci)ore pc tl^ncn jO^n
©olbtgulbett, »eld^c fie in transactionis vim l^etten em^ifangen/
»tbet erlad^t l^ctten. SBic fid^ ban aud^ bepttbet, ba^ fie fo*
tl^ane 10 ©gl. lieber erlad^t, bnbt totber geiatibc gctoorbeti
fein. — Ao. 1421 l^abett dtam Don ^tptnn, SIetfc feine ^u^*
frati) fambt il^ten SEod^teren S3elefen t>nbt ©tenfefen fid^ mibt
Scif)m 5ftct)elunge t)Ber eilige ©treibe »ergetid^en — Jidem con-
joges ao. 1418 vendiderunt Brunstenio ©d^tDinben novem
jugera liberorum agrorum 28V2 aureis. lit. antiq.
^nmp gnt. bon Ob in gen.®®) Slnfe fielen beflnbtligen
docnmentis ftel^et gu erfel^en, ba^ bie dtvtmpt castrenses Bu^
Oienii fein getoefen, tt)ie id^ bercn §eren ©roften ^emtan
Ämn^>fe jur SBel^nne eilige ijal mibtgetl^eüet, toeld^er biefeftc
git l^ol^r ßl^re in 5Danlc l^at crlennet bnb anfgenol^mnten. —
ao« 1401 Visit hie Rotgerus Rump, ein benombter Stnapt bnb
S3i>rgman jn 9{üben^ beffen memoria in s. Johannis ^rd^en^
is augusto, crastino Bartholomiei, tt)irbt gel^alten.
bo^ber SKol^nen®*) H©c farailia ex antiquis syngra-
phis et docnmentis apparet fuisse ditissima inter Burgiacos.
Yltimi hujus familise inhabitarunt pervetustum istud burgium
in coemiterio Alten Rudensi* — Ao. 1407 ^at Sl^renfribt bon
ber 2Kol^IIen belel^net Qo^an ©elelman^ mibt einer l^affien
^ot>c gu aWifte. — Ao. 1436 vixit JRenfriebt bon ber SWol^l-
len ein Sorgman gu JRüben — Nota ber gel^ntfreier $off gtt
aiten*5Räben ift gn »el^uf ber ©tabt SRübcn, bon ei^renfribe
»Ott ber SKoPcn gelauufet.
^^)S^x @tcael eine Bxö^tl; int ^fattbeatf^cn ^e^e genannt. —
0)3^r ©a^^5ctt bct Stoben« 9»^. 70. — «4) 25a« Siegel Bei t>. ©tei-
»en Xal 58. 9h. 3.
18
274
t>«>n ©affenborff , condicti SSredetfcIbt Aa
1367 vendiderunt Florinus et Friderictts fratres de ®a^m^
botf Brunsteiüo de Molendino curtem in (^odefölberg]^ profie
Stlten JRüben. — Ao. 1350 vixit Cos. Fridericas de ©affßm
b^rf^^) — Patricus de ©affcnborf instituit meraoriam in tem-
plo s. Joannis, et insingne Sassendorfiorum in fenestra ehori
dextro latere est videre.
gotourtoalb t/®) fein Sorgmenner in SRöben ^tm^tn
tele bau üi ao. 1477 ®o^toin fiumalbt ein SBorgmaim g»
Siübert toirbt gcncnnct. — Ao. 1366 vendidit Fridericas de
Sassendorf Theodorico et Goswino fratribus Ltirwaldt bona
8ua in campis Suttorpianis sita, prout Sassendorff eadem
h»reditarie ab Heynemanno ä Loen obtinuerat. Ex Itleris
antiquis. — Fuerunt item Suertoalbt domini cujusdam molen*-
dini in Moena. — Postmodum. migravit hsßc familia in ^ond^
laufen, ubi rudera castri supersnnt et insingne horuni in tes-
tudine templi Honckhusani conspicitur.
D^n Soenn.^^) Ex hac familia vetusta satis hoc loco
invenitur, et fuit ao. 1322 buc in vivis Hermannus a Loea
Cos. civit — Ao« 1366 fuit item in vivis Heynemaiinus ä
Loen. — Ao. 1470 vendiderunt Godefridus ä Loen et En-
gela vxor Joanni Hotteken, benSmn)[>f. — Invenio alibi quod
Gotscbalcus ä Loen vixit in ^l^ufen diocesis monasteriensid
oppido et usus est insingni monocerotis; fuit hie vir exi-
mius. — Tradit Cleiasorgius in suo Ghronico, quod cirdler
annum Dni 1240, quidam Rolandus ä £penn interfuerit fun-
dationi monasterii campi s. Mari» , puto huno Loeft eum
fuisse. Est vero fundatum ab Hermanne comite de Catze»*
ellenbogen, episcopo Monasteriensi, qui et Collegia ss. Mar-
tini et Lttdgeri in vrbe Moaasterieosi fundavit. — Perhibet
Leuoldtts Northoff in suo chronico Marckensi, quod ao. 1277
f^^tiiil; quidam Hermannus de Soenn, qui ipsa omnium Sano-
loruni, Engelbertum comitem Marcanum versos TecklenbiH^h
eunlem, coUectis complicibus cepit et viginti quinque vulne-
«&)©ettt Siegel M toen etciticti Xal 53. 9hr. 4. — 66)S)a«
XBo^^n (ei 9loben« 9^r.62. unb t>, @teitien £af. 46. 9h:. 2. — 67}2><i«
SSa^^en: et» auffieigenbed (Sin^orn Ui t). Steinen Xal 8^.9ie. d« .
275
iribus coBfectum in SSrebelODtt^ deduxit, ybi plus ex moe-<
fstnre, quam vubierum dolore, ipsa s. Othmari die, pie s.s.
M^haristia sumpta, obiit, Euerhardo filio relicto, qui corpaa
pHtris, aroinatibus conditum in (EappcnhoT^i) sepelivit, et
S3irebeDortl^ castrum destruxit. Hie Euerhardus postea ao.
t288 ipsa s. Dionysii oppidum Werle obsedit, ad ditionem
compulit, murosque et fossas solo co^quavit. — Perhibet
Levoldus Northoff in suo Markensi chronico, quod quidam
militari gloria praestans vir, Hermannus de Lo3n ao. 1277
eomitem Tecleburgicom captivaTit et 24 vulneribus affecit,
Tnde et mortem appeciit.
IJrcfefen.*») Qä) befinbc, \>a% ein ©ttett)^ ift ctttftanbcjt
mtsx (Sotbtctt bc aShreben p {R^etbercn m't>t ^abtbetgc, tUt
e|ti(i^c Seltne, »orübcr ban^ol&ön öon ^abtbetgl^ erioetfct, bafe
ti^ Seltne Betjot l^oben ©obcfrtbt t>on JRüben öttbt feine (gr*
beti gel^obt, toeld^e fie al^n §etnian grefefen l^aben t>txtam^tt
!Dfi|er grefclen f)at fic ^Pobtberge nad^er aufgetragen, önbt
l^ben fie bie ^abtbcrge »ewirfet t>nt>t fein atfo ad serenissi-
Bmm al^getl^aten. fjrefelen aber l^aben nad^cr gu Slel^entb
getool^nitet. — Quidam Joannes grefefen fuit militari gloria
celebris in belle Susatiensi, sub archiepiscopo Theodorico
ide JHorsa; qui, cum Yeischen pagum in Susatensi territorio
Buxiiio Belekensium, Ruthenensium et Hirtzpergensium con-»
cremavit, ä Susatensibus cum 43 asseclis captus fuit. Per--
lilbef autem chronicon Susatense quod quatuor solum nu-
mero Susatenses, hanc parti sint victoriam et praeter qaa-
draginta tres eaptlTOS, quadraginta octo.equos in prsedam
oMnuerint.
@reöen.**) Ao. 1462 vixit Hunoldus Greve, Procos.
Rudensis, quando civitati vendidit molendinum, bie Srante«
ÜBDl^tte genennet Fundavit hie principaliter altare s* Ann«
in eeclesia s« Joannis et collaUonem instituit pro iamilia
Bambsbeck. Hie seditione postmodum mota in 9tAben, mi-
gniTit Werlas, vbi itidem plebem contra drossatum Wichar^
68)3)48 ©a:^^)cn: im (gkjllbc «n Cucrbatfctt, untet »cttijcm bwi
euxnt im ©reietf. — • 59)S)a« SBa^!|)en: ein ^d^ilb mit einem Ouerbalfen,
über lo^en ein l^albe0 Kleeblatt t^etbocfiel^t.
18*
276
dum ab @nfe et Salinarios concitavit^ maiialtiiiMlue fowsrHEI«^
rnm litium extitit auctor. De hoc Ruthen» ittud l«itum fok
diverbium :
$)unoIbt ®rct)c,
b^ ¥^ S^^*^ ^^^* g^^^f
®o »tuen totr t^me nd^mcnen
"^at Äalf mit bet Äo)^
SBnbc bic §örbt bart^oJ*»)
Hie habitavit pone coemiterium inferius, prout superiui? re-
latum.
^icbcfuttdVO Haec farnilia fuit pia et prsedives,
vnde diversa altaria, prout superius satis indicavi, hie pie
fundaverunt et mercedem «ternam extra dubium, ÄDeo «I-
tissimo, in aetema gloria reportaverunt. Floruerunt potissi^
mum annis 1400 circiter et sequentibus.
W> bilden fcigenbenn ©cfd^Icd^tercn f)oi bte Insingnia mä)t bBcr*
fommen fönnen, fein jeboc^ anäf Sorgmenner tl^etleö bnbt für-
l^etttge (Sintool^nnerc büger ©tabt genjefen.
®te bon Äcblingl^ufen genannbt SSal^te^jage.
Ao* 1353 extitit in vivis Carolus de Äebltngl^ufett , vir mili-
tari gloria celeberrimus
©roften. Ao. 1363 vixit in Rüden Henricus ÜDrofle
Senator, lit antq. — Ao. 1442 fuit hie Consul Erenfridus
SDrofte.
bom 9l5be. Ex hac familia Ruthena, oriundus fiiit
Joannes bom StSbe^ qui ao. 1444 durante obsidione Susa-
tensi, ibidem consul, strenue se contra hostem prsestitit,
prout Susatensis perhibet chronica.
bon (S^erbindl^ttfen. Invenio quod ao. 1339 exti-
tit Consul in Rüden Rudolphus de @^erbtng^ufen.
SKarätt) orbin d, Ao. 1363 vixit in Rüden iHacko
Marckwordincks; vir multum devotus et pius.
. SButff gnt. bon Sfibtngl^ufen. Döß ©efd^Icd^te ^at
«ffinitetl^ ntibt ber bl^ratten Wüti^enborgi^ gcl^aBt. anmalen
td^ SBranbig in anno 1631 auf 5Kunbe bc§ l^od^ebefgeBprtt gc*
'?o)(gtne ^effere SBerflon oBcn @. 67. — '02)a« ffia^^sen ifi ein
€^(^i(b mit einem fd^rfig re(^t0 ttegenben, oben gesinnten Ouerbalfeti.
277
ft«e;a^ t>nbt ^oc^gelarten fetten, $ern Qoffan SButoed jur
götd^tcn p. m. ßtfcgcfcffcnen in 5lrn||)cr8]^, ff ob öcrftanben,
toie Qffx ©cftrcng. Bei i^rcr Seltne investitura ä serenissimo
Principe Coloniensi, auf 9tÜbcn tijcrbcn bceibct. i>ft [onften
büge familia antiquissima in Westpbalia. jDal^ero aud^ En-
nertzelius et Letznerus biefe(6e mibtfe^en inter primarias et
antiquissimas familias veteris Saxonise seu Westphalise; ge»
lei<!^ 2ippt, 33ürcn, SEed cltorg)^ , ©tcinforbe, Sruncfl^orft et
caeteris etc..
öon ber 8^t^. Ao. 1363 vixit Conradus de 8^t^ ser
oator Rüdensis. Hoc anno vendidit Uermannus Vogt Gode-
frido de 2\f% Gobelini filio hortum, curtim ac totalem are-
dm cum suis adpertinentüs et annexis, sitis in oppido Rü-
den juxta portam indaginis. — Anno 1394 fuit in vivis ©er«
^arbt ^on ber g^tl^. — Ao. 1412 extiüt Godefridus de ii)tit
Rüdensis., qui fuit Canonicus ad s. Seuerinum Colonise, et
contulit niulta beneficia ecclesiee s. Nicolai et principalis fuit
fundator beneficii s. Vincentii, prout elucet ex citata supe-
rius fundatione.
Don 3SIbe condicti Erpes. Ao. 1307 fuit consol in
Rüden Godefridus de ä3Ibe. — Ao. 1333 celebris fuit hie
Gobelinus de Vlde. — Ao 1389 vixit ilera Gobelus de Vlde
-TT Ao. 1372 extitit consul Rüdensis Gobelinus de Vlde.-r-
Ao 1363 fuit Senator Joannes de Vlde. — Ao. 1407 ven-
didit Hermannns de Vlde Mennoni Wekelmann decem jugera
agrorum, (eint {(einen ^imiä/tn sedecim aureis. lit. antiqu<e.
^etterat^. Invenio quod ao»Dni«1362 Engclbertus
^etterat^ famulus, caslellanus in Rüden, uli fert tenor lilter®,
porrexit in pheodo Joanni 92e^elungl^ duos mansos, quorum
unus Situs est in campis villaß Slt^ften^ alius vero in äßeefte
cum pertinenlibus nemoralibus, bisce niansis attinentibus,
id est &ä)* ober ß^ttoerflj.
SJie ^on (^ffele. Perhibet Joes Gehlenius quod ao.
IS^l? interfuit Arnoldus de (Sffele transactioni inter Engel-
bertum et Godescbalcum de *ißabtberg]^^ ratione infeudationis
arcis Padtbergianae , quae habita est Ruthenie anno prfeme-
morato«.
278
)9on ^ebbtngl^ufen. Ao. 1338 füit consiil inRidea,
Gerhardus de ^ebbingl^ufen. — Ao. 1191. interfttit cosser
crationi eclesi® in SKiften Herboldus de ^ebbittgl^afen, •
bon SSrunningl^itfen, Hi olhn fuenint bseredes \>t%
Äfd^cnt^ale« , bal^ero bct tractus alncd^ btc SBtftnnlngl^itf«
®Tunbt »Irbt gcncnnet. — Ilem ber SBrunnmfcr ^off in ao.
1450 alnod^ per literas n>irbt benennet — Memoria Deihmari
de S3rünning]^nfen celebratur in ecdesia s. loannis, Janufi*
rio mense. — Item ao. 1517 cnrtis 93runnin^ufen «luperiiis
apud Misteiisem pagnm, fit mentio.
bon ©d^neborbindi^ttfen. <g^ befinbet fid^ ein 85er*
tta^ in archivo nostro, gtoifd^en ben ©cbrüberen \>xm ©d^ne-
borbtttdl^ufen bnbt ^abcvingl^ufen ratione limitum bew ^öbe,
bnbt crfd^einct, ba^ bic Sanbttoel^r ah bem ^otterbrod^eö :@i*
|>en l^inab nad^ ber nittteler SRü^ßen auf ber SKJl^ne, ba^^ero
i^ren a3l^rf))rungl^ l^abe. — Dederunt autem fratres de ®6fwt*
bcrbtndl^ufen quotannis ad Michaelis de molendino suo in
curiam Budensem 15. denarios; ex libello perantiquo red-
dituum civitatis. — $aben büfee ao. 1350 betgetool^nnet einer
SSmbjtl^ungc bero SRübtfd^en SSelbtmarde, bnbt bel^aftet ob t^*
ncn ber ©d^ncborbtnger 35erg]^ feinen 5Ra]^men*
S)ie bon ^abertngl^ufen. invenio itidem ex libello
memorato prouentuum et mulctarum in Bdden, pront est in-*
scriptus, quod Hermannus de ^aberingl^ufen^ annuatim de
sno quoque molendino in curiam ad Michaelis solvit sex de-
narios. — g[ft bermuti^ttd^, ba§ tl^re SBol^nnunge fei ge)»efen
al^n ber ^atl^mefe, vbi visuntur ruderum vestigia, ad agrum
Martini Otten p. m. bnbt \iz}:iCi\,itt <A i^nen baö §abertnger
gelbt feinen Slal^nten.
!Dte bom ©tel^ne. Ao. 1359 Ooruit in Rüden Rici-
nus deLapide, vir mahgnanimus et pius. — !Dte bom @tei^e
^abcn bie bon ^aberingl^nfen geerbet, toie beflnbtttd^ ift.
erlebe. Arnoldi de (Sglebe memoria habetur in o€-
clecia s. Nicolai prout vxoris ejus et hseredum.
(£If<)e. Ao 1369 vendidil Eberhardus de ®||)e ifna^>e
•curtem suam in SBeifebe, Ludekino de Molendino — Ao.
1214 Hermannus de Elspe interfuisse perhibetur ab Aegidio
279
Glielenio, transactioni inter Godefridum coniHem Arensper-
{T^Ksem et coenobrani (Srafffd^aft ratione donatanim deeima-
rom in SBarftcn.
öon Allagen. Ao. 1341 fuit celebris in Rüden Gi-
mlbertus de 5lßagen. — Ao 1378 Anthonius de SCÖagcn vir
insingnis exMU — Ao. 1322 Lubertus de SlQagen consul
Büdensis , Consensu Gobelini SBuImung^, Hermanni de Soen
Joannis Renfridi, Giselberü de Ättcflingljufett, Henrici de !j)re*
j>er et Conrad! de (Sffclc, dederunt liberam domum fratrum
minorum, vt orarent pro civitate. Docum. antiqua.
t)oit @^:))en. Ao. 1458 celebratur memoria Joannis
de Eppen Cos. Ruthensis«
^orbontng]^, Ao. 1385 gessit in Rüden Consulatum
Conradus Porboning. — Memoria Christin© de 'ißcrboning]^
et hsredum celebratur in ©de s. Nicolai. — H©c familia
postmodum sedem fixit pone Werlas, in vicinia domus 93ffe«
Un, ubi adhuc visuntur rudera et locus ex familia nomen
bcro ?ßoTfco»tng]^ot)C retinet, gg l^aten bic i)on Sübmgl^ttfen
gcnanbt, bü^cn ®x% nad^cr gectbet, bubt ift l&ei ber ©oiftifd^cr
Sel^be berftl^cuttret. — Alibi invenio, quod Wilhelmus dePor-
boningh et Ludewicus de 93ffelen^ fuerunt schabini Werlenses.
5Die wvi §oI^ laufen. Ao. 1401 vixit 33artl^oIbu^ de
^olfel^ufctt, miles Rüdensis. Slfbol^ l^at Scrnl^arbt t)on |>oIft'
laufen fid^ bcrBorget für (g^rcnfribt bon ber 3Kol^tten, bnbt ber-
j^ct in bilfeem 5Documente ober Dbügation auf aUt ^ti\U bnbt
xotUlvi) SRed^t anf SSorg^rcd^t bnbt ©d^e^jfenrec^t. — Ao. 1350
^ot ^er SBißer bcn ^olfei^ufen mibt fectgetüol^nnet einer SSrnfe*
gil^nge berp 9fiftbifc^er SBotbemelne. SBie biefelbe in SRübi*
fd^cnt bl^raltcm ®tatuten==33uc^e folgenber ^n^^aft bnbt bcrgeid^*
ttttfe ift fürl^anben, bnbt man barauö bte atte ^erligleitl^ biefer
©tabt ^at tDot aBpnel^mmen, toie nemfcüd^ berer 3eit]^ bü§e
©tabt in ordines et Classes l^ögft rpmbüd^er 3Kanir ift ger-
tl^cilt getoefen. Tenor Imi^ tote folget: Ao. 1350 l^aben be*
melier SSmBjil^nnge beigetool^nnet a3artl^oIb bon 33üren, 9War-
fc^oid in 2Beftj)l^aten. Item ber Sil^at. Item ble §erren, $er
ÖJcrbt bon Siüben, $er JJribertd^ bon ©affenborff, |)er ffiiöcr
, Mti ^^olfe^ufen; $)er IDiberic^ bon SRefd^ebe, ^er iBrnnftctn
280
t>on ber SOto^Uen, bie St^ibbere. Item Sorg^mennere (^ibrid^
»Ott 3ÄcIbrid^^ ®obbeI bon SRöbc, ^cnrid^ üon ^cmmcrbc, ©erbt
ftarge- It. bie gibeftenn Stffiert de ÜDübel, ^elrnid^ bott beut
Äöbc, ©attber bon ^e^jerett, ^ennid^e bon ©d^neborbindi^ufen,
lEeftel ®rebe, ^enningl^ bon ber 2WoPen,
Atque hinc liquide videtur
Quod ea qua orta sunt occidant, et quae aucta sunt aenes-'
^ant.
atque sie
Esse, fuisse, fore, tria florida sunt sine flore
Gt simul omne perlt, qued fuit est ei eiit.
2ax
X.
Don
^tOm^t mülUt ttnb (E0nteUtt< StetDC.
1616
®6 ^at pd^ too^I feine @tabt tn ©t:ftfareit, fo Dieter
(El^rDnilenfci^retter gu erfreuen ate ©ortmunb. ©te [inb in t>.
Steinend Dueöen ber loeftfälifd^en ^iftorte*) aufgefüi^rt unb
im üDortmunbfd^en ^agagin^) unter 93etfägung ntand^er ßte^
rarifd^er ^ufälfec ^^ We SSerfaffer unb il^re ffierle, Don «r*
no(b SEflaüindxot>t d^ronologifd^ georbnet. @d [inb ii^rer nid^t
»entger ate 35; anfangenb öon ongebßd^ 855 unb l^erab rei*
d^nb Bio in« 17*« Qal^rl^unbert.^) !J)ie älteren unb 6ei »ei*
ttm bic meiften S^ronifen Beftel^en jebod^ nur in bürftigen Stuf«»
jcid^uungen über bie fabell^aftcn Anfänge ber ©tabt unb über
bie ©efd^idte eingelner geiftlid^er Stiftungen in berfelben ober in
toeitl&ufigen 6cnq)Uationen aud anberen alten @]^roni{en über
bie ©tabt unb benad^barte »eftfättfd^e ©egenben o^ne eigene«
SJerbienft; aufgenommen, »enn e« fid^ l^ie unb ba bon Stuf*
« ) Unter bett Stummem 1--18, 44, 45, 46, 47, 58, 81, 86, 87,
8*^. — ^)3m cr(lcn iBbe. @. 17 fgg. 2)arau6 flnb anäf hitdla6^xiä)ttn
9ef4ö)>ft, mtö^c Sebbtgen in bem loon tf^nt angefangenen ^anbbud^
ber ^ijlor. gcogr. Siteratur SBeflfalen« I, @. 126 toon ben ©djriften über
bie ®raff4aft ^ortmunb mtttl^eilt. - 3)S)te metflen flnb i^ren SRamen*
nad^ aud^ im 31. Jto^itel ber folgenben SRät^erfd^en (E^rontl aufgeführt.
282
jcid^ngcn auö ber eigenen SeBenöjeit ber ©erfaffer l^anbelt
a)er told^ttgftc ton aßen bicfen Patrioten tft £)etmar 3»fil^>
beffen i^xonihn bcm ^Wanten nad^ tooi^I aßen, bem QtiffoÜt
xta6f aBcr nur wenigen toeftfältfd^en ©efd^id^tfrennbcn Befannt
finb, »eil nur toentgc« babon gebrudt tft unb bie meiften
f)anbfd^riften, »egen tl^re^ Umfanget feine toelte SSerbrcitung
gefunben l^aben.
I)etmar 5!KflI^er tüurbe am 10. 3lug. 1567 jn ©ortmnnb
geboren, tt>o fein SSater 3^o^nn 5K. Kaufmann unb 3D?itgfieb
ber ©etpanbfd^netbergefcüfd^aft toar. Dbgleid^ anäf junt Äauf*
mann^panbe Beftimmt; tiefen tl^n feine gftem hoäf ba^ ®^«t»
nafium ber 3Saterftabt Befud^en, ttjo er bann in ©^jrad^enlunbe,
in lateinifd^er ^oefie unb ©efd^id^te bie erfreuttd^ften gortfd^ritte
mad^te. yia^ bee 9Sater« frül^ent SCobe (1573) unterftfiftte et
bie 5Wutter in gortfül^rung ber ^anblung, ol^ne feine ©tubtcn
ju unterBred^en- (Sr »ürbe biefe jebod^ mit ber ^tit geö)i|
aufgegeBen unb fid^ ganj bem Äaufmann^ftanbe gctoibmet l^a-»
Ben, njenn er nid^t bnrd^ einen Befonberen Umftanb bab^n tio&tt
aBgel^atten Sorben. (Sin Darren tDoÜener S^ftd^r, ber für
atcd^nung feiner SWutter nad^ ©ortmunb geBrad^t tDerben fottte,
»urbe im Strbei üon ft)anifd^en ©clbaten toeggerauBt. 5Diefer
UnfaQ, ber in ber bamatigen, enblo« friegertfd^n 3^^*/ ^^^
biete äl^nUd^e Befürd^ten lieg, berleibete il^m ba^ ^anbel^gefid^ft
fo fel^r, ba^ er e^ baran gab unb fid^ au^fd^Ite^Iid^ ben <Sttt*
bien n)tbmete. gr »urbe Stbbolat, ^otax unb Stid^tcr ju So*
betfd^wtngen, ©einen SBol^ttfife Bel^ielt er in 5Dortmunb, too
er aud^ in l^ol^em Söter ftarB. @ein Sobe^jal^r ift gtuar ntd^t
genau Bclannt, benn bie ^nfd^rift feine« geid^enftein« auf ©t.
ateinolbi tird^l^ofe, toar fd^on 1741 nid^t mel^r ju lefen. Otr
fteDte aber nod^ am 26. 3?an« 1654 ein S^otariatbocument <m9
unb nad^ SSerfid^^erung be« gel^nrid^terö SSeurl^au«, l^at er nodf
am 22. 5Dfai 1655 geteBt, alfo tüenigftenö ein SSjä^rige^ Ät
ter erreid^t/)
IDer Bel^arrlid;e unermnbete glei| biefe« 2Kanne« für ba-
terlättbifd^e ©efd^id^te, ift nid^t nur au« feinen jai^Ireid^en ®d^rif-
A)b. @tettten ^v % u. t^AjUindrobt e> 44.
28S
tm, fottbem audf barou« ju ermeffcn, ba§ er bic ungebrudt
itUititntn^ rnnfangreid^ften ttx^elim^ me^rmate uttb au^etbem
«te ffil^rotttlcn feiner aSorgdnger aBfd&riet- 2Dtefc ©(i^reibege*
gebulb cttoedt g»ar grabe fein günftigce SSorurtl^eil ffir bie
«etiodßtät i^re^iöefifeere; inbeß tft eben 5WüI^er boc^ ber erfte
i>ön ben älteren !Dortmunber Sl^ronilenfci^reibem, be^en Ärbel*
ten ®^)nren eigener critifd^er gorfd^ung anftpetfen, obglcid^ anHf
biefe nod^ fd^toad^ finb unb eigentlid^ ^ragmatil ber ©efd^td^te
hei il^m nid^t gefuc^t »erben barf. ©ein größte« aSerbienft ift^
ba§ burd^ bie öon üfxa gelieferten Slrbeiten, bie feiner SBorgän*
ger fämnttlid^ üBerPßig geworben finb. DiefetBen beftel^en
an^ folgenben einzelnen ©tfidEen.')
A. ^ebrndCte: 1) Nova comitatas Markensis tabula,
finitimorninque locorum verissima descriptio, authore De(-
waro Mülher, anno 1608. Sine in Än^jfcr geftod^ene Sanblarte
»0« ber ©raffd^aft 9ÄarI nnb Dortmnnb. — 2.) Erotica seu
ematoria Andresß cappellani regii, vetustissimi scriptoris, ad
venerandum suum amicum Gwalterum scripta, nunquam an-
tehac edita sed saBpius ä multis de^derata, nunc tandem fide
diversorum Mss. codicum in publicum emissa a Dethmaro
Mulhero« Dortmund» typis Westhovianis. Anno Fna Caste
et Fere aiJfanDa. (1610) 18 ©ög, in 81, - 3) Änrtje«
CSbronicon i)on anlunfft, jnnai^nt unb f ortgang ber ffia^fcr-
Bd^en freien 9teld^«* nnb ^anfeeftabt ©ortmnnb, berfaffet
bnrd^ D. Mulherum, Antiq. stud. !J)ortm, Bei Slnbrea« SBed^*
ter^ in ganblartenform. & voixt ba«feIBe fein, beffen SKei««
Born in ber 5Woten ju ber El^ronil Sibefinbö bon Vorbei er^
tofil^ttt. — 4) S5a« Stemma baronum Fürstenbergiorum toel*
äft& bie Monumenta Paderbornensia entl^alten, fotl unter an«
tercn and^ an^ ben S^ronilen ©etmar SRüIl^er« g^fc^ö^jft fein,
— 5) gr gaB S)ortmnnber ßalenber, nad^ S(rt ber ©omla*'
<>iteBatenber bon SRünfter, D^naBrücf n. f. tx>. l^erouö.
B. Ungebrndfte. 1) ©nntmarifd^er begriff ber iDortmun*
bifd^en ©tabt nnb ©rafffd^afft (S^ronifen, barinnen angegeigt
&)®te {tnb auger (et )»on Steinen u. 37laIttn(frobt a. a. O.
üu<üf genannt in Harlsheim bibUoUieca Colon, p 6tf«
284
ti>irb, loatt biefelbe ftaU )u bauen angefangen, and^ toa^ fld^
finber anfangt berfetöen bt« auf biefen gcgentpfittigcn tag bed^
tDÜtbig alba Ibegeben unb jugetragen i^abe. ColKg^rt unb o^
i»{e(en alten SRonumenten infamen berfa^t burd^ S>etmatn ^uU
l^er, S3ürget bafettft, ju e^r, t^um unb nutgen mtint^ gcßefe^
ten SSatterlanbe^. Anno reDemitfptor/s nos4r/ IhesV Cbrl-^
Bit. (1610), Die in Weinten gcfdjytieBene SSorrebe; ®i« Chi^
nicon o tefct mein n. f. »). ift andf bor ber nad^ftel^enb a>?
gebrudten (S^ronif b, 1616 angebrad^t (Jene ©d^rift 9»üt
^etö l^at mel^rcre Umarbeitungen bon berfd^iebenem Umfange
erfal^ren. 5Die Doßftänbigfte mt 200 Sogen in fol. — 2)
Äur^eö Chronicon ber Äaljferlid^en frejjen ^tid^^^nnh 8lnfe#
@tabt ÜDortmunb neben umliggenber ©rafffd^afft ®n Slu«*
jng au« ber vorigen ©d^rift, ber baju beftimmt toar, at« ^xo^
f|)ectuö eine« großen gefd^id^tfid^en SBerl« über gang äBeftfalcn
gcbrudtt gu toerben, toa« jebod^ unterblieben. ®ö l^ält 8 gc*
fd^riebene S3ogen. — 3) Chronicon Westhofno-Mulherianum,
3u ben SSorgängern 9KuIl^erd gel^iSrt 5Diebrid^ SBeftl^off, bex
feit 1540 ©erid^tfd^r eiber gu SDortmunb toax, tt)o er 1551 ari
ber ^eft ftarb. @r l^interüeg in fd^Ied^tem Satein eine ungc*
mein toeittäufige, mit biel unnöfeem Äram angefüllte Sl^ronilr
loeld^e 9Küf]&cr, toeit fie nur nod^ in berftümmettem ^ttpÄWfe*
auf bem SRatl^l^aufe öorl^anben toar, überfeftte, reftaurtrte unb
bi« 1601 auf 200 Sogen fortführte, ©ie entl^ätt aüee, toa^,
er bon ©ortmunb unb beffen 9iad^bartänbern gu fagen tonü^^
— 4) Äurge unb einfältige toj)ogra()]^ifd^e unb d^ronogra^)]^i*
fd^e Sefd^reibung ber ©tabt unb ©rafffd^afft ^Dortmunb, ba*
rinnen angegeigct toirb, toan bie ©tabt gu batoen angefangen,
aud^ toag ftd^ finber anfange berfelben bi« auf biege ^zit htäfU
toürbige« alba begeben unb gugetragen l^abe, mitt fonbertid^en
Äu^jferftüdEen gegiert. ?lu6 atterl^anb alten unb neioen 2Äonu^
menten, ^iftorien, ßl^ronifbüd^ern, bewerten fcribenten gufam*
mengetragen burd^ Detmarum Mülher. ©iefe ß^ronif, tocnn
aud^ im JEitel fo giemtid^ übereinftimmenb mit ber gu 1 gebade-
ten, ift bod^ toefentlid^ babon öerfd^ieben, toeil fie nur 34 ge*
fd^riebene Sogen enthält ©ie fängt Don Sari b. ®r. an mtb
reid^t bi« 1611; Obgletd^, bem üCitel gufotge, für eine gebrudt^
285
«aegöbc mit Äupfcrn Jeftimmt, ift pc bod^ nid^t gebtu(ft tbot^
Wti — 5) ^awctmantiö 3 SSüd^er de familüs emortuis prin-
t^m, comitum etc. l^at 5!KfiIl^et in einer bermel^rten gotm
jttfttmmengefd^tiefcen. — 6) Nobilium virorum WestvaK» tarn
viYOnim quam demortuorum stemmata, ex antiquissimis mo-^
numentts nee non literis sigillatis eollecta, studio Detmari
Mfitheri — 7) Satatoge bon ben erjBifd^ßfcn ju SÄln, aWainj
nnb SCrter. — 8) Sepulcralia.
5Dle langiäl^rige unb au^geBreitete Sefanntfd^aft mit fo
öicten Duetten ber tDeftfSIifd^cn ©efd^td^te, erjcngte ben ©eban*
len in STOöIl^er, eine ©efd^id^te bon ganj Sßeftfalen l^crau^ju*
gcBen; ju n^etd^em ^mdt er fld^ mit 3^ol^ann Urftnn^ unb
iSotneßu« SWebe bereinigte. ®er erfte bon biefen SSeiben, ber
Pd^ aud^ S9Sr unb nad^ feinem ©ro^ol^eim (proavunculu«)
€enrab §ercöBad^ (geB. 1496, f 1576) aud^ |)ere«6ad^tu*
nannte/) toax au^ Sffen gebürtig unb tt>{e er felbft angiBt,
ein Snd^fül^rcr ober aSud^^änbler. @r ^at eine l^anbfd^riftfid^
bistoria Westphali® seu veteris Saxoni© in beutfd^er ®:prad^c
^linterlaffen, bon bereu ^nl^alt b. ©teinen eine UeBerfid^t
glBt'') !Durd^ feinen Balb nad^ 1616 erfolgten Sob, geriet)^
baö j)ro|ectirte gemeinfd^afttid^e Untemei^men toieber in« @toc*
fen. eorndiu« SWcbe, geBürtig au« Hattingen unb 9?ector an
ber ©d^ule gu gffen, l^at au^er ben mit SWfll^er gcmeinfd^aft»
6d^ BearBcitetcn ©ad^cn l^crau^gegcBen, 1) Encomium Rur®,
eine j>oetifd^e S efd^reiBung be« SRul^rfluge« unb 2) auf einem
gebmdften 93ogen ein : ^r^e« Chronicon ba« ift ßftract unfe
Ätt«3ng ©ortmunbifd^er |)iftorien.
SBa« fid^ 5WfiI^er unter einer ©efd^id^te bon gang ©eft*
falen badete, gel^t an^ bem üBcrfid^tlid^en ßnttourfc berfelBen
^erüor, ber fid^ in feinem 5Rad^Ia§e gefunben l^at. ®ö foöten
bartn aße 85nber be« el^ematigen toeftfälifd^en Greife« am red^^
ten Ufer be« JRl^ein«, einfd^tiegßd^ be« gum nieberrl^elnifd^en
ftretfe gel^örigen ^ergogtl^um« ©eftfafen, nad^ il^rer naturli*
6) (Sin tl^m gel^örtg getDefene9 8u(^: Poemata Henrici ab Hoevel,
tefet int Seft^e bed ^eraudgeBer«, l^at er mit Um SBermette Be)d(i^itet:
Ex bibliotlieca Jois Vrsini alias Heresbachii. — '')OueIl[etl bef Weftf.
«ifl0tte e. 13.
286
d^en nvb pofxt^dfm Sefd^affen^ett, jebed eingeltt^ gefd^c^tik^ U*
fd^ricbcn tocrben. «te 5IÄuftcrftfi(f berfelfecn fottte öwrl&tlig'bfe
©efd^^te bcr ©raffd^ft 9Äatf etfd^cmen, iDoriÄcr no^ einnat^
btttdter $tof)>e€tM unter bem Zitd ootliegt: Metbodus ope-
ris universi, quod Cornelius Mevius, Detimrus M nlheiiis ei
Johannes Ursinas , proximis nundinis Fraoeofartemsibus yo^
lente Deo etc. in publicum producent. %U fid^ aber bfefee,
toa^rfd^cinltd^ burd^ ben Siob t>m Urfinuö, »ergögcrte, fo Be»
fd^ränften fid^ 3RüIl^er unb 3Äeinu« bccrouf t, ^. 1616 t>ev^
läufig eine l^iftorifd^c SBcfd^rettung ber ©tobt unb ©roffd^oft
Dortmunb, ate »orläufer unb JBorttCb für bte ©efd^id^te ber
©taffd^aft SWarl, toobon fie bem ^rof^>ecttt« gufolgc ba« fed^fte
S3ud^ etngunel^n beftinnut tJoax, brud(ferttg au^guarfidten,
toeld^e aber eben fo »euig iim S)rudt gelangte. 5Diefe^ SBer!,
toorüber SKetbom in feiner S)iffertatton de histori® inferior.
Saxon. notitia p* 26 berid^tet^ ba§ er bie ^anbfd^rift ba))im
befifte unb ba§ im 8*? SicipM beffelben, bad bamalö fe^r befi-
berirte Diploma Caroli Hagni pro Trutmanno Comite borfomme^
ift ba«ienige, beffen toeber b. Steinen nod^ SÄoÜindhrijbt an*
fid^tig ju n)erben n^ugten. S^ befinbet fid^ mit ben übrigen
ÜReibomfd^en |)anbfd^riftcn ie^t in ber tönigL Stbliot^ef gu
^annober, bon toc un« baffette, für unfere £LntUm, mit freunbf
Hd^er SereittoiÖigleit mitgetl^eilt »orben. S)ie barin enthaltene
6]^ri>ntl bon SDortmunb, ift nid^t fo weitläufig ate bie borgte
gu 1 unb 3 gebadeten; aber totm ä)laIIind(robt bon ber gu.4
genannten l^iftorifd^en Sefd^reibung b. 1611 rül^mt, ba§ fic
auf 34 gefd^riebenen SSogen aöcd SBiffen^toerti^e bon ©ort*
munb entl^alte unb be^l^alb bor ben, mit unerl^ebüd^en 9iad^*
rid^ten überfüßtcn, breiten ß^ronilen ben SSorjug berbiene, fo
barf ba^ bon ber nad^ftel^enben nod^ mel^r gerül^mt »erben,
©ie ift toal^rfd^eintid^ eine bt« 1616 fortgefül^rtc Ueberarbei*
tung ber bon 1611 unb gteid^ btefer mit Äu^)ferfti^en unb
^oljfd^nitten bergiert, toorüber bie 5ßoten baö SSJeitcre ergeben.
287
attPtKfle foüPDl geoi|ftt)i9if4e fai fttiffer üi J^iH^tif^e
etfd^niimtfl ber ©raff unb Sre^gtafff^aft ou^ Itt^ferU^tn
frevelt Siei^ftabt 2)9rt]ituttb; bareitt ber» ©rubelt Ul|r-
fitinug ©enealofitii bnb föaffeo; ©rafff^afft tab @tabt
S)efutitiott^ ^amtniß Statiott^ fiir^en birb €t6btgebeiUoeii^
Snfoitg bttb Siotttimation, gttftK^ biib )ioIttifd|e ©arbeite
StSs^eii/ Sobiatbii ber ©eUgulbeii; ®etoerb/ ^^em^ ttnb
föoHfeibnigb; S^^^tn« ^teftimatiott, Sreigtgefibeffte, berfti^r^
bmr btib no^ lebetiber ^tticiett QbH(be föaffeit, (BtUtttf
Smibcrsttdieii bnb @terbeii8lettffte toabrl^afftig erörtert toerben«
9Ht ^nberlidler Orbnniig^ bnb 9lei|, Qttd »Ulen gebntitt
btb gef^ieieites MiS^titn, alten aRonnntenten nnb 2)i»au
nunten CQttigirt bnb »nnt Prtrab ibrer SRnrlif^n ref)i.
Seftanlifi^n Pt^nil berfertigt
Detmanim Hulhcrum Trem* et Cornelium Mevium Es-
sead. bist, et antiq. stiid.
Cor ne linque, ^ ^ ^ ,^
Deus, moestum n'r^^T^s^
altrilumqüe dolore. ?s. 5L ^^^^ *^^^ >
Epigramma
fn historia» Westvalicas Betmari Mfilheri et Comelü Meyij, virorum
doctksimorum«
Haud unquam caruit gestis Germania rebus:
Qui famam vitamque darent feliciter actis,
Non habuit calamos scriptorum et nomina vatum.
Bonec barbaries expulsa est finibus omnis,
Romulaque in nostrum facundia transijt orbem.
Ex illo historici vatesque, favente Minerva,
8)^er 2:itel ifl in ben auSgefd^nittenen leeren 9taum eine« auf'
gefleBten Äu^fer<H(i^« ober ^lafd^nitt« gefd^rteben, ber eine «rt a)ettfmal
mit portal, tooran bie S)ortmunber SDo^^^en fic^tbar finb, )>or|ie1It. Un»
ten )n Betben leiten ftel^en bie beiben (ate ntfd^en @)>rü(i^e, tooton ber
eine in 3ttt^tt<^|)<t^<n ^ie dtt^^aa^I angibt.
288
Majorum pugnas et facta heroica, fidu
Collegere manu et divulgavere per orbem.
Trithemius primo veteres ab origine Francos
Sistit; Aventinus Bojos, Velserus eosdem:
Lazius Austriacos: Flandros Mejerus: in altis
Montibus Helvetios Simlerus: Stella Borussos:
Fabricius Mysos: Chytrsaus Saxonis ortus
Et quicquid nostris egit feliciter annis«
Qui nostris operum rebus navaret, apertamque
In lucem erueret, quse Luppia, quseque Yisurgis
Atque Amesis videre geri; dignissima eerte
Posteribus quse sera legat, quo nescio fato
Defuit heu! nobis: sie quam virtute meremur
Prseripiunt alij laudem Dij vestra secundent
Coepta viri: videant lucem vigilata tot annis
Invidiamque premanti Prseclara Tremonia primum
Prodeat et glaciem frangat: dein caetera nobis
Sistite, praelustris merituri prsemia famsB.
Henricus Meibomius Lemgoviensis, Poeta et
Historicus acad« Mise Professor.
fDem 0r0ß0ünflt0en gtftr.
2)t§ Sl^romcon, o 8cfcr mein.
2)a6 jctgt btr an ganfe fur^ mt> fein
S5cn Urfprung önb ben SScrtgang:^ rcd^t,
üDcr ©tabt ©ortmunb ti)an§ al^ngertd^t.
©aruuiB ntmö ju bir in bcinc §anbt
9Snb Itc§ mit SSIeig, Stnfangl^ unb (gnb.
©ciftu ban nid^t ein Beyern ©runbt
©0 fd^toeig »nb jtöingl^ Ja beinen SKunbt,
Dafe bu nid^t SefteriDort geBeft aufe
aSnb mad^eft bamit ein SSBerbruß,
»itt für bn§ bnb für bid^
©Ott toirb mt^ )a berta^en ntd^t
289
Andreas Aleiatui^ J, u* D. Emblam. 132 In de-
trectatores.
Audent flagriferi matulae, stupidique magislri
Bilein in me impuri pectoris evomere:
Ouid faciam? reddamne vices? sed nonne cicadam
Ala Ulla öbstreperam corripuisse ferar?
Ouid prodest muscas operosis pellere flabris?
Negligere est satius, perdere quod nequeas.
X)a6 ift:
Die @i)Utter^9iid^ter, @|)otter jart,
SSnb n)a§ bergteid^en böfer %xti)
. ©id^ i)nberfte^en faft loUxaU
3^^re^ unreinen ^ertjcn bitter ©all
Damit in 8uft gu üfeeln fic^,
Sag foü id^ mad^en ober t^un?
®ct id^^ aBbatb berfed^ten nun?
Zxatüz nein, id^ ntid^ fobatb nid^t xoiU
5tuff fernen ifet: 3^n ©ebult bnb ftitt
?(n^^aften tüiö il^r neibifd^ @^)tel
S5nb f))arenö biß jum anbern 3^^^,
Du mugteft fünft fagen fo bu tDoöteft,
3u fd^mal^en nid^t SSrfad^ gtcben folteft-
Daruntb fal^r nun l^in bu ©^)otter gefd^toinbt
Oebutt al ©d^mer^en bbertüinbt.
, ®a§ ^itfft« baß mit fo großer SRö^e
aJlan fid^ aufftel^nb fegen fotd^e glöl^c
SSnb anberer 5Kuc£en Strt onb ^mf[t,
©0 bod^ t^r glabern ift ombfunft,
SSiel beßer ift^, man laße ftl^an,
SBaß man nid^t balb bmbftoßen fan-
3eremia6 ^elbiu«.
SBaß f^otteftu, bu geftermaul,
SSnb frenfd^eft tt)te ein trabenb ®aul?
19
290
&pxiäf% c« fc^ nur gantafterct^
S)a6 tt)tr ^anblen^ fag^ bod^ toorl&e^?
aber l^icmtt, !SDu armer SEro<)ff
®ibft an SCagl^ brincn efcteIol)ff!
^iftor^fd^retber icber 3^^
^l^umen l^cl^e i>nb »erftenbtge geutl^;
®ie aud^ gutt f^rtl^etl tagen l^an^
an i:^rcm 3(r]&ctt Icbef^Ji^
3ft e« rl^umtici^, bafe bn nid^t toeift
SScrlaufenc ©tngl^? lebft »ie ein Seift?
Offt avfi »ergangener Äatton
35er 3Äenfd^ ein tfinpg« fd^fei|en lan.
Äel^r »iber, fci^Iagl^ nid^t ang ber «rt
©ein« ©attertanb« auff biefer ^dxt
(Sin ©d^anbtoogel ber fctüig l^eißt,
®o ba fein eigen S'left befd^meift
id ZoUmn.
Zoile cur dentes acuis? cur ore canino
Ringere? et historiam vis lacerare meam?
Fors ais: Utilitas quaenam mihi nascitur inde,
Si relego veterum nomina gesta patrum?
Gerte nuUa tibi venit inde pecunia, census
NulluS) nulla tibi pensio parta venit
Ergone avum et proavum contemnes gesta tuoram
Yitam et fortunas qui peperere tibi?
0 Caput insulsumi genus execrabile vulgus!
Qu» tibi non sapiunt, caice proterve teris!
Diversis diversa placent, ille hsec, hie appetit illa
Non omni eadem sint bona fercula iuvant
Westvalus in pernam ferrum distringit acutum,
Qu» non Italicis est ita grata foris.
Si tibi nostra placent, hie utere, sin minus, ede
Vel meliora, vel h»c carpere nostra cave.
Johannes C»sar«
291
Sif ttftt (Eaiiitil
SSon bet ©cfd^tcibung bcr ®rafff(i^aft Dort*
munbt
& tft bic ©rafffd^afft ÜDortmunb ein ®rafffci^afft bc«
j^aüigcn rotntfd^en 9lctd^^ tcutfd^er 9iatton^ bemfeI6cn o^ne 3Äit-
tel i)ntettDorffcn, feinen anberu alg romifc^e fa^f^ SKajft, für
ii^ren Oberl^crren erlennenbt, anäf ein Sanbfd^afft »eftbatifd^en
8anbtö bnb Ära^fe«, loetd^e ber ©rafffd^afft 5IRarI inö ©eften
önb 5ßorben, bem SSeft bcn 5ReIetinrf^aufen in« ©uben^ bem
©erid^t f)0(ferbe egenbifd^en ©tifft« in« Dften gelegen bnb
in« ©nben bnb SßJeftcn mit bem glu§ bie Smfd^er genanbt,
»Ott gemetten Sanbfd^afften aBgefunbert toirbt, Ciyus longi-
tado Quxlü constitutionem coßlestem) a meridiano Canarie
continet gradum 28 et 30 scrup*^) Eievatio vero poli arc-
tici super horisontem ab sequatore latitudo ejus habet 52
fere gradum/®) sub septimo climate, ubi maxima aestivi
diei prolixitas et horarum 16, et 30 scrup. aut circiter«
g« ift aber bie ©rafffd^afft bor ^txtzn einer anfel^nti-
d^er ®r8|e, aud^ berofelben ©raffen, nit aßeine gte^graffcn
(tote man bafür l^alten mügte) fonbern and^ redete regierenbe
©raffen getoefcn bnb l^att algemad^Iid^ (loie aße jjingl^ in bie«
fer »crgcndHid^Ieit |)flegen) burd^ biet Streife önb ftetten ©^jftti
bcr SWad^barn abgenommen- ©an tt)ie au« aften @tatuti« bnb
bem formalibus jn erfel^en, fein berfelBen peben SÄal^Iftette
flciocfen. ,,S^p bem ifonidtl^obe, t:^o ©redeten op bem ^ebeger,
to ®aItro|> ep bem SSrindte, to bem ©tcine op ber Reiben,
to fRufd^enBorg öor ber SSrüggen, to gflnen bor ber ©rflggen,
alfo to Wben ßünen, to Sralel öor f)ennig]^" bnb ift naäf t>it*
ler gel^abter S5ncinigleit bal^in bragt, baß auff Sonfent ber 6e-
nad^burten ©raffen öon ber aJlardt, im (Jl^ar 1567 limes agro
positus, litem ut discerneret arvis, nac^ biefem be« SBirgitii
^pxuäf, ba§ ift: ben ©treit auff jul^eBen , SKardtfteine auffge-
rld^et, barauff nad^ ber Sttarlefd^en ©eitl^en ba§ SWarlefd^e,
naäf ber üDortmunbfd^en aud^ berofelBen SSJaffen gefefet toorbett.
^ jaxta Guicciaidiiiviii 28 gr. 10 ninul. — lO) 51 gr* 7 minut«
19*
292
Sorg anhttt ^atfitnl
SScn.grud^tbarfeit beffetbcn Sanbt«.
® tft bie ©rafffd^afft [otDotl al^ bie »enac^Bärte an
tStnäftiaxhxt bon ®ott jimttd^ tt)oü gefegnet, tüeil bafelbft ein
gutter Slcter, tt)etd^er ben be^Iiggenben fuberlanbifd^en 3^nn)ol^*
ncrn feine geringe 3i^P^i^^ ^^ allerlei ©etraibe geftattet, ba
ban fonberlid^ anjumerfen, bat ©erften fo bom JRl^eine I;iel^er
Bragt, fonften aBer Utf anbern nur ©omntergerften gefel^et
toirbt, l^iefelbft erftlid^ gegen ben Söinter in^ 8anb anggen^orf-
fen, feinen SBad^ötl^umb erreid^et bnb e:^e ber 9?og!en ingefatn*
mett toorben, mit fold^em ©ebenen bnb erf^^riglic^feit, ba§
aud^ bie Senac^Burte fold^em ©eBraud^ nad^gefolget bnb nun*
mel^r eBenmegigen 9?ufecn babon Befontmen. (S^ l^att auä) ba*
felBft gutte SBiefen, SBe^ben bnb SBatbc, barauff Bei SRaftjei-
ten, aud^ fünften ref:(5ectibe feifte Dd^fen, tül^e ))nb ®d^tt)eine^
mit großer grenbigfeit ber 33efurberern, juVDege gefragt toer*
ben Ißnnen*
2)a^ britte Ca^^itnL
2Son ©ergtoerlen.
Stud^ »erben l^iefelbft bre^erte^ Strt 33ergtt)erfe gefunben.
Qtftüd^ carbones fossiles ober ©teinfolen, fonft annpelytis ge*
nanbt, fo l^in bnb toeber in SBeftbalen ben ©d^mibten önb
©al^ficbern jum großen Slu^en gereid^en, anä) fd^öne SRül^Iett-
fteine, fo ring« bmtl^er bff bie torn* bnb bl^^Miäfkn gum
©raud^ berlaufft, (Sntlid^ anbere l^arbt bnb toeid^e ©teinc,
»eld^e ben fd^onen ©efceutoen bnb refpectibe ©trafen all^ie in*
»erleifct toerben.
2)ag bietbte Ca^t^itttL
S5on ben erften SSoIgfern ober Soloni« fo all^ic
getool^net, nad^ gebrudfter §iftorien SMeinungl^^
6« l^aben biefer ©rafffd^afft tractum, itictooK bomal^t
nod^ bnBenenbtlid^, bnterfd^eibene coloni Befe^en, baß aud^ attc,
berctt Bei ber ©rafffd^afft 9Äardt gu gebenden, glci^efaü« l^ic*
i)xn ju fe^en bnb j« erioel^nen toeren/tooöen aBer, tautolo-
293
giam ju Dermciben, nur bicfclbc, fD cigcntl^umbUd^ ^Ic^in gc-
i^oren önb in Xxnd gcfefet tocrbcn, für t)n§ ncmcn. ®o ift
ju töißen, bag Sornettu^ lacttuö in feinem Sud^ bon ber aU
im STcutfd^en ©Uten, ba er bie ©ucben, fo bngejtoeiffeft l^ic
rcfibirt ^aUn, befd^reibt, j« feiner 3cit ncd^ jtoc^er babon
öbergeBüebenen Oefd^Ied^t gebendt, alß nemMid^ bero äWarobu«
ben bnb Gruben, bon ttjcld^en ba§ Ic^te, ber ttjettberpmbter
©^ribent Beatus Rhenanus ein S5rf))rungl^ ber S^rutmenner
gu fein nit bnbtßig erad^tet. Deg Trulonis aber ober Trulo-
manni S^al^men flnbet man aud^ offtma^t^ in atten ßcntrac-
ten, gunbationen , bnb bergleid^en 5Wonnmenten- ©al^er aud^
Lamberlus Schaffneburgensis in feiner ^tftcrien ber S^entfd^en,
ein« Sinfieblerö Trulmanni ober mit SnnaSfmtn Adeodali ge*
bendtt. |)iejn ftimbt aud^ Sigebertus Gemblacensis, ba er ein«
Trudonis bnb beffelben Stofter« SKelbungl^ tl^net Dai^er ban
bietteid^t, ba^ alte fad^fifd^e SBorbtIein Trut, »eld^ö fobtel l^eigt,
ftig trete nnb freunbt bnb ber ©eiber 9la]^men Slbeltrnt, @er-
trnt, ^ledj^trut, ^immeteut, atg 3lbetfreunb, ©arfreunbt, fUdf*
freunb, |)immetfrettnb, ic. i^ren ?lnfangi^ geionnnen. 9lun f)aU
im e« biet ©eierte bafür, ba§ bon biefen obgefagten S^rntmcn-
nern crfttid^ biefer ö^rter ein ©d^to§ ober Surg^: Trutonis-
munda, Trotmunda ober S^robtmnnbt erbauet bnb biß JU Ca-
roli magni 3eiten jn, betool^net fe^ toorben^ Johannis Nieder-
hoffs aber, »eüanbt ein« ^rebiger*9Künd^3 bnb historici j»
Dortmunb 2Keinnng ift, bag ber 5Wa^me SErutmenner nit no-
men genlis sed nalionis fe^, bag ift: nit anber« »o^in ^on
bem ©efd^Ied^t ober SSoIgfern ben Gruben, fonbern i^ren eige-
nen schabten entfpro^en bnbt jeigt bornel^mtid^ biefe S5rfad^ an,
baß »ie bie JRömer bie ©ad^fen befreigten, ^aben fie biet mit
biefer S3urg, erft fd^Ied^t 5Wunba ge^ei^en, gu fd^affen gehabt,
alt baß fie anff bie belegerte ©urgmänner ergrimmet: irucide,
irucide, baß ift: fd^Iag tobt geruffen, bie ©ad^fen fold^« ^o*
renbt, auff i^re (Spxadf SCrofe, Xro^ ausgebeutet bnb atfo »i-
ber getrost, ba^er fie auä) SErofemänner foßen genennet fein
»orben- SSnb toietoolt bie erfte 5Keinung^ bon ben gebrudften
bie fid^erfte, btt>eU ein ßontrarietet in biefer anaumerlen, toeld^e
biefc, baß ba« ©orttein Xrut be^ ben ©acbfen fooiet . ate
294
gfveunb bebeutet, l^te oBet bon benfetben fflt ein feinbiiii^
©orb angenommen »orben; fo fein ho<ff tt&öft @ircumttan«>
tien^ baran^ anäf biefe te^te in tttoa befeftigt werben lonnte,
kDO nit ein fonbet(id^d bngebrudtd diploma Caroli magni, fo
feigen^ inberieibt »erben foö, bag S38iberf|)iet ertterete, ®oId^e
©rcumftantien aber feinb biefe, ba§ man nid^t aBeine be^ bem
Jttlio C»sare, ba| bie JRBmcr eine fot^ane ©etool^nl^eit ju ruf-
fen gel^abt bnb er Labienum get^an gn l^aben bermelbet: fon«
bem aud^ beim Tacito ber SEeutfd^en Art getoefen gn fel^n lie-
fet bnb beri^alben an(Sf bon im mit einem fonberlld^en 9lamew
Imritus ba^)tiftert »orben, ja bi^ auff ben l^eutigcn ffagi^ be^
bnS ®^>rfld^n)orter bcrbtieben, baß man fagt id^ toitt btr Xvoii
ober SErot bieten bnb ein jegtid^d ^ol^e^ !Ding:^ ober §att§ ein
SCrottenburgi^ nennet, aud^ an etlid^en Ortern in SBeftfaten
önb 5»ad^barfd^afft, an ben f^>{elenben Äinbcm fiel^et, baf beto
etfid^e, fo in ber ^Sfft ftei^en, ben Siibrigcn alfo trofecnbt ju-
pngen ober jnruffen: bie trotten =« ober ^ol^eburg ift m^n jc
©aburd^ fie gteid^fate in einer Somoebien: iDer öurd^ Xrot*
muttbä SBelegernng^, bon SHter jn Stttem atfo trabirt, fefbft
ol^ntoitent anbenten mSgten bnb toel^r fotd^er SiWutmagungi^
befto mel^r gtaubtid^, baß man M fclbigem Tacito, bem fran*
fifd^en l^iftorienfd^reiber Hunibaldo liefet, baß bie STentfd^c
granlen bnb ©ad^fen il^re ©efd^id^t, il^ren 5»ad^Iommen btib
JHnbem anber« nid^t ate bnrd^ gieber, gur en)igen Oebed^tnife
nad^gelaßen*
S)a^ fttiiffte Saiiititl
SSon ben crften benenbten ©raffen bon I)ortmnnbt
auß gcbrudEten §iftorten*
«uß negft borgei^enben ea))itutn ift nun etlid^erma^cit
ber »rf|>rung]^ ber ©raffen bnb ©rafffd^afft ©ortnmnb , f o
biet ben 5Rabmen betrifft, abgunemen. SÖanel^e aber biefetbe
jtt fold^er ©ignität önb <Stanbe, enttoiber bon ben romifd^n
Äa^fem ober fad^fifd^en Äonigen erl^aben; fein an^ ben gc^
bntdften §iftorien toibertoertige SReinungen gu ermeßen- Herrn.
Hameimanus gtoar mut^maaßet, e« fotten biefe, toie bie tyon
295
^^xmmt, in bet ©rafffd^afft ^pt, fran^ofifi!^ ^etrti gctocfen
öttb cn^ atfo bic t>on S:rotiitoiit (bieüetci^t nad^ bem fran^iifi*
fti^m SBotttcitt Troys-monts tocld^ Dr^burg)^, tote jene«
geutotberg l^if et) genennet bnb mit Carolo magno anl^etro ge-
fröret »ttb ergaben fein tiwrben. SSSietooÖ biefe 9Äcinung]^
nid^t gu ijemerffen, fein bod^ anbete historici, mit toetd^en
biefeCfce, »ic aud^ mit gemetten Rhenano, ftrcitet !SDan toie
in einem alten SraBonbifd^em (Sl^ronico anno 1516 jn Stn-
t^rff getmdCt^ and^ Cornelii Aurelii Balavia etc. }n erfel^en^
fo fem attetei^ in bic jtoeil^ttnbert ^ffax Dor Caroli magni
Sfalttjifft, an biefem Ol^rt ©raffen getoefcn bnb ber erfte fo
barin benennet, foö ^e^mon ober ^erman gel^ei^en bnb ein
Äanigin bon Stgrl|)i)inen, mit SRal^mett Vorayam, Äönig)^ An-
chisis Siod^ter, jum (Sl^egemal^t gel^abt l^aben, bnb lauten fet-
tigen chronici formalia toie folget: „(gnbe Äonidt änfife« nam
f^n örouto wtt toed^ tot Slgrip^jinen, enbe bebe be ©tabt öer-
merlen enbe oI f^n boIdC ferften boen, baernae foegl^ 1^^ t)an
fi^n i>rouü)e ttoee Äinbcm, ecn ©oenn bien 1^^ l^eete Äarot,
enbe Heeff (Sonind na l^em, enbe een !Cod^ter bee l^eet S3oral^a
enbe nam tot eenen 2Ran ^erman ®rabe j>an ©orbane bat
m i^eet 3)ornu>nbe, enbe befe ^e^me n>an aen S3ora^n beer
©oene: 3tenout, 9^gier, Ottt>ier enbe ^t>tti)axt, enbe bit l^ie-
tcn bic öeer §e^m«!inbern enbe t>oorett ftr^ben mtt ßarl oeren
Dem enbe toorben gl^emarteüfiert, ©inte Sieinout leet f !Dor-
monbe öcrl^eDcn. ßnbe fo toort at üoer Sogl^cn gel^ouben, bat
man in fommige Solen lecft, »an befe »eer ^e^mölinbern*
(gnbc fonberlingd ift gelogen, bat mm fe^t, bat f^ B^ groetc
gonicf (Sarofe Z\)t toären, to<tntt groete SarÜ quam toel tti>e
l^onbert Qoxm baer nae, maer l^aer Dem toa« be öoerfd^rcüen
eonid£ öan 3lgrit)^)inen k/' eornetiu« Slureliuö nennet biefen
©raffen ^e^monem, rhenanum principem, »eil ettoa fein ^er-
fd^afft an ben SR^ein fic^ erftredt l^abe önb ift fein ^iftoria
ebcnmegigen ^räfalii mit furiger, nur aßein ba§ er in ber
gi^arjoi^ tariert bnb SSora^am, §e^moni« ©cmal^I, bngef^erligi^
in bie 3eit beö Äa^fer« ©ratiani in« ^^ax &)xx\ü 380 fefeet,
»ie oud feinen eJ^gcnen nac^fotgenben Söorten Karlid^ erfd^ci-
net: ea tempestate, inquit, qua Carolus regnabat (ul plu-
296
rima Interim transeamus) veneruül ex Pannonia in Gl^rinä-
niam Sicambri anno salulis nostre cccLxxx, sub imperatdre
Graliano, ä quo Angesisus hujus Caroli filius, Romam de-
duclus et iterum demissus, ä s. Marlino Turonensi episcopo
baptizatur, genuit Carolum octavum, Babonem et Vorayam
filiam, quöB Haymoni nupla, rhenano principi, quatuor genuit
filios, quoruin memoria universo orbi celeberrima est et ad
praesens usque Haynionis filii vocitantur. Herum minimus
Adalberlus omnia bona sua ecclesiae s. Petri in Corbeja con-
tulit: alter autem nomine Reynaldus, in Colonia Aprippina
tandem martyrio affectus est, nunc -Tremoniae quiescit cor-
ruscans miraculis etc. Hactenus Aurelius.
2)a§ feii^fte Ca^iitnl
S3ön ©raffen |)c^mon« geben i)nb S^l^abten, nac^
etlid^er §tftorten äßeinung)^.
5Rad^bem in negft üorgcl^cnbem Sa:|)ttttl ©raff ^e^mon«
al§ ber ein ©raff ju üDortmunb getoefen fein foö bnb feiner
©Sl^ne insgemein SKelbung]^ gefd^el^en, woö nit unbienlid^ fein,
bamit cttoa eim begirigen 8efer ein Senügen gefd^cl^e, berfet6t=«
gen S^l^abten bnb geben aud^ au§ fotl^anen f)iftorii^, fo auff
bie 3^tt Caroli magni referiren, fiir^Hd^ gu erjel^ten, bamit
man feigen muge, toag bod^ barinnen für ©ad^en begriffen, fo
albereit^ an bie 100 Qi/ax bon angeregtem Srabanbfd^en ß^ro*
nico bur Sägen gel^alten toorben, einem ^ebttoebern feine 5Diö*
cretion barauff fürbel^altenb. Q^t bemnac^ gu tüiffen, ba§ für
bieten Sparen in grantfreid^ bnb 5RiberIanben, aud^ noc^ bn*
Idngft im Q^av 1604, gu Oln fotl^ane Legenda ber t>ier
§e^m6finber al§ ein bntl^abelbare SBal^rl^eit, in offenem SrudE
f))argiert toorben bnb in ©onberl^eit in s. Reinoldi ^farlird^en
gu ©örtmunb ettid^e ©emäl^Ie »nb Silber, Äa^fern ßarle önb
gegengefe^ten 5ReinoIbten am Sl^or, toie anä) be^gefe^ten ^fer-
be^ bnb barauff fitgenben bter ©ebrübern,") fo fid^ auff bie-
fetbe |)iftorij[ funbiren; bnb fd^reiben borbenennte historici,
ii)2lu8 bcr ^tftorte ber ^ier C>e^nu>n8!tnber ift bcr ©olgfd&nitt
ctngcttcbt, bcr fic alle \)ier mit i^ren fangen auf einem großen fAwaricn
fjferbe fttjcnb, barftettt.
297
bal berfelbigc §el>mon öwb feine ®8l^nc Carulo magno in
f)!f^atttcn bttb fünften, gegen bie 'Reiben in Äteig^Ieufften gto*
|en Seiftanbt geleiftct l^aBen fotten bnb xok bet Äd^fer ein*
mal^l ein gro§ fandet mit gabung aßer fran^ofifd^en §errn
jugetici^tet, fot\^Ugo bon ©ourBon, ^c^monö @d^ti)eftcr==®ol^n,
ju grftattnitg bcr toietfeltigen ©icnfte fein« D:^eimcn, bmb ein
gelten Beim fettigen angcl^alten aber nid^^ erlangt l^abenj alfo
fe^t, ba§ et aud& bielmel^r bon bemfelben mit ber SBel^r erto*
bet toorben. ÜDarauff aber fe^ §e^mon gegen ben Äa^fer in
geinbfd^afft gcral^ten, bemfetten mit 3000 Äreig«Ieuten toiber
10,000 fa^ferlfd^e/ bnter Singen gebogen bnb ber SSictorij tl^eil-
^afftig .»orben, be^l^attcn bdn Äa^fer 6arß l^efftig ergrimmet
bef ©raffen ©netter conft^drt bnb gum. 8anbe :^erau§ geban««
net. Sefetid^ aber, nad^ langtoel^renbem Sreig, anß 5Ral^bt ber
®eno§en bcn tJrandreid^, ben ^rieben präfentirt l^aben foüc.
9Rit bero Sefd^eibenl^eit, bag er feinen 35atter ^ugonem neun*
mal^l mit ®elbt anfftDcgen, tt)ie aber fold^« nod^ nit bnberfan*
gen fönnen, im nad^ SReftitnticn feiner 8anbt bnbt ©ütter fein
©d^toefter Sl^am jüm ©emal^I geben tootte, barauff and^ ber
griebe fe^ betoittigt bnb jufambt ber gl^e effectuirt loorben,
2)at fieüettte Sa^t^itnl
3}on ben bier ,f)a^m« Äinbern, il^ren SEl^abten
bnb ureigen, fonberlid^ aber bon SReinoIbo.
SMitt biefer 2l^a, ober tt)te Slnbere lootten SSora^a ober
gratt) St^a, metben borangeregte hislorici ttjeiter, l^abe ©raff
^a^mon bier ©ol^ne gejeuget, toeld^e atte in einem ßlofter
betn S3atter (fo inmittelft aßemal^t in Äreig:^ gebogen, bnb m^
§a§ feine« ©d^toigerbatter«, fe^r anff Sl^am fein ©emal^I bnb
fünfftige Äinber erjürnet) o:^nn)i6enb gebol^ren, toeld^e nad^
Drbnung ber ©eburtjeit: äöribfart, 9iibtfart, Slbet^art bnb
JReinoIb, gemeinlid^ aber bie bier ^a^nt« tinber gel^eigen toor*
ben. e« l^abe aber bie 5Wutter, al§ fie lieber ju ©enaben
fommen/ biefefbe t^rem |)errn offenbal^ret, ber fie aud^ aüc
JU SRitter gefd^Iagen. 5ReinoIbten aber, toetd^er großer bnb
ftarfcr aU feine ©ruber, ba^ er aud^ ein gemeine« ^ferbt mit
298
ber ffauft niä^erfci^Iagen Mb ntit bem Sbtp^en ben 9ifi(fett»
ftrcmg]^ jerBted^en lonnte mit bert Sattbfd^afften $iet{ai|>ciit,
SRütttagni bnb i^attenftein, aud^ einem bberoitf ftatdem fd^nxtrt*
gen 9io^, Sa^art gnanbt, borauff aüc biet ©cbrfiber fi^jcii
{dttnen, begäbet. & joUtn attd^ bife biet |>e^d ftinber in
^andreid^, loegen ein^ ®dfciäf^p\ti» , (barin fioitig Subtbig]^,
Catuti ©ol^n, ^IbeH^arten fein ^anit, fofern er berfteren
toürbe, gtt geben bcrf^jroci^cn) in geinbfd^aft geral^ten fei^.
^nma^en bon 9ieinoIb l^&d^ftgebad^m Jtönige fein ^anbt ai*
gefd^Iagen l^obe. 'S)a^ auäf ^o^mon an^ Wtaift ^dnig Sarin,
in ber (Sd^Iad^t fid^ gefangen jn geben, bie ©Äl^ne <ri&cr ju
bem ^eibnifd^en Aönig ©oforet in |)ift>anien Pd^tig bnb i^ülff«
ffid^tig ju toerben genottrengt »erben, »eü aber biefette on
gemeltem D^rt, i^rer ritterlid^en ^ahm l^alben, bamitt fie
gemeltem Könige be^gef)>rnngen/ tDeinigl^ gead^t, nod^ In auff
Sege^ren SJnterl^alb gefd^offet ober il^re ©d^&^e aufegefotget
»erben kDoQen, fe^ 9teinotb bernrfad^t »erben, bem kirdi
gleid^^fate ba^ ^anbt abgufd^Iagen bnb mit fid^ }tt nemen.
Dannenl^ero oud^ nod^ im ©emal^te, s. Äeinolbt bnran fi^enb
ein Ädnigöl^attbt am ®pt\)x fi^äret, »arbon folgenbe SSerg ge*
fd^rieben. De Tremoniensium s. Reinoldo, equite heroe, ci-
vitatis hostium Victore el ab eis gloriosa praelijs secundis
Victoria reportata, comportante victori» insignia triumpha-
tore, considente cum suis fratribus equitibus in unico aquo
alacritate et quasi leetitia exultante, depicto in templo ibi
primario Reinholdino:
Jonctus equo Reinholdus eques cum fratribos heros
Patronus templi creditus huias erat.
JRcinl^etb ©ig^fürft bnb «itter^etbt,
®ambt SSrßbern fein in »ilb geftelbt,
?fnffm |)engft l^ie gn befd^a»en fd^on,
S)it Ztmptü gelenbt ge»efen Patron»
©eiter« feöen bielgemelte bier ©ebrüber, alt nitt »ott
»ifenb »e aug ober »al^ in, ant «^abt »libfarten, in 2:ara«*
conien bem Ä8nig 3fbotti, alt abgefagte fjeinbe Äönig @afo*
w^f J«gcj«)gen fein bnb bnter il^nnen 5Reinotb be« Ädnige SEod^*
tcr inra ©emol^I belommen bnb auff einen ftetnern IJett in
299
^9»cmtn bag Safteel aXontatIton erbotoet l^oftett« Sßte ober
«Jnig Sorut iffx gemb (fo Don Q^m fle gefcnötid^ il^mc ^
Hebern Begel^tct mb ntt erlangt) anff bcr SRetfe nad^ s- gfa-
cob gemcfte« Safteete anfit^tig bnb bc« gunbatötn «elnolb«
wrftenbtgt »orben, fc^ er mit @ct»atb bafttr gcgogcn, i^abe €d
ober öttberfd^affeter ©a^en berla^n mfifcn* f^Igen^ fcbi cr-
m^mtt »rubere tn ^itgram« ©eftalbt, t^re 3»uttcr gu bcfn*
i)m, ncXftx ^iaiapont »erreifet bnb onferl^att Üietnolbten aöe
jefengtki^ »on ÄÄnlg garten ingejogcn. ®urd^ einen ®^Vi>ax^
Bttfflem aber, SRaleg^ff genanbt, il^ren SSettem »nnberborttd^
tricbtgt toorben. SBeiter« l^abe »leinotbt, afg tönig 6arl mit
«ufffclttttg feiner (Sronen tin Siitterf^iet angerid^tet, biefctbe
mäf gemelte^ 5Rigromantlci tunft, ber int feinen fd^toa^n
Äo§ in einen n>ei§en bertoanbeft, bamit er nit ert^anb töurb
gnounnen »nb toiber naiver SiWontat6an, gu feinem SSrnbcr ge^
jogen- ©ei ferner fam^>t benfeI6en bnrd^ mel^rgemelten SÄale*«
j^ff giigromanten bnb il^r eigen ta|)ffer SO^abten fo nitt alle
)« erjel^en anf ber §anb Sarnti, fo borgen* 3^bone, ben er
ju ®aft gelaben bnb gegen gro|e SSerl^eifnng]^ nod^mate We
$e^w«!inber in gn BeBern tegel^rt, toie im gleid^en bon JRo*
(anbt, fo 9Kbfarten bon s. ^cicob lommenbt gefendßd^ ange»«
galten, crlofet toorben. Se^tid^, loie tönigl^ 6aml bor SRon«^
tolban bnb im ©treit gun unterfc^eibttd^en Briten, an SReinoIb*
tc« t)nb SSSribfarten gefe^^t, fotten fie benfetten bom ^erb
geflogen bnb mit Äreigen fo fem bemfll^et l^aBen, ba| cö ben
8letd^6geno|en berbrogen bnb iim ©tiöftanbe, bnrd^ SSnter-
^anblungi^ ^a» ?H^n, gefragt »orben* üDaranff Äa^fer (Sa»
mtn ateinolb anff SSegel^ren feinen 9lo§ SBe^arbt, fein^ ®e*
fallend bamitt gn i>erf^arett, gefd^endtt l^abe, ber Äa^fer aber,
»eit eö ben ©einen großen ©d^ben gngefneget, ^ab i^me
jtoc^ aRül^tenfteine an ben §al§ bnb an igfid^cn gu§ einen
lög^n öttb bon ber Srnglen in bie ©e^ne tocrffen, toie e^ aber
nod^ em^or gef d^tomnmcn , nod^ einen an jgüd^en gfneß l^injn
btnben bnb inö SSerberb flfir^en lafen. SReinotb gtoar fotd^
fel^cttbt bnb be§ ?Pfcrb0 SSntergang^ bcbanrenbt, l^abe fein
8eBtage fein ^og mel^r gn bereiten, nod^ ©d^toert an feiner
©eitl^e gn gfirten, fonbern ein Sremit gn toerben, gn ®ott ge^^
300
fd^tootcn. 3fnma6ctt er gu guß naiver SRotitoIBan ftti^ t)ct*
fttcget, geftaft bafclbft für feinem SCbfd^etb feine ®a^tti gu
bi«^>ottiren; toie er ban feinen eltiften ®t^n, emerid^ jum
5Ritter gefd^Iagen bnb mltt aKen feinen ßanben 6cerBet ffaU*
@e^ barauff abgejogen bnb in einer SBftften gu einem Sreml*
ten fommen, ba er bre^ Qffax langl^ in einem ftrengen Seben
berl^arret, »eil aber gebadetem Sremiten burij^ einen Sngel
gebotten, baß er 5ReinoIben anbenten fotte, in« l^eitige 8anbt
naiver ^^^^J^f^tem gu giel^en bnb für bcn ßl^riftengtauben gu
ftrelten , l^abe er fid^ ritterlid^en barin braud^en laßen. Uiaga*
retl^ bnb successive ^^ernfalem mttt bem ganfeen Sanbe er*
oberen l^elffen, barin fid^ aud^ fein ©ol^n Slimcrin manlic^ öer«*
Ratten, gefelid^ ^aU er ööu Äonigl^ ßarut feinen Stbfd^eib
genommen, jn 6oIn in s. ^eterö Stofter feligüd^ gelebt, biet
3eid^en, SBunber mit ^eitungl^ ber Äm))|)ei, äußtreibnng bcr
2:euffet, Slbbittung ber ^eftitcn^ bnb fünften guioege gebrad^t*
Stnd^ s. ^eter« ßird^en, toeld^e bomap i* Q. 810 bom grö'
bifd^offen bafelbft Agilolpho, gu batoen angefangen, alß ein
obrifter SBerdmeifter merlfid^ bortfe^en l^elffen bnb fettigen
mit em^)figen ©teintragen ben SSorgugl^ befommen bnter anbcrn
©teinme^ern. 3)arumb fie jm aud^ aufffeftig loorben, an bem
Ol^rt ba i^o s. 9ieinoIbi 6a^>eüe ftcit, mit i^ren §emmern
in« §aubt berwunbet bnb getobet, in einen ©adt geftod^en bnb
in ben SRl^ein getoorffen ^ben fotten bnb fe^ al^m felbigcn
O^rt tin lieblid^ ©efangl^ ber 1^. (Sngel gebort toorben. 8efe*
lid^ fe^ fein (Eixptx burd^ ein Irandfe grato, fo an(i) bemnad^
alibatb i^rc ©efunbt^eibt befommen, »iber auff Sanbt bragt,
bon aßen ©lodten binnen Sööen ol^n meufd^Iid^)« ^utl^nen 6e-
leutet bnb toie er ben ©ortmunbfd^en bom grfebifd^offe ber*
toeigert, auff einer Äarren o^ne ^fcrb ober anbere Jt^ier, bon
felbften naiver üDortmunb, ba er nod^ ligge, gef^ürt bnb bom
S3abft Seone bem ©ritten, bff Segel^ren Äa^fer Sarute, fei*
neö Dl^eim«, canonigirt ober in bie ^(üfl ber ^eiligen, burd^
iöeftetigung]^ eine« l^immefifd^en SBtifem« auffgenommen toor*
ben» ®oß alfo befd^el^en fein, im 3f^ar 811 ben 7 ^anuarlj
(^etru« SKerffäu« aber . fdf^reibt ba§ s. SReinoIb gelitten im
O^ar 1239), auff njelc^en nod^ aüe Q^ax s. SReinotb« ^^ar-
301
fc^erDttb aRc^nmÄtdt ju ©ortmmtb gel^altcn nnrbt ©er ned^
mtifX babon ju Icfcn l^uft l^at, bcfcl^c üsuardum monachum in
marlyrologio, cum annotatiönibns Joan. Molani; itemque no-
tas Petri Lonavij sylveducensis in Joan. Molani bist. Bra-
banti« elc« Baronius ad martyrolog. rom. in not. ad kal.
Jölij, Fuit et alius Reinoldus dictus monachus et ipse Co-
rona martirij donatus, cujus natalis agitur 7. id, Januarij,
de quo Trithemius de viris illustribus ord. s. Benedicli Hb*
3 cap. 249.
Son htm (Srft öngeatpeiffclten ©raffen ZxnU
manne bub befeen ^ubeftitur, an^ fc^rifftlid^cn
SSrfunben.
33t§ anl^ero l^aben tt?^r aii§ gebrucftcn |)tftortett, toa§
biefcffie bott biefer ©rafffd^afft, il^rcn erften ©raffen, auä) SSr:»
fiJtungl^ bei Spanten« ÜDortmunb ge^^alten, gunt SSberflug an
Jag]^ geBcn. SBeiln aber bern etlid^e burd^ ein l^erlid^ö bn^
PBar$ diploma Caruli magni, barin l^od^ftgebad^ter Äa^fer
eilten mit ^Wal^nten Trutman, toeld^ö grennbtman mügtc geben*
ttt toerben, gnm ©raffen at^ie bnb algemeinen aSber'®(^o)>ffen
itt gan^ ©ad^fenlanb berorbnet, bertijorffen »erben, tt?oßen
ö)^r ba^elbige anfenglid^ l^iel^in fefeen bnb folglid; mit mel^r
gcmetter Slut^oren 5Dleinnng]^ conferiren, bie conferirte ber*
toerffen ober fo biet müglid^ berfd^onen. Santet bemnad^ fot*
^^ bon SSSerten alfo: In nomine sanctee et individuse tri-
nilatis amen. Karulus divina ordinante gratia Rex, si do-
mino Deo exercituum succurrente, in bellis victoria potiti
sumus, in illo et non in nobis gloriamur et in hoc seculo
pacem et prosperitatem et in perpeluo futuro eternae mer-
cedis retributionem nos promereri confidimus« Propterea om-
nes Christi fideles noverint, quod Saxones, quos a progeni-
toribus nostris, ob suee pertinaciae perfidiam semper indoma-
biles, ipsique Deo et nobis tamdiu rebelles, quo usque
illius non nostra virtute, ipsos et bellis vicimus et ad bap-
tismi gratiam Deo annuente perduximus, pristimae libertati
donatos et omni nobis debito censu solutos pro amore illius,
g(U .y^^ ipsi tribttlarios ei subiuga-
. fioiKf^'^ ^^ in fide ohristiana retinere op*
^ JJ^ji^j^ capi^^' Quapropter in illa parle
^^ 0$ ^^'^^^^yiram inlustrem ibidem comiteni ordi-
^^^»f ^^ ^ /fl {?urle ad campos in mallo publico, ad
^ßüß "' ^^ns^ «udiendas vel recia judicia terminanda.
^yors^ra^ ^ omaiam presbyterorum in iota Saxonia fi-
IsV^ ^igapef^^ vicarios et scaUnos, quos sub se ha*
jeliter *P^ jnguirat et animadvertat, ita ut ofiicia sua
bei ^"^fggant Tandem idem comes omnia sua sibi sin-
^^^'ter a "^^'^ pr»scripta, toto conatu et totis viribus
ßcHit fl^4"® ^^^ memoratus noster comes Trntmannus
hene ingenuus atque securus existat. Et nt ista inge*
njlutis pagina firma stabilisque consistat, manu propria
5iib5cribsimus et annuli nostri impressione signari jussimus.
Signum Karuli
K V R
Begis in victissimi.
S
Hildebaldus archiepiscopus Coloniensis et sacri palatii
Capellanus recognovi* Data IV. kal. Octobn anno dominic»
incarnationis DCCLXXXXI. Indictione XIL
anno autem regni Damini Karuli XXI« Actum in villa
Trutmanni foeliciter Amen.^^)
i2)$3enn kotr biefe fd^on früher bei ßaluze capitula reg. Fran-
cor« cap. 1. 249. Meibom in notis ad Witichiadum S. R. G. I, 689,
Stangefoi op* chrono!« circ. Westph L. 2 p. 90; Schalen histor«
Westphal. p. 304; Teschenniacher annal. edit, Ditmar cod. dipl. p.
38 u. 3C. abaebru(fte Url. ^iec nedif einmal mdf ber älbf^rift SD^üll^erd
aufnel^men, fo gefd^tel^t t9, um beflo anfc^auüd^er il^re Uned^t^ett na^in*
todfen. 2)ie @rünbe bafttt flnb: 1^ Äarf b. ®t. bebient ftc^ in feine«
eci^ten Uxtunben nie ber(SWgang«foxmet: in nom. s. et indiv. trin. 2)tefe
fam erfl unter Sub». b.2)eutf($en auf; 2, eben |o »enig in feinem 2:itet
bet IBorte: divina ordinante gratia res 3, S)te 9tecognitien bnr<!^ ben
9xM^^ t>. (£d(n als Sacri palatii capellanus ^ogt nt^t, 4, 2)a6 ^a^x
na^ (S)x. Ocburt' »irb in Statik u. feine« Seltne« $ub». b. gr. Urf. nie,
frttbern nur ba« 3a\^x ber «egierung angegeben. 5, 3n ber 3ett »» bte
UcL audgefkttt fein foU, feierte ^arl bon bem gelbguge gegen bie Sßilacn
an ber iRieberelbe (im @e^t.} auf bem ffirjeflen SBege mof Sormd ^u-
vM imb fonnte ba$er ni<!^t toof^l über S)oTtmunb, bon n» fie batirt ift,
UxamttL Q, 2)er ganje dnl^alt :k>a|t ni^ pi ben bamafigen Beitoer^ll«
303
^teraitl iffc nnn termutl^ttd^ al^unetiten, bag Dor t>tib
)»n ^tiUn Caruli magni leine anbete ©raffen bon S)oTtmunb
geioefen, alt eBen btefer S^rutntan^ totläftx bcui fia^fer felbften,
»ie gebort, b{e((et(i^t al^ fein lieB bnb getreioer ^eigd 9321«
ger bnb comes an^ grandenlanb, na^ ^ameimanu^^ ober aber
94 fad^fifd^ent bnb ]^eibnif(i^en @tam ivm d^rifttid^em ©lauben
(ef^ert, at^ie gum ©raffen inbeftiert bnb junt ätbbocaten aUer
fw^fifd^en ©eifiUd^en aud^ SBber^^Sd^effen bnb grei^raffen aBer
anber gefegt n>orben bnb l^aBe feinen ^Zal^men (fo anberd biefe
(e^te äReinitngl^ ftat l^at) bon ben alten STrutmennern^ fo bon
beti 2;rmben Taciti, nad^ Beati Bhenani Slngage entf))ro§en/
w^ Sieb bnb jnr ©ebed^tni^ feiner SSorf^aren belontmen^ tote
gemcmtid^ in fftrftlid^^'grapd^* bnb ablid^en ®efd^ted^teren ge*
fd^ie^t, ba biet mit einem 3l<mtn, }nr ©ebed^tni^ il^rer ^nx*
elteni, baj>tijiert »erben; «te in ben blelf eltigen flanbrifd^en
Balduinis, Iijf>:|>ifd^en Bernhardis bnb Simonibus, tedlenbnrgi«
{(^en Cobbonibus, !£)ortmttnbifd^en Gonraden bnb anbem
i>«^9leid^cn jn erfel^n. & l^at ober bie erfte SWeinnng^^
cl« bat Trutman ein fjrandt gemefcn, einen begern bnb
f^etnbom ©runbt ©intl^mal^t nit )u bermuten, bat Caru-
las einem @ad(^fen^ aH 9tebeQen ober nod^ bnbegrönbeten
Soften, ein fold^ ^ol^c «mbt ber d^rifttid^n «bbocatei> bnb
grofee ©el^imnit eine« a5ber'=@d^a»)fen« (toctd^e bieünel^r bie
SiekSirenbe )u bejtoingen angeftelbt) U)ie balb foU gefagt n>er^
ben, anbertratoet l^ette, and^ in bielg* diplomate in einer S(an*
iul Trutmannum ingenuum atque securum existere, gar f{ei«
|ig mit 93nterjeid^nnng feiner eigenen $anb cabiert^ bielleid^t
gegen bie @a(^fen^ fo anberd einen i$ranlen gum SSberl^oubt
Nen inbigniren mugen, ober ed b>e]^re @ad^e^ bat man ant
ttffm; indbefonbere niAt 1, bag ber ®Yaf bie scabinog ber latferltii^n
@m(^te ühtttx>a6fm foue. Ttandft, bie früher xoo^ bie (Sinfe^ung ber
Sm« ober %tm^mäftt Statt b. ®r. auftrieben, baben jjid^ barauf berufen^
H (ter ODn Sreiarafen «ob greif^effen bie 9}ebe fei, tote bie9 nament«
^ anc^ SKüIber tbut Slbcr btefer Umjlftub betöeifl grabe am SWeiflen ge^
gen bie <S«^t^ett ber Urt. u. filiert fogar auf bie fßttnmß^m^ , bag fie
^tSiääft gem(4t »orben, um ben €^|ptegel au ^ortmunb a(d ben aitefies,
»Ott Äarl b, @r. felbft gefegten greifb^fl baraufletten. 3»att bergt B oh-
ne r regeftta Karoloru« ad a« 789 vu Erhard re^re^a bistori« West*
^iue I» 74, loeU^ beibe m(k bie ttne^t^eit ber Urt aane^meu*
294
gfteuttb Gebeutet, l^ie oBet ton benfelien fftr ritt feinbfid^
Äorb angenommen toorbcn; fo fein bw^ etfici^e Sircnrnftan'-
tiett, baranf and^ btefe tefete in etoa fcefcftigt »erben tonnte,
la>o nit ein fonbetCid^d bngebmdtd diploma Caroli magni, fo
folgen^ inbetleibt »erben foö, bag 3Btberf<)iet erMerete- ©old^e
Sircnmftantien aber feinb biefe, ba§ man nid^t aöeine Utf bem
Jhilio C»sare, ba^ bie {RSmer eine fotl^ane ©etool^nl^eit ju rnf-
fen gel^abt bnb er Labienum get^an jn l^aBen bermetbet: fon«
bem aud^ beim Tacito ber aTentfd^en Art getoefcn jn fel^n lie-
fet bnb berl^alben and^ bon im mit einem fonberlid^en 9lamen
Imritus baj)tifiert »orben, ja bi« anff ben l^entigen 2:ag^ be^
»nS ®^n:fld^»orter verblieben, bag man fagt id^ »iö bir Zxoii
ober JTrot bieten bnb ein jegtid^« l^ol^e^ ^ingl^ ober §att6 ein
Irottenbnrg]^ nennet, aud^ an ettid^en Ortern in äBeftfalen
Dnb SRad^barfd^afft, an ben f^>ielenbcn Äinbem fiel^et, bai bero
etßd^e, fo in ber ^51^e ftel^cn, ben 5Ribrigcn alfo trofeenbt gn-
flngen ober jnrnffen: bie SCrotten^ ober f)o]^eburg ift m^n zc.
©aburd^ fie gteid^fafe in einer ßomoebien: 3)er SBnrd^ Srot*
munbä SBelegermigl^, bon SHter jn 3Htem atfo trabirt, fetbft
ol^ntoi^ent anbeuten mßgten bnb »ei^r fold^er SWntmagung^
befto mel^r glanbßd^, bag man bei felbigem Tacito, bem fran*
lifd^en ^iftorienfd^reiber Hunibaldo liefet, bag bie SCentfd^c
8franlen bnb ©ad^fen il^re ©efd^id^t, il^ren $»ad^Iommen bnb
ftinbcm anber« nid^t ate burd^ gieber , jnr ewigen @ebed^tnt§
nad^getagen«
^at ffinffte dapitul
S5on ben erften benenbten ©raffen oon I)ortmunbt
au% gebrudten |)iftorien.
«n^ negft borgel^cnben Saj^itutn ift nun etlid^crmalen
ber SSrf^)rung]^ ber ©raffen »nb ©rafffd^afft 35ortmunb , fo
t>iel ben 5Rabmen betrifft, abjunemen. ißJanel^e aber biefetbc
}u fotd^er ©ignität önb <Stanbc, ent»iber bon ben romifd^n
Äa^fern ober fad^fifd^en Königen erl^aben; fein anfe ben gc*
brudften ^iftorien »ibertoertige SReinungen gu ermegen, Herm.
Hamelmanus i»ar mnt^maa^et, e^ fotten biefe, »ie bie t)on
295
^irmimt, in bet ©rafffd^afft ^pt, franfe^fd^e ^etrn gctocfcn
mt üuäf alfo bie t>on Xtotmont (DieQei^t mäf bem fran$i>fi'
fÜ^m fßoxtUin Troys-monts ml<Sf9 Dri^Burgl^, tt)ic jene«
feutorterg l^iget) genennct bnb mit Carolo magno anl^ero gc*
f^toct mt cri^aktt fein tDorben. SBietooß biefe aWcinnngl^
nid^t )n bemerffen, fein bod^ anbete historici, mit n>e(d^n
biefetfee, »ic anäf mit gemciten Rhenano, ftreitet. !Can toie
in einem atten 93ta(anbifd^em Sl^ronico anno 1516 ju Sn^
torff getmdtt^ and^ Cornelii Aurelii Batavia etc. jn erfel^en,
fo fein olberei^ in bie jtoetl^nttbert ^ffax bor Caroli magni
SWhinfft, an biefem Ol^rt ©raffen getoefcn bnb ber erfte fo
barin benennet, foß §e^mon ober ^erman gel^ei^en bnb ein
t£nigin bon $lgrt)>)>inen, mit Stal^men Vorayam, ^önigl^ An-
chisis 2:od^ter, jmn Sl^egemal^I gel^abt l^aben, bnb lanten fei«
Mgen chronici forroalia toie folget: ,,6nbe Äonidt Slnfife« nam
f^n öromo t>nbe toed^ tot ^gnppiatn, enbe bebe be ©tabt ber-
mcrfen enbe al fl^n botdt Icrften bocn, baernae Ireg)^ l^t> »an
fi^n ötomoe ttoee Äinbern, een ©oenn bien 1^^ l^eete fiarol,
enbe Meeff gonindt na l^em, enbe een Dod^ter bee ittt aSorai^a
enbe nam tot eenen SKan ^erman ®raoe oan üDorbane bat
mt tfett !Cormonbe, enbe befe §ei>me toan acn aSoraJjen öeer
©oene: aienout, SBogier, Olioier enbe 8tbcl^art^ enbe bit l^ic*
tcn bie öeer ^e^möfinbem enbe ooorcn ftr^ben mtt Sari oere»
Oem enbe »orben gl^emartelifiert. ©inte SReinout leet f ÜDor-»
monbe Derl^et^en. (Snbe fo n>ort al ooer Sogl^en gel^ouben, bat
man in fommige Solen teeft, \>an befe t>eer ^el^m^Iinbern-
Snbe fonberttngd ift gelogen, bat man fe^t, bat f^ iif groete
ßonidC (Sarote Z\ft tt>&ren, n>ante groete (HaxU qnam n>el tme
I^Dnbert Sparen baer nat, maer l^aer Oem toa« be öoerfd^reöen
ßonidt »an ägrit)|)inen jc" Sorneliu« Sluretin« nennet biefen
®raffen ^t^xnontm, rhenanum principem, toeil ettoa fein ^er^
fd^afft an ben «l^ein fic^ erftredft l^abe onb ift fein ^iftoria
efenmcfeigen ^nl^alfe mit furiger, nnr allein ba^ er in ber
gj^arjol^ »tariert bnb SSora^am, ^e^moni« ©cmal^I, öngefl^erligi^
in bie 3eit be« Äa^fcr« ©ratiani in« 3^ar (S^rifti 380 fefeet,
»ic aud feinen el^genen nad^folgenben ©orten Harüd^ erfc^ei-
net: ea tempestate, inquit, qua Carolus regnabat (iit plu-
296
rima interim transeamus) venerum ex Patinonia in Germä-
niam Sicambri anno salutis nostre cccLxxx, sub imperatdre
Graliano, ä quo Angesisus hujus Caroli filius, Romam de-
duclus et iterum demissus, ä s* Marlino Turonensi episcopo
bapUzalur, genuit Carolum octavum, Babonem et Vorayam
filiam, quae Haymoni nupta, rhenano principt, quatuor genuit
fllios, quorum memoria universo orbi celeberrima est et äd
praesens usque Haymonis filii vocitantur. Herum minimus
Adalbertus omnia bona sua ecclesiae s. Petri in Corbeja con-
tulit: alter autem nomine Reynaldus, in Colonia Aprippina
tandem marlyrio affectus est, nunc .Tremoniae quiescit cor-
ruscans miraculis etc. Hactenus Aurelius.
2)at fedifte €;a))ttitl
S3ön ©raffen §c^monö SeBen t)nb SEl^abtcit, nac^
ettid^cr |)ifti>rien 9Kcinung]^.
Siad^bem in negft borgel^enbcm ßa<)ttttt ©raff |)e^mon^
<d% ber ein ©raff p ©ortmnnb gctocfcn fein foö bnb feiner
©öl^ne insgemein ÜKetbnng]^ gefd^el^en, tocU nit unbienßd^ fein,
bamit ettoa eim begirigen fiefer ein Genügen gefd^el^e, berfcttt*
gen SEl^abten bnb ScBen aud^ au§ fot^nen §iftorii^, fo anff
bte 3^tt Caroli magni referiren, für^jtid^ gn erjel^ten, banttt
man feigen mugc, ö)a§ bod^ barinnen für ©ad^en Begriffen, fo
alBereife an bie 100 ^l^ar bon angeregtem 33raBanbfd^en &)xo*
nico bnr Sägen gel^atten toorben, einem ^^^ttoebern feine 5Di^=«
cretton baranff fürBel^altenb* 3^ft bemnad^ gn toiffen, bag für
bieten ^l^aren in StandEreid^ bnb 9iiberianben, and^ noc^ bn*
längft im ^l^ar 1604, jn ßöln fotl^ane Legenda ber bier
^e^m^finber alß ein bntl^abelbare SBal^rl^eit, in offenem S^rndf
fj^argicrt tDorben bnb in ©onbcrl^eit in s, Reinoldi ^farfird^en
jn ÜDortmnnb etliche ©emäl^te t)nb Silber, Äaljfern ©arte r>xt\>
gegengefefeten 9teinotbten am Sl^or, toie an6} be^gefe^ten ^fer*
be^ önb baranff fitgenben bter ©ebrübern,") fo fid^ anff bie==
felbe §iftorij fnnbiren; bnb fd^reiben borbenennte historici,
ii)2(u« bcr $tftoric ber toter ©e^monöfinbcr ift ber ©orjfd^mtt
eingeßebt, bcr |ic aKc toicr mit t^ren fangen onf einem großen fd^toarjcn
?Jferbe fifeenb, barfteUt.
297
ba^ berfelbigc ^tifinon öub feine ©äl^ne Carulo magno in
^tf|>amctt bnb fünften, gegen bie*|)etben in treigeicufften gro«»
Ben ©eiftanbt geleiftet l^aben foflen önb toie bcr Äd^fer ein*
mal^I ein groß fandet mit gabung aßet franfecfifd^en §ertn
jugertd^tet, fol §Ugo bon SBourbon, ^e^mon« @d^toefter==®ol^n,
ju grftattung ber bietfettigen !£)ienftc fein« Dl^eimen, bmb ein
gelten beim felbigen ange^Iten aber nidfife ertangt l^aben; alfo
fe^r, ba| er aud& bielmel^r bon bemfetben mit ber SBel^r erto*
bct tocrben- ©aranff aber felj ^t^^mon gegen ben tapfer in
§cinbfd^afft geral^ten, bemfetben mit 3000 Äreig^Ieuten toiber
10,000 fa^ferifd^e, bnter Stngen gejogen bnb ber SSictorij tl^eit*
^afftig .tt)orben, begl^alben bdn Äa^fer EarK l^efftig ergrimmet
be§ ©raffen ©netter confl^cirt bnb gum. ßanbe i^eranß geban»*
net 8e^tid^ aber, nad^ tangtoel^renbem Äreig, anß JRal^bt ber
©cnoßen bon grandEreid^, ben grieben J^räfentirt ^ben foöe*
9Rit bcro Sefd^eibenl^eit, ba§ er feinen SSatter §ngonem neun*
mal^t mit ®elbt aufftoegen, toie aber fold^« nod^ xdt bnberfan*
gen fdnnen, jm nad^ Sieftitution feiner 8anbt bnbt ©ütter fein
©d^tDcfter Stljam gum ©emal^t geben tt>olte, baranff and^ ber
griebe fe^ betoiüigt bnb gufambt ber g^e effectuirt toorben.
^a^ fieliettte €a))ttnl.
3Jon ben bicr |)a^m« Äinbern, il^ren 2:i^abten
»nb ffreigen, fonbertid^ aber bon 9teinoIbo.
5Kitt biefer Sl^a, ober toie Slnberc tootten SSora^a ober
Srati) ät^a, melben borangeregte historici tociter, l^abe ©raff
§a^mott bier ©ol^ne gejeuget, toetd^e alle in einem ßlofter
bcm Sßatter (fo inmittelft aßemal^I in Äreigl^ gebogen, bnb an^
^a% feinet ©d^toigerbatter^, fe^r auff 9l^am fein ©emal^I bnb
fiinfftige ÄHnber erjürnet) o^^ntoißenb gebol^ren, mtä)t naäf
Orbnnng ber ©eburtgeit: SBribfart, »iibtfart, Slbel^art bnb
SReinctb, gemeintid^ aber bie bier §aljm^ Äinber gel^eißen Sor-
ben. 6^ l^abe aber bie 5Wutter, atß fie toieber gu ©enaben
fommen/ biefefbe i^rem ^erm offenbal^ret, ber fie aud^ alte
JU SRitter gefd^tagen» 9teinotbten aber, toeld^er großer bnb
ftarler at^ feine ©ruber, baß er aud^ ein gemeine« ^ferbt mit
298
ber Sauft nieberfd^Iagen i>nb mit bem ^nfffi^en ben Stfiden«
fhrcmg]^ inixtäftn fonnte mit bcti ganbfd^afftctt Sßi^apMt,
aWontagui bnb gattenftetn, aud^ einem bBcroiit ftattfem fd^J!)(nrt>
gen 9lc§, »a^art gnanbt, borouff alte bter ©eferüber fit}en
fSnne», U^aM. & fDUen atsd^ bife biet |)e^m^ ^ber in
^andreid^, toegen ein^ ®dfaäf^pxtU, (barin fionig Subt9igl^^
Caruli ©ol^n, äbell^arten fein ^aubt, fofern er berlieren
ttärbe, ju geBen berf^rod^en) in ^einbfd^ft gerai^ten f^.
^nmafen bon 9teino{b l^id^ftgebad^m JiSnige fein ^anBt ai*
gefc^Iagen l^oBe. !£)at and^ ^o^mon an§ SDlad^t ^5nig Sorin^
in ber @d^(ad^t fid^ gefangen px geben, bie @^ne a6er ju
bem l^eibnifd^en £5nig ©oforet in f)if)>anien Pd^tig bnb i^ü(^^
f&d^tig gn u>erben genottrengt n^orben, n>eil aber biefelBe an
gemeltem D^rt, i^rer rttterlid^en Sl^aben l^aften, bamitt flc
gemeltem Könige be1^gef))rnngen^ n>einig]^ gc<td^t, nod^ j|n anff
©egel^ren SSnterl^alb gefd^affet ober il^re ©d^ä^e aulgefolget
tt)erben kDoQen, fe^ 9ieinclb bemrfad^t n>orben, bem kinii
fjjbiiäftfaU bag i^auit abgnfd^Iagen bnb mit fid^ jn nemen.
S)annen]^ero and^ nod^ im ®tma^^, s. 9teinotbt bnran fi^enb
ein tönigdl^aubt am @:|>e^r f^üret, toarbon folgenbe S3erg ge«
fd^rieben. De Tremoniensium s* Reinoldo, equite heroe, ci-
vitatis hostium Victore et ab eis gloriotsa pra^lijs secundis
Victoria reportata, comportante victoriae insignia triumpha-
tore, considente cum suis fratribus equitibus in unico equo
alacritate et quasi lastitia exultante, depicto in templo ibi
priroario Reinholdino:
Janctus equo Reinholdus eques cum fratribus heros
Patronus templi creditus huins erat,
afteinl^clb @ig«fürft bnb JRitterl^elbt,
©ombt »rübern fein in »ttb geftelbt,
Sfuffm f)engft l^ie gn befd^att>en fd^on,
Dif SCemjJete gelenbt gemefen Patron.
aSeiter« fcüen bielgcmeltc bier ©ebrüber, al§ nitt »off
t»i|enb »o an^ ober toal^ in, an^ «l^abt 9iibfartcn, in SCara«-
conien bem Äönig Q^m, <d% abgefagte fjeinbe Äänig ©afo*
t^tf }ugegogen fein bnb bnter i^nnen 9teinotb bed Könige Zoäf*
ter jnm ©cmol^I bcfommen bnb anff einen ftetnern gett in
r
299
^t^mm bat (Safteel 9Kontal6an txbavott ^obeit. SBie aber
ÄJnifl Sorul i3^ ^eteb (fo t>on ^iwne fle gefcntftici^ tl^me )u
(te^ern begei^rct t^b ntt erlangt) auff bcr »icife nad^ s- Sfa-
coi gemefted gofteetö aitfid^tig bnb be^ t^unbatorn 9leinoIb^
öerfteubtgt toorbcn, fe^ er mit @eti>alb bafftr gejogett, l^abe e«
aber t>«\>erfd^ffeter ©ad^cn öerla^n müfcn. golgen^ fein er-
»ebnete «rubere in ^itgram« ©eftalbt, tl^re SDintter jn befn*
^et!, naiver ^ter(a|)o«t »erreifet önb an^r^alb JReinotbten atte
üon Ädnig Sarlen ingegcgen« ?Durd^ einen ®dfmx^^
m aber, SHaleg^ff genanbt, il^ren SSettem »unberbortid^
tticbtgt toorben, SBeiter« l^abe Slcinotbt, af§ tänig 6arl mit
Kufffclmig feiner fronen ein 9Wtterf^)icI angerichtet, biefelbe
imxäf gemette^ 5Rigrontarttici Ännft, ber im feinen fd^tea^n
Kt^ in einen toei^en bertuanbelt, bamit er nit erH^nb »urb
gwunnen )>nb toiber naiver 9Rontaftan, gn feinem ©ruber ge*
jogen. ®ei femer \ampt benfelbcn burd^ mel^rgemetten 3Äate*
8^ff 9iigromanten tnb il^r eigen ta^)ffer 2:]^abten fo nitt atte
)« erjel^fen m^ bcr f)anb Saruli, fo borgen* 3^bone, ben er
ju ©oft gelaben önb gegen gro^e SJerl^ei^ngl^ nod^matö bie
^e^m^ftnber in ju Bebern begel^rt, »ie im gteid^en bon 9to-
(«nbt, fo Stibfarten bon s. Sfacob fommenbt gefendttid^ ange*
galten, ertofet »orben- 2tiiliäf, »ie Äönigl^ 6aml bor 9Ron«^
tolbon bnb im @treit gun untcrfc^eibßd^en S^ittn, an JReinotb*
tcn bnb SSribforten gefegt, foöen fle benfelben bom ^erb
geftoßen bnb mit Äreigen fo fem bemül^et l^oben, baß e« ben
Seid^ggenoßen bcrbroßen bnb gnm (Stiflftanbe, burd^ Snter*
^attbftingi^ graU) 8(^en, gebragt toorben, ©orauff fiat^fer ea-
tultt JReinotb auff »egel^ren feinen Stoß S3e^arbt, fein« ®e-
fatten« bamitt ju berf^aren, gefd^endtt l^abe, ber Äa^fer aber,
iDett eö ben ©einen großen ©d^ben gugefueget, i^ab tj^me
jtoe^ SKül^tenfteine an ben §alg bnb an igtid^en guß einen
fcgcn bnb bon ber ®mglcn in bie ©e^ne toerffen, toie ed aber
nod^ em^or gefd^iomnmen, nod^ einen an igttd^en gneß l^injn
Mttbcn bttb ina »erberb ftfir^en laßen, SReinotb gtoar fol<^
fel^cttbt bnb beß ^ßferb« ©ntergang^ bebanrenbt, ^be fein
Sebtage fein 5Roß mel^r gu bereiten, nod^ ©d^toert an feiner
Seltne gH gürten, fonbern ein Sremit gu toerben, gu @ott ge<
310
öerlaßcn, todd^t gur (Sfft genommen ba« eWe fjtetoleln 3«-
bitcn bon Slrngberg^, mit bern et gelebt im ^l^ar H05, bem
©äffen nad^folgenber SÖäeife befd^affen getoefen.")
2Rlt biefer ^att er tolberumb gegeuget feinen ©uccefforen
®raffen ^erman, toeld^et an bie ßble Uba bon ^abberg^ ber-
fft\fxattt toorben, tt)ie fold^« in einem alten befiegelten Srieffe,
auff bem cl^urfürflln- §au§ Ärnfeberg)^ »ewal^ret, erfd^einctj
barin gefegter §erman, fein SSatter Sonrab neben tl^ren ®c*
mal^Iinnen, al§ fein Sttt^ bnb SSbcraltbatter §enrid^ bnb ^en-
tid^ atfe ©raffen bon ÜDortmunbe beftimbt, an^ jn nal^ml^afften
beugen innen jngefefet tperben ©raff ^enrid^ bon ärnPergl^^
Themo de Sosatia, Sltbertu« ©raff bon 2KöIbad^, ©il^elmu^
wn ®iäxä), ßberl^arb bon SKtena, ßrneftu^ bon ^aifefclbt.
Diefer ©raff |)erman l^att an^ Stnreifenng SBabft ßtementld
bttb Äaljfet griebrid^« bc§ erften bag fettige greu^ auff fid^
genommen bnb im ^l^ar 1188 neben anbern alfo gejcid^tteten
dürften bnb §erren in ba§ l^eitige 8anb jegen bie SSngelaubtge
gegogcn^ mit feinem ©emal^t aber einen ^offn Sonrabt feinen
5Radf^fotger gegeuget-*^)
3)ag 3el^enbe (Saipitnl.
S5on (^raffen Sonraben öon ©ortmnnb bnb fei*
nen SEi^aben.
©raff Sonrab jefet gemetbt^ toar l^od^ bnb lieb gel^olten
Be^m Äaljfer Dttcn bem vierten, baß er jm biet tjertratoetc^
ban tapfer §enrid^ ber fed^ftc im 3^^ar 1198 gu SJJeßana in
®iciUen mit SCob abgangen bnb biefer Otto bom ßrgbifd^offen
)U SMn, Slbolffen oon ber 3Karcf^ bie labferlid^e SReid^^^ßron*
^nH)fangen l^atte, imgleid^en bom ©l^urfürftcn gn 9Äain^ bem
fionig]^ bon SSol^eimb bnb bem ^falfegraffen be^ Sil^ein gegen
^l^itipfen^ ßa^fer^ Frederici Barbaross© ©ol^n^. einbred^tig er<
meldtet aorben, l^at biefer ©raff ßonrabt 3^l^rer SOia^eft. fonbcr«
ö^ in fold^er gef^ertid^er ©^aftungl^^ neben |)ergog« ^enrid^en
tjon Srabanbt Otten bon ©etren, Slrnotbten bon ßleöe, SÖiU
l^etoi bon ©ülid^, ©obfrtcben öon Slrnßbergi^ ©raffen bnb axu»
td)@ finb ^toti S&a}ppen eiiigeKebt; bad er^e mit bem get^eittett
0(^Ube unb ^i^wen, bad anbete mit bet ^abberger fogeiuinttten SSolfe»
im ^äfitbt.
SU
bcrit »iden ^tnn, Wittern bnb ©tcbten U^itp^dftet, bag er
(mdf tontet onbern tom fetten jum atitter gef dalagen toorben»
3fft oud^ folgen^ anno 1214 mit l^öd^ftgebad^tem fia^fer gu
ter gewolttgen ©dalagt für Suöin beJ> iDorned in gtanbern
gel^alten, bortgerüdt, al« tönig ^]^iti|)»)n« an^ granlrcid^ Dnb
bnb @rajf gctbinanb bon gtanbcm, fo ÄSnig Sfol^anfen »on
fcigctlonbt bnb berfettige l^intoibemmb Äa^fer Otten feinet
©(ä^toefter ©ol^n bmb §ülff angeruffen, beg f)erjogt]^ttmb«
9iormanbe^ Ratten ftritten. 35a ban ncgft anberer »eftöalifd^er
f>crrn al§ ©raffen Otten bon ScdtenScrg!^, ©erl^arbten bon
^orftniar t)nb ^erm (Serl^orbtcn bon JRanbenrobe, nad^ 3^»8'
nife ber fran^oftfd^en ©d^rtbenten fein ®aj)fferigfeit alfo l^er-
fürgctend^tet, ba§ er fambt bemfetten gnnegft bem tapfer ju
feinem Seib gn bef^ü^en an^ern^el^Iet )oorben. SSeil aber ber
gon^e äbet önb 5Wad^t an§ grandEreid^, and^ btc gortunct
(raff bef ffönig« ©ett mar, ift bie SSictoria tapfer Otten au*
toibcr gclauffen, bnangefel^en feiner tapfferen ©etoel^r, baß er
aud^ anff ben gtoe^ten Äofe lommen- Snb ob er tooü fid^ nod^
^auggcri^n, fein bod^ ttjolgemettc toeftbalifd^e §errn, neben
^fal^graff ^enrid^en bnb ©raffen Sonraben bon Dortmnnb,
gefendHid^ l^ingefl^ürt toorben. SBoöen aber »mb mel^rer 8ieB*
Ud^feit toitten, ber fran^ofifd^en ©d^ribenten eigene Söorte, bo(^
mit 9teftanrirnng]^ in parenthesi ber corrnni)>ierten iRai^men,
toie ber gromBbfj^red^enben SBrand^ ift, l^iel^er fefeen, bntet
loeld^en be§ Guiliermi Britonis Armorici Lib« X. Philipp« a(fo
tautet:
Conradum comitem misit Tremonia, cujus
Imperio Waphate (Westvalsß) parent regionis alumni
Et quos Ruma (Rora) rigat piscoso fiumine, tuqoe
Linquere Randerodas gaudes Gerande (Gerbarde) paternai
Francigenum ut bello possis sentire rigorem.
RigOTbud aber fd^reibt oifo: praeliabantur dum Imperator fii-
gerel, Bernhardus de Hostemalo (Horstmario) miles fortist-
mas, comes Otto de Tinquanebure (Teckeneburg) comes de
Treraoquia (Tremonia) et Gerhardus de Runderodes, cum
dijs Tiris fortissimis, quos specialiter elegerat Imperator,
propter eminentem mlliti» virtutem, ut essent prope se in
312
prielio. Isti pugnabant et sternebant nostros, tarnen preva^
loerunt nostri. Kenn ibidem capti sunt duo prtefati comites,
cum ipso Bernardo et Girardo, curras discerpitur, draco
frangitur, aquila alis evulsis et confractis, ad ipsum regem
defertur.
©raff Sonrab t)cn S)ottmuttb l^atte jum (gl^egemal^
grcttlein ^^^mgarbcn bon ^minxfjf), mit tocld^cr et gtpc^
ßbitnt ^erbobum feinen Siad^fotger unb granconem flCjenget.**)
2)at elffte (S:a}fitul
Con bcm legten ©raffen bon ©ortmunb ^ertobo
bnb toie bic ©rafffd^afft an btc bon Sinbcnl^orft
lommen.
f)erbobn^ ift nad^ Slbfd^eib feine« SSatterö Sonrabcn in
bcr Äegiernng]^ nad^gcfolget, l^attc gmn (S^egemal^t grcnteltt
Qrmgarben bon SBalbecf, be^ »etiler 3eit er bie ©rafffd^afft
fambt bcrer ^uitiioxmif) befreitet \)attt. *') ©eit i^m aber
©Ott aömed^tig mit berfelben nur ein einige Sod^ter Qnbitl^
genanbt gut SBelt bragt bnb biefer ^tit aSergendflid^feit vooü
in äd^t nam, l^att er gn SSoKcngteljungi^, bc§ {Regimen^ Uff
Äa^fer grtbrid^en bem gtoe^ten bnb bem l^eitigen 9ieid^.e quasi
pupillariter substituiturus supplicando angel^alten bnb erl^altett^
fofern er bnb fein S^od^ter ol^n 8cib«erben berfaöen »ürben,
ba§ al§ban SSurgermeiftere Dnb {R^abt ber ©tabt ©ortmunb
nad^f eigen bnb fid^ bom ßai^fer mitt ber ©raff^ unb fjrcjj-
grafffd^afft, fambt aßen SRegaüen bnb ^ertincntien folten bc*
lel^nen laffen. 3ft alfo erftgefefete« ©d^ilb bnb ^dm, be^
erften grafflid^en ©efd^ted^fe bon Dortmunb fambt biefcm ^cr*
bobo in bie grben berfd^arret bnb geenbigt toorben. 68 l^att
ober n)oIgebad^te pupillans substitutio vel quasi, bnrd^ ^a^^
fern bnb ba§ 9ieid^ confirmirt, leine (Snbfd^afft erreid^t, ftntc*
mal^I toolgemeft^ gretolein Subita an ßonraben bon ginbcn*
l^orft berl^e^ratet bnb alfo ber grafffid^er ®tQm bon !Dort-
*6)€« flnb ^tcr gtoci SBa^^)Ctt in ^olafd^nitt cingcHcbt, »obon ci*
tie9 ben Sötten im get^eiUen ®ä)xtbt, ba9 anbete einen gefrönten £öxoett
im Bdfilht geiet. — 17)08 fmb ^iet »ieber jtoei ffio^^en eingeHebt, n>o-
ton bofi crjic ^ett ?ött>en im get$etlten @^irbe, ba« «nbere einen leeren
Gd^itb ^eigt.
813
munb an bie i>on Sl^nbenl^crft (totiäfi etn ablid^ ®efid^{e^
geioefen^ fo bieUeid^t ü^t @tam]^au| (et^ bem no(^ i^genanbteti
JKrd^borff ginbcnl^orji gel^abt) bcbucirt tDcrben. ©iefcr ®raff
^eriobud ift ein Sütter ber gulben @^oet geto>efen Dnb l^att
bc^ feiner ^üt (ban nad^ abfonberiid^er Stnjcld^nttng atter
fd^rlfftßd^er SSrfunben inr^fl^ar 1288 nod^ getebt) bic gro§e
&^taäft auff bem ©ulfferid^ in ber ©rafffd^afft Dortmunb,
fo anno 1254 jtoifd^en bem (£r^bifd^offen bon Sdtn bnb
^er^ogen ju @a(^fen beg $er}ogt^umbd (Sngern bnb SSeft«
Daten gel^olten, mit {einem geringen beg 8anb9 SSern>üftnngl^
anfeilen mü^en. ICannenl^ero aud^ ber SBla'fflpUii nod^ bie
©trettfelb« SBe^be genennet »irb.*®)
3)a| atoSIffte Ca^iititl.
SSon ©raffen ßonrab bon Sinbenl^orft^ feinem
@fo]^n $erman bnb begen ©ol^n @onraben ©raffen
JU üDortmnnbt-
©raff Sonrab bon Sinben^orft l^att getebt mit feinem
Oemal^I gretotein Subita bon ÜDortmunb im 3f^ar 1290;
^aben l^inber fid^ oerla^en einen manüd^cn Srben ^erman
genanb, toetd^er aud^ ein Äitter toom gutben ®pctx getoefen.
Diefer berlieg aud^ einen einigen ©ol^n^ ben er nad^ be^en
©roBJ>atter Sonraben nennen la^en; regterete im ^l^ar 1299.
©raff Sonrab bon Sinbenl^orft tebte im Q^ax 1302 bnb l^att
»erfiegett am ©crld^te auff bem greibl^offe ju ©ortmunb. 3ft
aud^ mit ©raff Sonraben oom Serge, Sifd^off gu 2Künfter,
mit ^ereölrafft toiber ©raffen 8ubtt>igen i>on Waoengberg]^,
eifd^offen ju O^nabrugl gegogen, toie fi5td^d Herrn. Hamel-
mannus lib. 2 de famil emort Begeuget, aud^ fonberlid^
baöon fd^reibet Ertwinus Erlmannus in feiner £)«nabrugffd^en
gl^rottif mit f olgenben ©orten : Nomine episcopi Monaslerien-
sis magno agmine venit in Osnaburgensem terram contra
episcopum Ludowicam Ravensburgieum ibidem prsesulem
pngnaturus, comes de Harca atque ei opem tulere coine»
de Arnsberg, comes de Tecklenborg, comes de Gnlicb,
^^(ä^ flttb l^ier aBermald gtpei SBa^^ett etn0eneBt/^ba9|erfic mit
leerem, be« anbere mit bem $dn>eii im !ren)tt>etfe get^eiUen €»d^t(be.
314
oomes de Walteche, comes de Reihberg, comes de Tre«-:
motria et domini de Loön et Ahuss; unde et Uli versus:
Marca, Monasterium, Teckelenborch, Juliacum,
Arnsberch, Walteche, Loen, Retbberg insuper Abuss
Tremonisßque comes, Petras vos terrnit omnes.
|)att afccr ncBcn bicfen ©raffen, Soittabt ©raff gu 5Dortmimb
nväf^ aufgerici^tet ©oti st. ^ctcr Ddnafcrudlfd^cr Patron, tote
bic »erfe lautet, ^att fie aöe jag^afftig önb felbpd^tig ge*
mad^et Diefer ift aud^ be^ bem S5ertragc (fo gteifd^en ©raff
«boiffen boti ber SWarcf t>nb fein« Sonroben 33rttber ©ol^n^
^lenrid^en bon ©tcfebc an einem önb ber ©tabt SDortnmnb
önb il^ren Se^fte^ern, Stmam bem Sangen bnb Si^beman
©nberman am anbcrn Sil^etl, beg ®erid(^t^ SBralel l^aften anno
1338 auffgerid^t) gctoefen bnb an ber ©tabt ©eitl^en gel^atten,
»ie fold^ö ber Sertrag^bricff anfetoeifet bnb weiter« gu Beugen
beftimmet: ©raff SBiC^etm bon SlrnPergl^, Sonrab bon ber
SWardf, J)iebertd^ öon ber ge^te, f)enrtd^ bon SBicfebe, gom-»
bert oon ©d^ebingen, (Sonrab bon ^erbern, Dteberi^ bou
SJaerfte SRitter, ©erlad^ bon ©ummern ©ograff bon Unna,
©erl^arb bon ©ttten, ßrnft ®pdt, ^o^ann ©d^Iüter ref^>*
%mUU\dz ju ©etter, Sod^umb bnb $orbe k.
SSion ©raff $)erman bnbSonraben t>on Sinbenl^orp,
©ebrübern bnb ©raffen l^tefcfbft
Sß6 tooßgemcfter ©raff Sonrab bon g^nbenl^orft bie
©d^ttlb ber Siatur bejalet, i)att er gtoc^ ©ol^ne l^tnber fld^
berta^en, nemblid^ $erman bnb Sonraben bnb b)ieti)oI ^rman
ber eitifte, l^att er gleid^toott gonraben baf {Regiment lüittlg
t^bergeben- ©eil nun bie Äabfer aßl^ie ein jeitlang felBft rcfl^
btrt bnb aber in nad^folgenber 3cit (ba fonberlid^ ba^ fia^>-
fertl^nmb bom ^aug ©ad^fen lommen) loeinig in Seftbalen
iwren, fei^n bie ©raffen bon ©ortmnnb boöig mitt ber ©raff:»
fd^afft betel^net toorben. iRad^ bleigiger Sonfiberation bnb iBe*
trad^tung]^ aber biefer gettUd^er SJergcndflid^eit, l^att lefetgemel-
ter ©raff Sonrab, eben ti^ie fein SSl^raltbatter ^rbobu^, boMn
815
tlbm tttmtlut, ba§ Slegimctrt t>nb ^url^biction ic. bcr ®taff-
bnb grt^grafffd^afft, inner bnb an^er^alB bet SRatorcn 8clcgen>
mit »ctoiBigTing^ feine« 8attcr6, «ttbattct« bnb attiftcn »ru-
ber^ ^ coiäf Sonfhrmatton la^ferUd^er SKa^eft bnb bef l^c^üge»
SReid^«, im ^iax 1343 bff Sog^ s. ^fcd an bie ©tabt
SDortmnnb, für eine fidlere ©umma ®elbfe, jur §albfd^eib
crSttd^ bnb ctoig betlanfft. 3Kit bem Stnl^angl^, bag i^r bbrige
^ofbfii^eib nit fotte betfefet ober bericmfft werben, aU »olgc«
metbtcr ©tabt, »ie im fetten Srieff anff^ürttd^ berfaßet i|t
SBcrliel bre^ ©ö^ne, benenbtüd^ Sonrabten^ gtibrid^en bnb
©erl^orbten^ bnter »eld^en Sonrab ncci^ leBete, naäf ßrtoeifung
alter I)ocnmcntcn^ anno 1358 bnb 1381 bnb berüeg nad^
feinem SEob itottf ©öl^ne at^ ^enrid^en bnb Sonrabten, toeld^er
le^ter a, 1376 gu ©ortmnnb elenbtgen 2^ob« gcftcrben. ^tn*
xidf ober tarn naäf feinem aSatter gnm ^Regiment bnb bertie§
l^intoibemmb jtoe^ Ätnber, einen ©ol^n Sonrabt bnb eine
lod^tcr ^ittergl^ genanbt, toeld^e im Qifax 1408 crastino
pnrificationis MarisB, an Detmarn bon ber S3erfd(>ö)orbt »er*
^^ratet Sorben, toetd^« SBaffen ^ir nad^er gefegt ift, **)
!S)a^ bier}e|ettbe (Sai^iititt
55on ©raff Sonrabten bon Sinbenl^orft bem bierbten
bnb etlid^en feiner 9tad^Iommen.
©raff §enrid^« ©ol^n^ ßonrabt^ ber bierbte bon bem
©efd^Ied^te ginbenl^orft, fonft nad^ Drbnnngl^ ber ©raffen bon
©^rtmnnbt ber fed^fte biefe« 5Wai^men«, ift nad^ feinem 33atter
in ber JRegierung]^ gefolget bnb an bie Sble eiifabeten ©tal^I
bon ^olftein bermftl^Iet toorben. ©iefer l^att a, 1431 Qciffm
föidcbcn bnb ©ertoin ^kppind xtjp. SBurger* bnb «itl^mei*
ftere gn Dortmnnb, bie ^attfd^cib bom S^Ut bnb Drittentl^eit
beg ©d^tägefd^a^e«, ber i^me pgel^örete bon ber 5Wün^c atl^it
gemündet, für ein fidlere ©nmma ©elbfe berfaufft, tt>e{d^e fje
^intoiber eim »olad^tbarn 9ti^abe refignirt bnb bbergetafcm
(B ift ©raff Sonrabt a. i432 bon ^Dietrtd^en bon Oer ge«*
i*)iR. im^l baf 30te JI<M»ite(.
S16
fan(fßc^ angc^Itcn, folgeu^ mit ber ©tabt ^Dortmunb l»
gelnbft^afft gera^ten wt ffatt bcrofetteti ffiül^c m^ bet ge*
meiner SBeibe önb aud^ an^ bem ©onberl^olfee genanbt auff*
$aut ©rimBorg]^ treiben tagen, l^att aber gu feiern ^oug
gel^aften. 3fft lurfe barnac^ »iber t)erfö]^net; ift aud^ a. 1447
ber »on SBralel geinb gctoefen, l^att ^erman bon SBitten 9lit-
tern bejtoungen, bag er im S^ax 1438 gu !Dortmunb fid^ bur
einen (gefangenen l^at infteüen mügen. e« l^att (ift) ond^ Utf
gebjeiten btefe« bie ^anbt^afixt, fo bem erften ©raffen 5Crut-
man bon Carulo magno, n>ie oben gefagt, gegeben, mit einem
augbfinbigen praejudicio |)ractifiert toorben, tote ban ben gan-
)en $roceg begelbigen, (§:aft>ar @d^ü^ ©eaetarind gu !£)an^tg
in feinem ^)reutifd^en Sl^ronico angf^firlid^ in offenen S^rud
gegeben, toetd^er contral^irter magen atfo befd^affen. S^ ift
i. Q. 1448 ein ©d^o^ffen gn Dan<}tg $an§ f)ottager genanb^
»on feinen 9Kittfd^o|)ffen alg S^ol^anfen SKanl^off beg J^eiügen
«eid^ t)nb bef ^nngfern bon SBalbedE, ©igonben $enli«
cl^ttrfrtr« S)nrd^L gn Sötn gnm ^aöenbcrge önb SÄcbebed bnb
3[o]^anfen Sofelen gnm gid^tenfete, beg 3^nngfem bon Daltoig
gre^graffcn, t>nr bem freien ©tnel gn Slberindti^anfcn im
©tifft göln bnb ©überlanb, gelegen bnterm §ageborn, ber-
clagt, ai^ folte er bagelbtge gemetbet l^abcn, fo er nit metben
fofte, bag ^txmüäft ©erid^te betreff enb, barumb andf^ bafelbft
einem tool^Iad^tb. Sil^abt gn 35onfeig crafft ber oom Äetdf^ i)a*
Benber ©etoatbt be^ 50 ^fb. feinen ®oIb« gebotten, bag fie
gemetbten Zollager beckgten, sufficienti cautione prsstita/ctn
gemelbten ©tnet gn erfd^einen, bmb alle«, barnmb er ange*
\pvo(ifm, gn beranbttoorten, anl^alten fotten, 2ll§ aber SBe*
clagter fold^« nit tl^nen mngen, l&att er an ben freien ©tuet
ju fflrnnigl^anfen, tnr Dielgl, ßonrabt bon ßinbenl^orft (5rb*
graffen ber gammer gn !Dortmnnb t)nb gre^graffen beg l^ei*
ligcn romifd^en JReid^« »nb bafelbft ^erman ©alt^aug ci^nrfln.
gre^graffen gu Slrngbergl^, SBil^etm S^W^^ ^^^ ^^W^^ <Sä^'
mern gn I)ortmunb bnb !Cietrid^en ^löger in ber fre^ Srnnig
(Srafffd^afft gn SBattborff grei^graffen, apptütt bnb fid^ in
©el^toefen tooO 200 ©d^ilbtofirbiger »Jnrglert, and^ jegen ben
8}^abt gn !£)an6ig SBefeld^ augbrogt, )n anff feine fre^ Ofüge
317
totbcrumb ju pctten ober ba§ man im %aU bct SKt^^altungl^
btcfclBe nad^ bef l^cHigcn Wcid^« ©ctid^te bnb freien ©tuet«
{Redete bornel^mcn fott, tote ber aSrtl^citebricff baf cigetitttd^
au§ö)iefe, toeld^cn ba§ bic atitoefcnbc toolg. JRl^at]^, fo bicl
i^nncn babon ju toiffen gebül^ren foftc, beriefen laßen. 3ft
baranjf mittel Stirbt« att ber 6(ag]^ bnfd^utbig abfolbiert bnb
cnllcbigt ÜDabon tl^m aud^ bte Ätteftation bnter ein« toolod^tb.
W)aU bon Dan^ig ©iegel (bon gemettem ©d^ü^en ganfe infe-
rirt) mitgetl^eilet toorben- !Diefer ©raff (Sonrob ift aud^ in
bcm ffreig gu ©oeft a. 1445 jum SSranbtmciftern berorbnet.
^at mitt feinem ©emal^I glifabeten ©tal^I bon ^olftein einen
©ol^n, ^enrid^ genonb erzeuget. Stt§ er aber Xobe« berfaöcti,
tft bic ©ittib mit Subotffen bon SSoenen jur anbern S^e gc»
fd^rttten^ in toeld^er fie gtoe^ ©ßl^ne Qol^anfcn bnb ßubplffcn
»on SSeenen bberfomen.
2)ag fnoffael^enbe CTaHtnl-
Sßon ©raffen flenrico monoculo, feinen ®uc€ef«
foren unb grcnnben»
9iad^ tobtlid^en ^tnfd^eiben offtgemelft ©raffen Sonrab*,
folgete im ©raff §enrid^ fein ©ol^n im 9tegimentc nad^ bnb
toarb toegen ©ebrec^ ein« Singen ber Sinaugig genanbt, nam
ivan (Sl^egemal^t bie ebte SKaria bon ßifel, mit toeld^er er eine
SEod^ter Satl^arina genanbt ermorben.^*^) SKf aber toolgemelf
ter ^enri(^ berftorben, ifat fid^ bie 2Öittlb toiber an Sutl^eren
©tal^I bon §oIftein beri^enratct, babon fie m(^ gejeuget eine«
©ol^n JRobbert genanbt, fo Slnnam bon ©ilfen gnr &)^ belom*«
men, bie il^m toeiter« ein einge S^od^ter geborn^ toeld^e ©i^ber«»
ten bon Sobelfd^toingl^ zffüäf bei^gelegt toorben. S)a aber Sa*
tl^arina bon fiinbenl^orft ©raffin ol^n 8eiB« Srben berftorben,
gab fie il^rem l^alben Sruber Stöberten ©tal^I bon ^otftcn
t^r ©^fog 3fclem, toeld^« alfo an bic bon Solfd^toingl^
tommcn»
«>)^ier finb 3)0« CBö^^en mit (eeren €k^ilben cingenebt
«18
®tc bcr grafflid^et ©tarn Don ©ortmunbt jum an-
bermal^I berftorBen bnb fein (Snbc gcnomcn.
aScil nun ®raff ^enrtt^ bon Stnbcni^orft ben SQBcg^ al-
le^ S^eifd^c^ ii^H^n bnb leine manlid^e 8eiBö grBen, fonbern
nur ein einige Xcäftn Satl^arinam, toie gefagt, nad^gefa§en,
tft ble ®rafff(^afft üDortmnnb junt anbern maifi berftortcn
bnb auff ben britten ^tam, ©tedc genanbt, geral^ten. ^nma*
^en toolgemelte (Satl^arina an ben njoHeblen 3<>^Ä«f^tt ©terfe
grafft ©teden, getoefenen §erm jn SWe^erid^ bnb ©roften gn
©ettcr bnb ber toolgeborn ©rafpnnen 8utgeren bon S^ntBurgl^,
(tteld^ ©raffen 5)lebrid^en ©d^toefter getDcfen) leifclid^en ©o^n
-Ott t^tt ©l^egemal^Ien, gemefte l^atte ©tafffd^afft mit aU ü)xtt
3nBel^ör pro dote anBragt*^) ß^ ift aBer btefelBe Be^ bicf cm
©tarn nid^t lange berBIieBen. ©intemal^I toolgemelter ©tedfe,
all er fein ©ewai^t Catl^arinam Äinber jn jengen nnBequem
gefunben, bie bBrige ^alBfd^eib mit gonfen« fein« ®enta:^te,
einem »olad^tB. SRl^abe fre^n>ittig bBergetafen bnb alfo bc»
^act burd^ feine SSureltern mit JDoflgemeltem 9i]^ab gel^alten,
toie oBen angezeigt, effectniren tooßen. ßr ift im ^l^ar 1504
geftorBen bnb in« granji^caner ober gratoen ©rüber Slofter
für ba| ßl^or BegraBen. (g« ^Ben aIßBalb ben 12. OctoBrie
t>ie ^ern bon 35ortm«nb bom Ä'a^fer Maximiliano, ex jure
pacti im 8eger für f urffftein ba| Selben auff bie gan^e ©raff*
fd^afft cmjjfangen, toeld^e 8ei^n«emj)fa]^ung]^ borjeiten bie ©raffen
bnb SBurgcrmetftcre jn ©ortmnnb mit gefaltenen §finben bnb
<in Äug an lai^ferl. 2Ra^ft* SBangen jn ^Iten ^jflagen- (5*
l^att jtoam offtgem. ßat^arino bon Sinbeni^orfi ©raffin, fam^t
i^cn 3Sertt>anbten^ einem tooIad^tB. 5R:^be ju ßri^altnng^ i^rer
^IBfd^ib jum offtermal^I 3^nf^)ermngl^ get^an, aBer bnbcr»
rid^ter ©ad^en aBftel^en müßen. 9Snb l^att alfo burd^ i^ett
bnb il^reö ^errn SlBfd^eibt ber ©raffen <Stam bon 5Dortmunk
wtb Sinbenl^orft fein ßnbfd^afft erreid^t. Sic tranrit gloria
mundi!
2>> 3»ei ^füpptn mit Utxtw Sd^Iben,
319
golget hon lür^id^ aneinander bag ^tl^Iegt-Siegtfter
Ux Stoffen bon S)ortmunbt
Trutmannus a. C. 788.
I
Hermannus a. C, 960.
Uenricus a. C« 985.
Henricus de Truidmannia a. C« 1014«
Conradus a. C. 1105. = Judita de ArusbergU.
. ^ .
Hermannus a. C. 1169 = Uda ä Palhbergh.
Conradus a. C. 1214. = Irmgardis de Lymburg.
. "^- .
Herboldus a. C. 1250 et 1288« Franco.
Conradus de Lindenhorst a. C« 1290. = Filia unica et here»*
. "" s
Hermannus comes et eques auratns a. C. 1299.
Conradus comes et eques auratus a. C. 1302. 1306«
Hearicus« ^ Hermannus. Conradus comes = Hilbnrgis f
a. C. 1332. 1348. i 4. Non. Octobr.
, : N__K
C-onradus de Lindenhortt comes h. C. Fridericns. Gerhardus«
1358. 1396.
Henricus comes = Belkina. Conradus. Theodoricus Leneke sira
a«C.1404.14ia i i- Helena«
' > .
Ludolf i = Elisabet Stael ab Holstein = Conradus Hilberg uxor
Boenen. f 1449, sepulta apud comes a.C. Detmari i
I Franciscanos. | 1431. 1457. Berswort^
Ladolf Johan- Con- Henricus ä Lindenhorst = Maria = Latber
a. C. nes ra- f 1452 statim post ab Stael ab
1448« 1442. dus. festum penthecostes, Ekel Hol-
1452 bic fttit monoculus. | 1 stein.
lobannes = Catbarina unica heres Robi^ert = Anna k Gilsett.
Stecke f comitissa •{■ a« C. 1534, |
a. C. 1504« die 13. Aprilis sepulta f
fi. Aprilis. in Capeila Lindenhorstana« j
^Am
Anna nupta Gisberto & Bodelschwing.
320
3)ag fiebettseletibe Sa)iitiil
»on ben «ird^en fo in bcr ©rafffd^afft Begricffciu
(S« begretfft bic ©rafffd^afft 25ortmuttb in il^retn ©mj»
frctg btc fa^ferlidöc fre^c ^üä)^^ bnb Stnfe^Stabt ©ortmunb.
^uä) gtoclj Ätrd^bor|)ffer ©redeten bnb Sinbcnl^orft, ein ecqjcUe
bc^ ben 8cj)rofcn bnb ein 6tau)c ju SKbindfl^offen. SBal bie
^farfird^ gn ©redeten Betrifft, foQ biefelBc nad^ bcr. SWeinung
bnb Qx(f)alt eine« alten fflnd^«, fo gefd^rieben getoefen bnb 5Dic^
berid^ SBeftl^off historicus, in felBiger Äird^en gefeiten gn l^aBen
oermelbet, bon Carulo magno fnnbirt Dnb Begabt unb begl^alB
nod^ bie giUen an ber Äird^tl^ürn tieff in bie ©tein gel^atoen
nod^ furl^anben fein. 5Der §r. Georgius Braun, decanus ad
({radus s. Mari® in Colonia aBer in theathro suo urbium
^ielt« bafür, ba§ nad^ bem gel^altenen fianijjffe ober ©treite
anff bem SBnlfferid^e a. 1254, babon oBgefagt, crftßd^ einer
l^ol^en ^erfon loniglid^en ©tammend anß ©d^ottlanbt, fo ba*
fcIBft tobt BlieBen, foQ erBatoet feijn. SBetc^e« and^ biefcIBc
grogc gitien an ber Äird^tl^üren bnb eine gro^e 5Rofc an bem
Cl^or l^inben gn Beftettigen fd^einet bnbt fefet i^Bemefter ©eft^
l^off, ba§ fold^e ein SlBbißin gn ©ß^n, al§ l^od^Bemelter ^erfo*
nen leiBßd^e ©d^toefter, i^rem S3rnber gnr 33egreBnn§ fotte l^a*
Ben Batoen la^en, bnb bießfate nod^ bie CoIIalion alt^nis vi-
cibus cum senatu Tremoniensi Be^ einer geitlid^en SlBbifeinnen
oerBtieBen fe^n. ®« fte^t nod^ l^inben am ßl^or im ©tein ge*
l^atoen: Henricus de Essende paravit me, Dnb oBen bemfelBen,
»ie gemelt, ein anggel^amene SRofe. OB nun biefelBe ber erftc
fjunbator ober fonften ber SÄatormeiftcr bnb bie SRpfe fein
©äffen getoefen, tooHen toir bem Sefer gu mutmaßen feinet
©efaüen« l^eimgefteßet l^aBen. ® l^at fonften biefeÄird^e pro
filia bie Äird^e gu Sünen, toeld^e nad^ Granulation bcr ©tabt
8änen auff biege ©eit be§ fiipftrome« bon Stlten^Sünen a. 1 . . ^^)
erBatoet DBcrIommen* aSnb irftlid^ bie tut^erif^c ober ebangc^*
Ufd^e SRcUgion 3«>^öiittß* (SBill^elmu«) S3aed ton Jg)odterbe,
Slenbifd^en ©tifftd ^aftor bafelBft algemad^Iid^ gu )>rebi9en an^
gefangen.
321
!Dfe Ältere ju 8tnbc«]^orft ift bicßeid^t ton bcn ©raffen
Don ICortmunbt, bcn Don ßinbenl^orft, anfe tl^rem ftctnen §au|
gcftifftet, \s)tU anäf gatl^arina Don ginbenl^orft a. 1534 bafeft^
gnr ScgrcBnü^ l^tngcBragt 3ft alberet^ 1388 in ber gro^cii
IBetegcrnng ber ©tabt ©ortmnnb in gßc gctoefcn. ©internal
hnxdf Einleitung berfelbcn ©raff ßngettert Don ber SWard ba-
fetbft neben beut Srsbifd^offe Don Soln, btc (EapcUt befeftigt
Dub ein S3ord^ babon gemad^et Dnb bie DmBtiggenbe Ortl^er
Dnb ^änfer angejünbet Dnb Derl^eret, ba| fie mugten ein offen
gelb ^aben, toelc^« gefd^el^en im 3^ar 1389, 35ingftag« nad^
s. SWarcnö.
2)ag Q^tiel^enbe (S:aifxtnl
JBon ber ©tabt Dnb irftlid^ bern au^toenbig Dnb
inioenbiger Sontrafaction ad vivuin.
<S^ i^att gtoar granji^cn« ^ogenbergiu« ein »nftreid^er,
ftoffcrfd^netber, in Ihealro urbinm Georgij Braunij, decani ad
gradus s. Mari® in Colonia, biefe ©tabt nad^ ber $erf<)ec»
tiDa abgerigcn, tt)ie e^ i^me aber an Dielen Ol^rtern an ber
eigctitlid^en ©eftatbt gemangelt, tooüen toifx biefer Äunft 6r*
farncn, fo biefelb mit biefer Dnb biefe im Slngenfd^ein mit ber
©tabt felbftcn conferiren, jn il^rer üDi^cretion gefegt l^aben.
(So ift aber biefelbc ein immatricntirte Ä'a^ferlid^e frc^e
Sleid^^ftabt, toeld^e and^ Don allen Auctoribos, fo ex professo
Don 9?eid^«ftcbten gefd^rieben, alg Sebasliano Munstero in
Cosmographia auc^ Tobia ßaurineistero .K C. in tract de
jurisd. imp. rom. Dnb anbcrn in ben Catalogum berfclben
referirt wirbt. 3^ft jugeleid^ ein |)enfeftabt, toeld^e immediate
anff ^enfetage Derfc^rieben n)irbt. ^näf l^innjiberumb anbcre
f)enfeftcbe, alß (Spcn, JRedfeündtl^aufen, !Dorften jc. be^ lajt«
Dnb ajerfd^reibnng l^alben Dntcr fid^ begreiffet. 8igt fonften;
cl^nc ba§ bem ©üben Dnb SBcften etttjag naiver, inmitten il^rer
©rafffd^afft 9ft einer gimUd^n ©roge, toeit fte im innerften
S5mbfrci| ber ^omoerien ein ©tnnbe ©el^en« erreid^et. S^ i)at
einer, Adelarius Erichius genanbt, ^farl^err jn ?(nber§{eben,
biefe ©tabt in feiner ©utid^fd^cn ßanbtabnl, an ber Äa, bie
21
322
6mfd^ affo nennenbt, p ttggen, aitggefd^riel&en Dnb at^ ein
®^^l>ff P8»^«» taten ^ att(i^ an einem Ol^rt einen gletfcn
genannt. Dominicas Bfarius Ni^er Yenetus aBer in feiner
Geograpbia Kb. V. fol. 74 ^öfxüht, bat S^iortmnnb nnb @oeft
an bent ^nt ®a(a gelegen fe^e^ xoit bte rotit abgefe^ene
©d^ribenten p^tQ^n bon ben !Dingen, fo fie nid^t gefeiten ex
nale e( faisis narratis, t&te bte S3Iinbe )»on ben Sorben^ gn
brtl^eilen. S)emna(i^ ift bit bie in^ bnb autteenbige Wbconter^
feitttng ber ©tobt 5Dortmnttb, toie barin gu erfel^en.**)
Sag neimtiellettbe ^^ttiittnl.
8Scn ber Station bnb üRantgfeltigfeit be| 5Ramen^
©ortmunbi
©at ben SRamen biefer ©tabt betrifft, »ietooK berfet
bige in Söefd^reibnngl^ ber ©rafffd^afft jugeleld^ angebeutet
toorben, fein bod^ Dnterfd^eibtid^e ©d^ribenten, loetd^e in re
tantilla n)unberbarl{d^ tarieren. !Can bon (Stlid^n, u>i^ eben
gemelt, »irb fie ©or^^ntunbe bon gtocJ^en ©örffern t>nb ber
äSord^ ^nnba, ober bon breiten %an>rfd^afften !Dre)^munbt
genennet bnb fd^einet, att ob fold^e erfte ^einnng)^ burti^
nebcngefe^ted gro^e« 3nfiegel biefer ©tobt,**) in toeld^em nod^
23) (S9 \ft (ter eine in ^u))fer geflod^eoe ^Btlbun^ ber ©tabt
!2)ortmuttb eingel^eftct, tocldfre biefe, in einer oBcren befonbercn aBt^etlung,
im ^rofll, toon ber 9lorb*@ette, toie in SRerianS Topomphia West-
phaliae; barunter aBer in einem ©runbriffe mit allen ©ebäuben, au9 ber
©oget^erf^ectitoe, toon ber entge^engefcbten @citc, barjlcttt Auf betben
Mbilbungen finb bie merhoürbtgflen SebSnbe mit ^nd^flaben begetci^net,
au t»ti6ftn unten bie Benennung berfelben gebrucft i{i. Sinfd oben ijt ein
<^(!^ilb mit bem 9{ei(^9»2)o^^eI«^bIer, red^ts ein anberer mit bem einfad^en
ber ®tabt SDortmunb. Sinfd unten, in einer befonberen (Sinfaf[un§, toar
frül^er to^fjH ein anberer 2:ite( M SilbeS angebrad^, biefer i{i an9ge^
fc^nitten unb fotgeuber gebrncfter eingeflebt: $eun>e t>nb eigentliche, fo
tt)o( aug« aU einn>enbige i»nb d^ronologifc^e 9ef(!^reibung ber (aiferL
freien 9tei($d«flabt 2>ortmunb Dethmari Mulberi. Qm 3ten Sonbe bed
m (Sdln bei ^eberle 1855 erfd^ienenen Sdiiäf9: bte ®raff((aft unb freie
JKeid^dfiabt 2)ortmunb loon %, So^ne, ifl bie ^bbilbung au» ber 8oge(«
t>erh>ectii»e, auf einer @teinbrudftafel , mit allen ^ud^ßaben ber einzelnen
<$eB&ube co^irt; aber bie Benennung ber ^ebSube nad^ ben i^d^flaben
fe^tf fo baS bte «ebeutung ber (enteren nid^t erfld^tlid^ ifl. — ^) (&9 ifl
eine ftbbin)ung be9 alten S)ortmnnber ©tabtjtegel« in ^oI)fd^nttt einge«
Hebt. 2)affelbe jetgt einen 9urgt^urm mit Binnen unb SO^onem unb ber
Umfd^rift: t Siiplkimt Tremonie: ciTitatis: weatfalier
323
ein alte ^itrg^ auggebrutft tt>trb, (eflettigt loürbe, geleid^^ lote
0114 ^ambnt^if tmb Sänenburgi^ t>on ben etften alba geftan-
benen 33urgen, wäf bem ®ilbnt6 int äBaffen fi^firen. ^ol^anne«
9^et]^0^ i^lfe batfür, bag fte im ^a^benti^umb bon be»
brei^n älbgottern Marte, Mercurio unb Joye Tridemonia ^cU
gen^ oi&er int gl^riftent^uniB au§ ben breiten ^anit\pxa^m
Tres, Mow«, yizp cüBi|)onirten äBotbte, toüäf^ bte^ Sßtt^
fomen in einer ©ott^eit fan berbotmetfd^t toerben ober oon
bem rdmifd^en trucide ober fad^fifd^nt 2^ru^ ben Flamen
belomnten l^abe« Elias Reusnerus beribirt |n bon !Drnfo onk
nennet fie Drusomundam, anbere bon ber ©attier Pfaffen, ben
^ru^ben: ^rn^tntnnbt, Frisius in Onomastico propriorum
urbiiini meinet, fie foQ Teuderium Ptoloinasi onb alfo it\f
beffelbcn ^txttn in rerum natura getoefen fein. !Da§ aber
fold^^ ntd^t fe^n fan onb barm geirret »erbe, anfetoeifet ber
Gradus longitudinis et allitudinis poli, ben Ptolomeus alfo
fc^t 29, 20, 53, 20. ©araufe biet el^e mit BilibaWo Pyrk-
heimero de reb. Germ, gu fd^Icigen, ba§ ed ?ßaberBorne fe^»
Regina abbas Prumiensis nennet fie Droomannia, Gobelinus
Persona Srotmunbe bnb Tremonia, Crantzius 2:retmont bnb
TrcRionia, Delmarus SSifd^off jn SRergburg^ SC^rotmnnno«
anc^ Tremonia. 3fn ber (gr^)ffirbifd^en ^tftoria tefet man
Krubcmunbe; ^n borgemettem ©rabanbf^en Chronico Dor*
bane bnb Dormnnbe. Gwüiermus Brilto fd^reibt Tremonia,
Rigordas Tremoquia, Mejerus Cremonia, Irenicus Trimon«
Dnb beutet e« 9ietomardf, Abrahamus Ortelius aber referirt fie
üttter bie Barbarifd^e iRal^men bnb fefet gletd^fate Tremonia,
»ie fte and^ in ben l^tefelbft gcbrudten lateinifd^en SSüd^eren
in ben teutfc^en aber ©ortmunb gefefet toirbt. 2)ie ©nber*
I&nbifd^e Sntool^ner, bieüeid^tc be§ Siamen« ber jtoe^er 5Dorffer
feel^altenb, l^ei^n fie Dor^jen, bal^er and^ ber conjnngirte
Sßoi^me ber ©tabt !Dor^)te in Snrlanb (fo bon biefer tanquam
a principio suo et idea, toie foIgUd^ foß gefagt »erben, bebu^
cirt ift) eigentlid^ aCnbirt. \3mgleid^en liefet man in Sep»
tta^ß^ bnb aSerbnnb^brieffen, fo bon bre^ ober bierl^unbe«
3fl^e« l^ero gefd^rieben Dort>mnnbe. !Diefem oüem glei^tooK
«Hgead^tet ifl offenba^r, baf borerttie^neter ©raff 2:rutman
21 *
324
bcr redetet SS^rl^al^cr tief cd Slal^mcnd fci>, »cit e« botnal^Id
viUa Trutinanni gel^eigen, anäf biefer Ol^rter boti ben erften
®raffcn t^tc bntcr^a^enbc ©tafffd^afftcn bnb ©tcbtc gu
Benennen im S3raud^ gemefen, auff oBengebad^te exempla bnb
documentum Caruii magni, bent aud^ }u tt)etterer äJeftettU
gung^ tan fce^gefuegt »erben oi^ngefi^er 200 ^ifax batnad^
biefc @tab in einem diplomate Äa^fer« Henrici claudi (fo
bon f)ern M« Henrico Mcibomio Lemgoviensi, in inciula
Academia Julia professorc publico, lüstorico et antiqaitaium
weslvalicarum indagalore solertissimo , in Irmensula sua
pag. 43 aßegirt) mit einem gtei^tantenbeu Sial^men, Drut-
mannia Ba))ttjirt tDorben, bal^in nod^mald gebogen, 93nb fobiet
bon bem "Stla^mtn. ^
SSon ben erften, al| Äird^engebetoen l^iefelbft bnb
bem Eontinuation.
Siad^bem bte Äird^engebe», al§ ®otte«^änfere biüig ben
JBortrit l^abcn, ol^ncba^ aud^ l^iefelbften al§ Srftttnge bur ben
profanis gefegt toerben, tooKen to^r and^ biefer Orbnung)^ i^r
Wed^t tl^nen bnb biefettc nad^einanber ergel^Ien* @o l^att biefc
©tabt bier ?ßfarfird^en, bnber toeld^en st- 9?einoIbi bie ^anhU
lird^e, bern st. SDZariä, st. ?ßetri bnb st. 5RicoIai orbentfid^
nad^folgen. Stnd^ bre^ glofter, barunter sU ßatl^arinä ein
ablid^ 3nndtfratt)en Stofter, bte anbere aber mentid^e granciö-
caner bnb (Dominicaner Orbend, fo öon bem gemeinen 2Kan,
bon ber SWünd^e bnberfd^eibtid^en Äutten, baß gtatoe tonb
fd^toar^e Slofter genennet n)erben. i>2eben biefen l^att fie nod^
ttlxäft Sa^jeflen ate st. SRartini, anäf borjeiten st. SSenebicti
auff ber Often* bnb st. Sgnatii anff bcr SBeften^^^forten^
St. SKargaretl^en bnb be^ ben jtoe^en $od^)italen jum l^eit*
®eift bnb jue bre^ JESnigen ober ©aftl^aug genanbt S^iefe
atte ober ftcl^cn in Orbnungl^ ber 3cit i^ter (grbatoung]^ bnb
Stunel^mung]^ loie folget* <Die gemeine §am biefer ©tobt«
tntool^nere geltet hctx^n, bag s. SRartini bnter ergcl^Ietcn aQen
bie attefte \t)f bnb alberei^ bor ber @tabt (Srbamungl^ allste
825
Im ^a^bcntl^umB geftanben iiait, ttjeld^e« jlc ban, fo au| bcn
^cibnifij^cn 9iamcn ber $^Uofo<>l^cit btib $octcn Plalonis, Ari-
siotelis Dnb Virgilij ju oBerft am ©ctocIB bc« gl^or« bafeifcft
famBt tl^rctt Silbnu^en Qt^t^t, mutmaßen, fofern ftc niäft per
astum be^ @c^er« betrogen »orbcn, bnb fott ^tenad^er im
<5i^riftentl^umB ein ^farfird^e ber jnje^er ÜDorffer bnb Snrg
?Dlunba ober wie gtanbßd^er, beg X)orff« S^rutmanni getoefcn
fc^n, fo tft ancff tooü jn berniuten, ba bte granfeofen [idf in
aSeftbalen nibcrgelagen , ba| fie ben Äird^en, bic fie erbatoet,
franfeofxfci^e patronos fürgefe^t, ol^ s. Martinum episcopum
Turonensem, ebener ©cftalb jtnbct man 3U SWünfter in Äöeft*
tyaUn bie ^aubtfird^en bnter bem patrocinio Sanctorum franko*
fifd^cr Nation crbamet, atß s» SSKarttni, s. Servalij Tungrorum
episcopi, Lambert! Leodiensium episcopi, Aegidij abbatis in
fclbigcm gtaurfreid^, berl^atben tooü ju mntmaßen, ba§ s. 2Rar*
tiiti Ättd^ bie attifte in S5ortmnnb fe^. X)a^ fie aber fünften
eine ö^ralte itird^e gu ad;ten, ift barau^ ju ermegen, baß Be^
CeBjetteu Äa^fer §enrid;en beg jwe^ten, im Qijax 1021 bic*
fctbc mit s. 3?ol^anni« 33a^)tiften Stttar ift gejieret n)orben.
€« ift noc^ bnlangft 3ßterti^umb^ bnb aSamfeüigfeit l^atben ber
IS^nvn abgenommen bnb ein anber 2^ad£ barauff getegt n)orben.
Carolus Magnus aber biefen Ol^rt feiner ©elegcnl^eit
ffatbeti ^ol^e ad^tent, l^att anff benfelben anno 811, 3* Idus
Oclobris, tt)ie au§ ber gnnbation ju feigen, ein l^ertid^ 60Ü«*
gtitm funbiren xooütn, bargu jm ban ber großmed^tigfte ftonigi^
in Persia, Aaron Calipha mit ©d^end* bnb Bn^äfiämzf), neben
anbcru foftlid^en ®aben, be§ ^aubfe s. ^ant^aleoniö Stniag
gegeben, baß e^ and^ bemfelben Zeitigen atß patrono bcbicirt
*>nb mit ftabtfid^en Ql^arrenten begäbet toorben. SSSeil aber
^od^ftgcbad^ter Äa^fer, bor aSoßenbnng^ beffelben, mit 5£ob
aBgangen, l^att e^ fein ©ol^n Äa^fer Ludowicus Piu« i^m
818 önb folgenben 3faren bofienjoggen, tt)ie e« nun bon
Bcftimfcter 3eit an, biß anff« 3^ar 1056 alfo geftanben, l^att
bo^mate ber erfebifd^off Slnno gu Soöen, fo atß ein ^rae-
ceptov bnb SSormünber beß jungen fia^ferd ^enrid, aße« 9ie*
gtment in feinen §enben ^ttt, baßelbe mitt aßen «ufflnm^ftcn
t>ttb Sel^enbcn ber fiänberei^en l^lrfelbften bnb |)aubte «. ^an^
326
^leoni^ auff (EoQen ad gradüs Mari» tron^fertrt, auff %n*
haften ber ©ittgcr nttt einem nen^n palrono s, ReinoWo
com^)tnfttet Wt> gn einer ^arlird^en al| fie nod^ ift, ztmaäf^t
Oft barncwi^ succesaive offtmal^fe Detmad^t tonb cmeitert
toorbeti. 3^m Q^l^at 1424 ift bag Sl^cr, im 1444 ber X^urm,
im 1446 bie ^ud^arifte^ ober Oel^rfammer baran gel^angcn,
1465 ift ber tird^tad Dernetoert, 1501 ber SCi^nrm anff bem
&)cx erBatoet, folgen^ 1519 «Ife beg j>rittci^)alen Xtfuttn^
®piiit ben gaö gebretoct, btefelbe abgenommen bnb flefeen gwfe
l^ol^r atfe borl^in erl^aßen ; im Qffdx 1520 ift bie ®j)i|« befct
bigen mit Kuffer gebedet; 1526 nam ein bBerau^ ftarfer
SBlnbt babon bie gal^ncn l^intoegi^; «nno 1533 brante toegen
eine« großen aSßfeen^ gu oBert bie 3i«n<^f ^f* ^*^/ ^^^ ^^^
1536, gelofd^n. Q\t ein Dberaug fd^one« »nb gebendtourbig«
©ebeto, ba be^na^e baß gan^e SRatortoerd fambt ber l^ol^cren
Rinnen, fo gar toeit ift, auff fünff runben quabratfteinetn
Renten beftel^et, bern ein, »ie aud^ baß gange äSefeement 160,
bie 3innc aber 232 bnb alfo ber ganfee Sl^urm 392 ^äfnäf
^ci^ erl^aben* !Dte Äird^e fo aud^ einer großen ^ol^, fiengc
bnb ©reite ift, mit funftreid^en pgurirten ©lafefenftern, fd^oncn
mutti^rfidrten ©enCen bnb gtoe^ gutter 9tefonanfe Orgcfen
gejieret t?nb biß fe^ genungl^ bom gt^eiteu ©eben)*
Daß 3:)ritte nad^ ber 3eit feint« SSl^rf^jrnng« ift s. SBc^
uebicti ^ird^, loeld^e anno 856 k)on ^ai^fern Ludowico II.
«nßerl^alb ber SRindfman^ren erbatoet bnb gn einem ablid^en
®tifft folte gemad^et fein. SBeil fie aber Don ben ^umtcn
»ber ^Ungarn offtmai^« belreiget, ift fie nad^mal« abgebrod^n
Mb aaff bie negftgelegene Oftenj)forte in einen befonberen Sin*
^atig berfetben, fo nod^ fürl^anben, gelegt »orben. 6« l^att
am^'SÜbemannu« ab C)agen, JRector berfetben, fam^rt einer
anbed^igcn gratoen, ßl^riftina genanbt, anno 1352 ein Älaufc
baran batoen ttM>fien, ift aber toegen Äreig« fo bie ©tabt mttt
©raff Cngetberten bDn ber SWardf gel^abt, an 9Ha»ren fcl^v
jerrißen, bargu er ban bie ©teine, fo er r>en ber abgebrod^ne»
Äird^ coöigirt, gebe« müßen, feine« SSor^aben« fruftrirt.
9im0 1380 ift biefe go^eKe mit Sonfettt ^r^bifd^offen ^^
brid^en >0ft ©arti>erbeH %u (Sofien ^gebrod^en, ^er burd^
327
^erm ^enriot« »om »rofc emetoert toorben. Der 5Ka]^*
yla^ bai^e fie d^ift geftanben «>nb «>or jeiten juin iBauKtl^off tom
9iectore f)etirtco «>on ^oerne anno 1398 gu Sanbe genrad^et^
l^eigt ni>^ Auff l^eutigen 2:ag]^ s. Ißenebtcti ^am^ff ober ^ird^off^
3la(i^ bicfcr ift, tote &iväft totütn, s, SRargarUe« 6ä*
l^ettc anno 1021 Dub foIgUd^ im 3^ar 1066 r>en etlid^ «bei»
rittetn/ olg ben boa Stanbetirobe, ©d^nxutgBeSen, !X)ob6en,
Wfut IC. mit 3ttt]^tt^« Äa^fer m\> tönigen, fo «. SKarieH
(S^aptfiz, »>eld^e folgen^ gur ^farftrd^n gemad^, funbfrt
»orbeii. **)
3)tefer folget naäf s. Nicolai ^farltrd^^ fo anno 1198
angefangen Dnb erftUd^ ein fftHitm (kaptUt, ben Sanonid^n
gu s. ^antl^ateon juftenbig]^ Dnb ^on einem ^rieftet Subotoicv
fienenntt bnb einer f^ratoen im Dertoanbt, funbirt getoefen;
bargu öorgemelter ^enricu« Don Äorne, tote er felbft fd^rcitt,
bie ©teine öon s» SSencbicti Äird^en, al| Äector berfelben
gegeben. 3ft oon ©ifd^offen Sonrabten oon gj^nnen fletoe^l^ct^
folgen^ aber anno 1436 mit bem (Sffox ertoeitert t>nb anno
i440 mit ©tafefenftcrn öoöenjoggen, toit l^inben bem Sl^or
nod^ fotc^e föorbte in ®tein gel^atoen gefnnben toerben: Anno
M*.CCC^XXXVP. die 11 mensis Aprilis lapis hie pone^
iMitur.
3m Qf)ax 1143 prid« Caf. Novembr. ^att ^a^fer (Son^
rabt ber "S^xittt, baf ablid^e ^untlfratoen Clofter ju s, Sa*
tl^ariiten^ ^rSmonftentenfer Drben«^ geftifftet Äa^fer ^enrid^
aber ber fed^fte, l^att anno 1194 ba§ Sanb ber ^5nigd (Sam)>
genanbt^ fo ein SReid^öl^ff gctoefen, jn erbatoung]^ be§ 9Kün*
fteti» bargu geben. Anno 1215 ift bie ^ird^e begelben (Slofter«,
loetd^^ ^dt bie SReguI s. Auguslini, confecrirt oon 33ifd^off
Diebrid^en gu ^e^onien in bie ö^re ®otte« nnb st. ßat^a*
ritten «>nb bed %b^ Slntl^onii^ toeld^e j^erßd^e (Cebicatioit man
n0df fftit ben ©ontagl^ nad^ Gregorij martyris. Anno 1218
^att eö Äa^fer gribrid^ ber gioeiter^ in SSe^fein oieter ^rä*
Caten bnb ^errn, ^^rioilegirt bnb anno 1224 am Stfd^etage
Beftettigt bnb fonberlid^ (Sr^bifd^offen ÜDiebrtd^ bon Sollen^
9^) ^9 fitib >ier t>i^t Tfeias IBaj^^en^oIafi^ttttte mit teeten ed^iSbtti
ctnge!(ebt
828
bcit Satt> ju Dottciiaic^cn auffgcbctt. Anno 1258 l^att Macha*
rius de Lyn fein ®utt fo ifeo ju Äird^Iinbe gel^cigen, famtt
feiner ^au^fratoen 3l(i^elbten »nb ©o^nen: äl&erten, Son*
rabten, SBernl^arbten, ÜDicbrid^en bnb ©erl^arten, bem Ätofter
gegeben* ßö l^att aud^ bcr (grfebtfd^off gpnrab bon S6In bie
Donation, fo and; bon äbot^)^ bnb finbol^ji^en ©raffen bon
!E)a|eß, bon il^rem ®ntt am fettigen D^rt, biefem gtofter ao.
4190 getl^an, anno 1253 beftettigt; inmafen nod^ am fettigen
O^vt be§ ©d^toge« vestigia borge^eiget toerben. Anno 1510
ift ber 2^nrm baranff erbatoet, »eld^er anno 16 . . bnangc*
feigen, bag er Inrfe jnbol^r Befeftigt, bom großen ©tnrmioinbe
auff bnb bnrd^ bie Äird^en nibergetoorffen, babon ^oi^annc«
(Säfar^ sacellanus ibidem alfo:
Tvrbine celsa cadit tvrris fornixqve cavatv^
Qto pTeri infantes occubvere die
golgtid^ anno 1292 ffM §er Ool^an 6ri^))en SSnrger ^iefetbft
s. s. ^acoU bnb 3^gnatiji Ätar anf ber SBeften ^ Pforten fun*
birt.
Anno 1297 i)att ©raff ßonrabt bon ber SÄarda fambt
feinem (Sl^egemal^I Stif abet, ba^ njeltlid^e ^Regiment berlatett
bnb at^ie baö fJ^and^caner Stofter geftifftet, ba er and^ ber
erfter ©narbian getoefen unb ift bafetbft anno 1352 ba| ©l^or
baran getoe^^et Anno 1385 bom äÖetter angejünbet bnb ber*
branb toorben, babon bol^matö bi§ SSerg gemad^et:
Hase loca sunt usta, quam vis reparata venusta
Ad Yincla Pelri praeter duo lempla
Anno M ter C quinto simul octuageno.
Anno 1600 ben 5, Slngnfti ^att ba« SBctter ben SCadf fe^t
jerf dalagen. Anno 16 . . ift ber i::^urm abgenommen bnb
beforgeten }SaU fjaiUn toiber erbanjet toorben. g« ift aß^ie
ein oberan^ fnnftreid^e bergulbete labula altaris alten bnb
netoen Sieftamenfe §iftorien gejieret, »eld^c bon bieten mit
S5ertt)nnbernng]^ U\ndft toirbt*
Anno 1294 ftarb ber toörbiger §er ^itbranb Äa^fer,
»etd^er baß ©aftl^auß bon feinem a^ent^nmbtid^en ^aufe,
fantpt angel^endCter eaj>eften, jum @ottei8bienfte önb SSer^)fIe*
gung]^ ber 5lrmen bnb ^itgram erbatijet.
329
Anno 1310 fcitt Me Dominicaner SRünd^c al^ Pe anno
1309 4. Cal. Junij ju 6oftntfe, mit ßonfcnt $abft« SIcmcnti« V,
\>nxäf Ecfaardum provincialem Saxonise bic IJunbation öont
Käufer §enrid^eu bem fcd^ften crl^alten, erftlid^ ju 35ortmunb
lommen bnb ^ben ben Ol^rt, fo fie bon einem ebten 9ittterrt
gftcr^rbten S'fc^tag]^ örföufft, jum Stoftertau tngenommen
t)nb bafetbft ein t^otfeertt Sa^)eHe, mltt etlichen §ütten, barin
fte ein geitlangl^ friebtid^ gemoi^net, auffgerid^tet. ©ein aber
^trnod^er i>on ben ©ürgcrn bnb fonbcrtid^ ben ^atricieu, fo
ba§ netoe Sßerd benundert, anä) tabfid^ abgeBroc^en, bertrieben
toorben. S^ fein aber anno 1319 biefetbe, il^r Slofter ju
rcftawriren, ti^iber fommen bnb mit gonfent be§ Sr^bifd^offeit
ijott ßöln bnb jtoe^ be^^benben Sabfttic^en Sommiffaricn,
al% ben ^aftoren bon SSoenen »nb SSSattenfd^eib, fo eine ba^jft*
tid^e bullam ben bürgern fürgctefen, i^r 35or^ben^ ju boöen**
3 teilen angejciget, aber gleid^toott negft Demotitton bc^ iterirten
aaSerrfö^ jnr Often|)forten fftxan^ gemiefen, barauff fie beim
33abft öerltaget bnb ber 5ßroeefe elff ^l^ar langl^ a(ba in Rota
rcd^tl^ettgig getocfen, biß fie anno 1331 jum Drittenmal^t bert
SBurgern bnmiffenb, bnrc^ berfd^iebenc Pforten ingefd^Iid^en bnb
ben 33ifci^off ®^ö^>ien, fo fid^ in ein SBeinfag berborgen, mit^
^ol^ bnb Steinen in bie ®tab gebragt bnb beg "iflaä)^ xl}xm
fBato continuirt l^aben, baranff bnter ben SSurgern ein grog
Xumntt bnb 8erm cntftanben, tozläft gfei^toott nad^ bieten
Sittentaten, atfe fie bom Sifd^off ejcommnnicirt, ftill gefe|en
üitb bie 50Zünd^c bnb il^ren Sato in ijrieben gelaßen. Anno
1352 -ift bat fd^one 6^or baran gebatoet bnb nad^ jme^
3^arcTt getoeijl^et 3m S^ar 1 ... ift ber fd^one gemelbtc
SSmbgang^ gemad^t, baß e^ ifto ein bberang l^ofje« bnb fc^one«
®e6ett> ift.
"Staäf biefem altem, tt)ie bie @tabt an 3Kenge ber Snrger
jugenctnmen, ift s. Meinolbl ^far ober tird^f|)iel bertl^eilet bnb
s* ^etti ^farfird^ erft anno 1319 ju batoen angefangen. 3m
^l^ar aber 1352 ba« ß^or, 1396 be^ Xf)nxm^ gnnbament
gar tteff in bie (grben gelegt toorben, toetd^« ein geitlang^ alfo
geftanben bnb anno 1469 continuirt. ße^tid^ anno 1522 ift
bie S^nm erbauet, toel^c auc^ etlid^e mal^t bom l^imlifd^en
330
m%, a(t Anno 1537 t>n\> 1594 (bo tttd^ bie ÜU ftit^e ju
®efet int ©tatet <ib8e6rattbt) ju Dberjt angejünbct, bod^ fal*
öirt. ÜDtefc 3itt»e, bcrn iMäf foatl&t bcjit 5Kct|icn^ ^cmtaii
mit bent ^afenfci^arbe (toeld^er mäf bie l^o^e @^i^e ju 93«ui)r
im leeft bon 9ie!eltad^ufen gegimmert) gu gebenlen, ift 251,
bat äKatpmerd aber 138 bnb alfo ber gott^e ^wm 389
^nä) ^tifft bnb ift alfo }n>e)^ ©(i^ud^ nibriger alB s. 9tei^
«olbi, ti>ie tooU er feteer ©elegenl^eit l^attet: l^ol^et fd^einet bnb
(teilet 3[ft einer gefd^toinben ®erabig!cit bnb »lid^te, ba| fie
bem barauff ftarrenben Wlan eta SSertonnbernng)^ gebel^rt.
Anno 1380 toarb ber l^eiliger ®eift jnm ©ottedbienft
bnb Snterl^alb armer, otter, Irandter bnb gebred^tid^er Seute
jttgerid^tet»
Se^Ud^ fein nod^ bbrig^ jtoel^en toeftttd^e Conventus bnb
ein Ärmenl^anfe, ber tia ablief im SBrafen genennet bnb ein
bärgertid^ im Sol^tgarten, tDeld^e gn bem ®nbe geftifftet, ba|
il^re« ©tanbed ^undffratoen te gutem ©ottford^t bnb ©itten
foßen erjogen loerben. !Da| Slrmerifinberl^aut genanbt, barein
toerben arme alte gratoen berj)fleget funbirt Dtoeil loJ^r aber
bem U]^rf|)rung^ nidj^t »igen, milden ti)^r fold^« an feinen
Oi^rt auff bi^mal^t fefeen- 5Da§ fe^ alfo bon Äirdj^en k. bnb
bern (äeben)en gennngi^.
!Sa9 ein tnb }tmitt$iflfle ^apltxA
aSon ber ®tab @ebe»en l^iefetbft bnb berofelben
3errüttung]^.
©er bn|e @tabt erftüd^ gu einer SSeftungl^ gemad^t bnb
mit 3Ran>ren bmbringet, meinet 3o^n ®ebaft. dtent^erui»
spirensis, ba^ Garolus magnus fold^d getl^an ^ait, ba er alfü
f (treibt:
Cumque rebeUandi faceret gens barbara finem
Christi professa jam fidem :
Westvaliam multis ornavit «oenibus almam
Gentis misertus Carulus.
Auspiciis €«jus iurrita Tremcmia taRdem
Hoc orbe s«stiilit capui. etc«
331
®c tmrb aud^ narlid^ ^efunben, bag aono 930 biefe ^abt
attctctt, alg fie bcn ben ^«nnen fecfegert^ baft gctocfen bnb
bannod^ bngcfd^tocd^t bltel^cn f«^, 6t« folgen^ im 3fl^ar 953
»c^fet Otto bicfcftc ftartet mad^cn bnb fto fctnbtid^c «ttla«ffc
Ibetval^n Ia§en, atfo ba|, tote Regino abbas Prumietiste
fc^tdbt, ^od^ftgebad^ter Äa^fcr im fetten (Jl^ar al^ie olg einem
fcflen bnb fidleren Ol^tt Oftem gehalten* (&» ifatt anöf Hen-
ricus IV. tote b«|e @tabt jum offtemmal^I bBerfoöen, ffe
tociter« befeftigctt, tieffere ©raben mad^en bnb mitt SKaioren
t)nb 2:^flrmen gut ©efenfion jitBereiten la^en.
3m 3]^at lOtS tH fle bon ben Sieiö^^ffttflen fo fid^ bem
»a^fer n>tberfe|t, iemetttd^ 9«fd^tetfft bnb jerriBen »otrbeti.
3fmgleid^en anno 1297 tft bicfette be^na^e gan^ jn nid^te
gemad^t, »eld^« ftd^ alfo jugetragen. ?ll§ bte SJuvger naiver
©J^Bnrg]^ auff ber JR^ur »aßen gangen, ift bnrd^ einen ad^t^
lofett aRcnfd^cn (xoüäftm Ut} s. Petri ^fatürd^cn bafettft, «nff
bem f)etocge, in« geftretocbe ©tro^e eine Äl^oHe getor« ent-
fafien) benna^en groget SBrnnft entftanben, bat «tan toegen
3errfittttng^ bnb aSewüftungi^ ber ®ebetoen anff bem 9Ä<wift
ftel^enbt, an§ biet Pforten ber ©tabt l^att feigen Wnnen, m^
igenommen bat ©einl^ang gnr ©ternen bnb bie ©trafee, bar
i^e ber t$tangi«caner @Iofter fielet, fibrigl^ geblieben bnb be|<^
fat« ein geittangl^ in ber alten ©tabt ift genennet toorben« Q»
fyitt aber ber Äai^fer folgcnben ^l^ar« bte gnäbige SSerfel^ung
^get^an, bafe fie in furfeer ijrtft bermafeen gugenommen, bat ^«
«ett>c @eBeto bie alte an sröagnificenfe bnb ©d^önl^eit )3>dt ia&€r=
troffen. — e« ^att aud^ a. 1352 ©raff Engelbert bon ber
aWardta bie 5Katoren in« 9iorben fe^ gerriten. — A. 1380
wnrben all^ie gtt>e^ Pforten gngemaioret, alg bie ^obefer,
tDe(d^e be^ s, SWartint tird^ bnb bte a:oIner«j>forte, fo an
bem Ol^rt ber ©onnenfd^ein genanbt, i^ren Anfang]^ gehabt
t>nb ift anftatt berfetten, bie iBnrg^jforte bon ne»en auffge»'
fratoel.— 3fm Q. 1456 feilt auff ber SBrüggeftraten 15 Käufer
i>€rbwnbt. — Qm ^. 1480 ift ber ©efentfnigtl^urn ^inben
»♦ Sat^arittS frbatoet.— A. 1417 ift bei SBrebenbanm« "^um
oisffen ber ©tabt^ fo ein (S^nr ober Sail^t> gemeintid^ eine
aSßorbe gel^ei^en, barant git ^ie8«jeiten ^e)OQe^en gebe«
332
tocrben, aitffgcrtd^tct. A. 1527 !ft bet eu^erftc SC^urm am
®cnncnfd|>ein öur btc aBtogtcrtc Sottter^ Pforte gelegt tootben, -
A. 1537 ift ber bWte Zifurm bcr borjeiten ber pöbelet Pforte
gcwefen, be^ s. aWcrttn«Itrc^e ejrtruirt* — A. 1589 ift btc
Jfoictfepforte aufetoenbtg bcrbe^ert bnb mit einer ^ofjfyhvndm
jttgeriij^tet — A. 1608 ift bat ^^^^^ Sottocrd an ber SBei|*
ftra^cn, — A. 1614 aber ein anber^ an ber a5urgl^^)fortcn
boüenbet
2)at )t9e4 tinb jioait^igfte dtüfitnl
S^on Air d^en bnb ©d^ulfad^en and^bnberfc^ciblid^ctt
©ectcn,
35er 3nftanbt ber {Religion ift af^ie anfenrflid^ l^cibnifci^
8ett)efen bnb l^aben bic erfte Sotoni, bie ©ad^fen, fidlere Ab-
götter at| an feinem Dl^rt in ber ©eneralBefd^reibungl^ (geüebfe
©Ott) fol gefagt toerbcn, geel^ret bnb angebettet. Ätg aber
Carolus Magnus biefe SSotgter bejwnngen, l^att er and^ blefen
Dl^rt inm d^ifttid^en ©elanben gebragt, mit §filff mh 3«-
tl^nen ber erftcn toeftbatifd^en 2l|>oftoIn alfe s. Önbgeri, s. ©ntb*
bcrti, s. SRarceflini, berer biet im geben s. ?ubgeri gebadet
iDerben bnb an biefem Ol^rt abfonbertid^ Siffridus de lapide
belferet. SSnb bnjeit er benfelben gerürten Ol^rt, feiner ®cte*
geni^eit l^alber gar bequem erad^tet, fott?anen ©tauben ju
erl^atten, l^att er borgemettö Collegium s. Fanthaleonis, ju
SSnterl^altungi^ bnb ©rbatDungl^ gclerter itnt^, toztä)^ bie fad^*
ftfd^e 9ieoj>^^to^ im fetben anl^ietten, mä} mit ferner Stu^rci*
tung]^ confirmirten, befefeen tagen. 3Snb nad^ Slbfterben l^öd^ftgt.
Äaljfer«, nod^ a. 937 ©iffribu« bom ©teine cbg. ein getarter
URan bnb getreuer aSort^jftanger d^riftlid^er 9tetigion unb JRector
s. aSenebicti fiird^en, burl^anben getüefen, toetd^er aud^ an bie
91 Q^at feinet ^ter^ geftiegen. S^ foflen aud^ ju ifegebad^tcr
Äird^en s. 93cnebicti biet gttrften bnb §erren i^re ^eregrina*
tion gel^abt l^aben bnb mit bem i^. «f atg fie gegen bie SSnge-
getaubige ^unnen bnb 5Rormannen gejogen, gejeid^net fe^n,
and^ bie eroberte ?ßannier bnb g^enetein, nac^ ?lrt ber l^elb»
iiifd^cn SSöIgfer, anff^endEen lafeen.
333
3m 0- iOOl fiatt Äa^fe«^ ^cntid^ ber jtoel^te, cogno-
mento claudiis, mit feinem ©emal^I gunigunba l^iefelbft einen
geiftlid^en Synodum gel^alten^ to>ie Crantzius lib. 4. MetropoL
Gobelinus Person. sBtat. 6. Cosm. Delm. episcop. Merseb.
lib. 5 Bejcngen bnb mit S^Üintn ©rfe* bnb Sifd^offen bon
gotn, SBremen, äRagbebnrgl^, aWünfter, Oßnabrngl^, ^aberborn,
2Re|, ®orm^, 8utic^, SStred^t, ^«befe^eim, aWerpurg^ bnb
anbcrn befd^Iogen, bag man breiSig Sage langl^ auff jiebctn
eine äKe^e bur bie SlbfterBenbe i^teö SRittete l^alben, breißlg
Armen f})eifen, breifeig Äerfeen anfted^en, ber Äa^fer aber ifun"
bcrt bnb fünffjig Slrmen bnberl^alten bnb fo biel ^fennnngl^
gcjen folte.
@^ l^aben and^ aüe 3^ar anf s. SWarcn« bie Snrgere
negft anbcren eine grofec SBa^Ifart naiver ©^bnrgl^ anff ber
Öil^oren gel^abt, ba| aud; bie ganfee Snrgerfd^afft be^nal^c
bal^in gelanffen, ti)ie anfe borgcbad^teu bnb bicfefate bngel^cttjrem
großen SSranbe a. 1297 gn ermefeen.
A, 1056 l^aben bie Surger bor il^ren ?ßatron s. ^an*
t^afcDu, fo naiver Soßen, »ie oben gefagt, bon Snnonc (grfe*
Bifd^offcn bafelbft tranöferirt, toie auä) Georgius Bran decanus
ad gradus Mari© bermelbet, s. 9ieinotben Befommen bnb ift
bcrfelBer nid^t Be^ Äa^fer Sarnfö befe großen ^dttn, auff
einer Äa^r ol^n menf d^Ud^e ^ütff bnb S^ti)^tn, toie gttid^e
tootten, l^iel^er gef^uret toorben. SSnb ift ber ßrfeBifd^off bon ßöln
tiad^ ber ^txt anäf biet ju ©ortmunb getoefen, ju s. aKarga^
teten feinen ^ßriefter gel^aften, bal^er bie befe Sr^Bifd^off« Sa*
ptüe genennet Stud^ mit S^J^^roBation befe ffal;^fer« ba ein
asylum ober ^mmunitet anffgerid^tet, bal^in ol^n SSnterfd^cibt
SBcrfd^uIbete bnb anbere SSBelt^abter gef^Io^en, 35nberfd^Iciff
önb S5ergeBnngl^ erl^atten; bannenl^ero nod^ auff l^eutigen SEagl^
ber fjreibl^off genennet toirbt*
A. 1074 ^att ©rcgoriu« VII., toie in gan^ Seutfd^Ianbt
ai\o CLudf QÜ)k, bie ^ricftere^e Be^ aSerluft ber ^räBenbcn
MYlBotten. — ffiafe fid^ a. 1310 bnb bolgflid^ ju bre^n bnter*
fc^eiblid^en ma^fen in ber GDominicaner*3Kän^e ©ad^en gugc»
tragen, ift in bem 20. Sa^)ttul bon Äird^engeBetoen jngtciij^
aitgejeiget, bal^ln vs>\fx einen gunftigen Sefer, ne crambem bi&
334
coqittimus, l^ngeb>iefen i^Un MOen. ®o ^att m^ eht gro^r
3)i>e^ff>a(bt ito¥i6fen ®eiftH(i^n Dnt iBürgeni ^iefelbf) a. 1314
jld^ gugetragen, m% »tfad^, bafe SBübfl ^ol^anm^ XU.
Seiner SttblEDtgen (fo Dom Srfebtfd^offen gu 69tn, ^ttrid^tt
»<m SBfamcfcttrg]^, jm ®cn gegen ji^re §eittgleit SSiOen gcftotrt)
in San getl^an t>nh aUen SDlftnc^n Dnb Pfaffen in 2:entf(i^t
}n fingen berlftotten l^atte, bat ^^^i^ ^i^ gentein ®)»rttd^ ent^
flanbcn:
@ie foden fürbaß fingen
Ober aug ben ©tetten ft)ringen.
3nbem aud^ bie ^riefter mit Snfenfci^ett fid^ ^lefd^fl
toeibüd^ befd^miffen, ban e« l^aben bie Surger, al§ fie mit
innen bnb il^rer Oetoel^r, tote brend^Iid^ in ^roce^ion gangen
»nb an bie SBeftent)f orten lontnten, biefetbe' angegrieffen, jl^
öief erfagt, bef en aber, fo bat ©acrament getragen, t>erfd^onet,
toe{ci^er fte t)or bent Sabft berHoget bnb l^altend &üdft bafSv,
baf bol^mal^ ber ^efftnbe ber SSnberen, ad gradus Marie }tt
SMtt jnr ©traff gefegt t>nb fein nad^ ber ^tit dn ^aftor t>nb
Sa^)eöan neben ber Sicarien gn s. JReinotbi georbnet
A. 1345 l^att Sabft ßfenten« VII- loie bnrd^« gan^
Sonbt, atfo aud^ l^icfetbft Offerftädfe, barin man gu Sel^ueff
einer ©d^iffrüftnngi^ ober «rmaba gnm l^etfigen @rabe geben
fofte, auffrid^ten la^en bnb l^intoiberumb ben 5)arreid^enben
&ftt gn efeen gngetagen, — Ao. 1351 fein and^ bie @iege(^
brüber mit burgel^enbem ßrenfe, fo erft in Sngam entftanben
onb bom Sabft Stemente verbannet, all^ie getoefen.
Ao. 1377 ben 22. Octob. ift Äa^fer Camhis IV. j«
ÜDortmnnb t>on Snna anlommen, ba 3^re Wlafft g»el^ ©tftdf
i»om ®ebein s. 9{einoIbi mitgetl^eifet, barauff bomal^to biefe
9ert gemad^t:
C. tria miiieno septeno septuag^eno
Tremoniae €arulus cssar yeneratur opimHa
Cui brachium saenim Reinoldi detuiil unam
Ciementis festo totom fuit hoc nemor esto*
Ao. 1352 gab 5Ricotan« Sufa at^ie ben W>la% - Anno
1368 l^ieften bie ^rebiger 9D?ünd^e ba§ gtoeite ^robinciatco^yttnt
)n ^ortmnnbt, toie andf bie SRtnoriten i. Q. 1423^ m feato
a85
nativHalis Mari» barauff 350 SBrflbet t^n^awObüt gciDefiit« —
A* 1486 ift !I)ortinttnb eine« ^rieftet« ^atben in »(m gctoefe»,
aler alfl^alb toiber entbttnbeiu
Ao. 1510 all ^riot mt> &nipxbx ber ©ominicomer
SÄitaci^ gu Dottamnb ben ^atabci§ (ein gloftct Be^ ®oeft)
nforiBtren »oßcn^ fein fie bon einem bon Pettcnkrg!^ »eld^er
ein f)etnneifter be« 3ugd in Sifflanbt bnb SBtttbtt ber ^rio*
rinnen beg ^arab^fe« toar, babon abgel^aften. — A. 1513 If*
ber römifd^e bnb s. Sf^^a^ni« «fclof gu Dortmunb berl&nbtgt.
dm fetten Qi)ax toaxb all^ie bef Hntid^rifM Sontaebia auff
bem SWardt agiert. — "änäf toax atl^ie ber tounberfcartld^e
Soitff mif bnfer HeBen f^atoen ivm ^renmtentl^I ober @ro^
mntii^f ad virideni vallein genanbt, in 9tegen^Burg]^ ^ bal^iti
antfy )>on Irinnen üü ^nber bnb SKogbe ex abrupto (»ie gu
feiner 3«^ « anbern Ol^rtern, bÄBig fo8 gefagt toerben)
gefattffen^ — Qm f olgenben 3^ar f out toiberumB ein rdmif d^er
«Maf l^iefcttft — 5Rit lang^ bamad^ alg i. ^ 1527 ^Beii
bie aSurger, »ie t>xab bicfe 3eit bie tut^erifd^e «eßgion in
föeftbalen l^in bnb toiber gen>altig gugenommen^ bom gemeltem
rdmifci^en SBIaf aBguIa§en bnb bie lutl^erifd^ Stetigion angu;»
nel^men getrad^tet* (Sin toolad^tbar 9ll^ab aBer l^aBen fid^ bar^
töibcr gefegt bnb bon tai^f. 5Ka^t SRanbata au^Bragt. —
A. 1539 ift ^eter bon «iet^ent ber Steligion ^alBer fär ber
SBeften)>forten entstaubtet
Ao. 1543 ouff SCagl^ s. »artl^olomäji i|* erftlid^ bom
»öfad^tBarn JRl^abte bie groje @d^nl l^iefelBft angefangen, barg«
ban mü ta^f. Watft. bnb BaBftHc^r aSetotOigung]^ bie Beiben
aSicoirien s. Senebicti auff ber Often^- bnb sk ^gnatii auff ber
ffieftcn^jforten, famBt anbern S^arrentl^en gu SJuterl^aftung)^
ber @d^ulbiener g«Icgt bnb ber l^od^gelarter ^err ^ol^nncd
SomiBad^tud ber geiftlid^en (Redeten ^iDoctor fflr einen 9tedoren,
&fpjAc(m9 SßomeKu« (Sonrectom, (be|en aud^ ©uffribud ^tri
inter scriptores Friai» atl^ie al^ eined ^rofeforen gebendft)
Ouivinufl Beineritts lertianomm pneceptorem , Petrvs Sckar--
pevbergws Swelmensis ^Artanorum, Reinoldus Scholeros
qnntanorum, FlareDtinus Lorinckboffius sextanorum et Ni-
colaus Swirinckhanas septaaorum pr«ceptores el chsskiin
3d6
lectores fceftcKct. Wad^ »cKanb $ctrn Sambad^to aber/ fo
»• 1582 bcn 25. Öuiitji mit Zott aBgangen, ift bcr tocitte*
rütjmbter 2R. gribericu« aSeur^ufiu^ önb a, 1609 nod^ be^cn
toblid^en Stfcgangl^, S^ol^annc« ©aun 3W. fubftttmrt bitb ange<
fc^t »orbcn. S« ffattt aud^ a. 1545 D. ZiUmamn^ eiemcfter
bott 66^n hebraicam linguam l^tefdbften mit großem dinf)tn
t)rofitltt, aSnb 9KeI(^ior @otcr im fclben 3^ar al^ bic @d^ul
angefangen, gu nottoenbiger aSortfefeung bcrfelben bic l^od^WB-
Hd^e Äunft bev SBud^brudfere^ atfeic erft angefangen, toeld^er
t>or]^tn im ^erjogtl^umb 33erge be^ ©oUngen blefelbe geübet
i)attt.
S« ift biefe ©d^ul fam})t bcn lecloribus a. 1552, ipegen
groger ^cftilen^ ein geitlangl^ allste interrum^>irt bnb auff
©d^toerte gelegt, aber nad^ ^Wemiffion berfelben, big annod^
aßjeit l^iefetbft berbtieben bnb fein aug berfelben, alg einem
©eminario, ju jieber 3^^^ ^^^^^ bnb bnebete, gu ^eäf^ J)tib
iDoügetarten Seuten, nid^t aMein in SSeftöalen bnb ganfe Xcutfd^-
lanb, fonbern aud^ augerl^alb begen, gemad^t bnb ergaben bnb
foü, toie bol^mate bag gemein ©efc^re^ gangen, be^ gebgeitcn
gemelfe §rn. JRectori^ SSeurl^ufiji ein lüniglid^er (Srb biefctbe,
jebcd^ l^eimlid^, mit ji^rer ®egenn)art gejieret l^aben.
Qm 3. 1547 toav ber "ißatriard^ bon |)ierufalem allste
jn 3)ortmunbt. — A. 1562 alg bie gemeine 33ürger aber*
ma^U ol^n SJnterlag bmb bie Slugfpnrgifc^e Sonfeffion angc*
l^alten, i^att ein n)oIad^tb. 5R^abt bag l^od^toürbige iRad^tmal^t
beg Ferren in gtoe^erle^ ©eftatb, ber e^ bege^rete, aufgu*
tl^eilen jugelagen, baraug ^ermannuö ^amelman, ber 21^eo*
log^ Sicentiat anlag belommen, ein f&näf an ein l^od^ad^tb*
JR^abt ju fd^reiben, barin er beiberte^ ®eftalb bertl^ebigt önb
benfelben SSortfe^ung)^ »ermal^net @6 l^att aber auff Anreisen
©obfribi ®xi>pptx^, be^ber Siedeten ©octoren bnb Slrd^ibiaconi
JU ßöln, geantwortet Dn. 3^acobu^ ^orftiu« aud^ ber S^^eolog^
Sicentiat önb Sanonicu^ ju s. ®ereon gu (Sota, auf toeld^c«
^ametman burd^ gelten bnterfd^eibfid^e ©ild^er re^>Ucirt, babc^
e« aud^ berbüeben. e« l^att Slrnolbu« Stuj^e, ^aftor in bcw
benad^burten ©orff ©rafel, gu biefem ©erdf mit SSermal^nen
bnb ^rebigen feinen geringen SSorfd^ub geteiftet — ^m fcU
337
gcubcn Q^ax ^afccn bie SBfirger bmi SSbiingi^ bcr tcirtfd^cu
^fatmcn »nb giebcrn ange^lten önb crl^alten bnb ift atfo
%tmaä}üäf bie Stugfjjurgifd^e gottfeffton boßig introbucirt, ba
bcr crftcr ^rcbiger bcrfcIBcn geti>efcn Dn. Detniarus Wickro-
dius ^aftor ju s. aÄarten bol^mate, Dn. Joannes Baropius ju
s. aictnolb ^rebigcr; gu s. ^eter aUx Dn. Hilbrandus Otto
^aftor bnb bcfeelben bol^mal^ ßa^eßan Dn. Amandus Leo-
nard!, a. 1577.
(Jm Q. 1580 ftarB $r. 3licoIau^ ©lafemad^er ©ccanu«,
bct lefete catl^oUfd^e ^aftor ju s. 9iicoIat, tod^tm Dn. Her-
mannus Emsichovius, liberalium magister et D. Davidis Chy-
iraei discipulus a. 1581 nad^gcfotgct tonb bcr crftc tutl^crifi^c
^räbicant bafettft gctoefen bnb noäf ift. ÜDic ßärcmontcn aBcr,
al§ adiaphora nttt älnjtel^ungl^ bnb B^^^^^S^ ^^B ^eggetDanb^
bttb rcf^jcctibc Äcr^cn bnb bcrgletd^en, fein bafeltft nod^ lange
3cit berbUcbcn, bie Äird^enorbnungl^ in Slbntiniftration bc§
Slac^tma^fe :c. toirb nafif 2lrt ber ^amborgifd^en bnb 5Rürcn=
Bcrgifd^en geilten, alfo bag fic nod^ bie teutfd^c SKeg aßcr^
btng«, toie fie in ben i^icfelbft getrucften ^falmbud^ Bef^rieBen,
gebrand^en.
g« l^att a. 1605 ©eorginö Sraun Slrd^ibiacon gn göln
gutt SKarien ®raben jcgen baB lut^erifd^e SRinifterinm ^icfelbft
ein 33üd6Iein gefd^rieBen, bavein er gelten SSrfad^en, tijarnmb
bie gat^olifd^e i^r 8e^r nid^t berlafeen lönbten angegeiget,
baraiiff 5K. §ermannn« Srnfic^obiu« a. 1609 in einem 95ud^
in 8®. all^ie gebrndtt gcanbttoortet, barBe^ e^ nod^ öcrBtieBen.
A. 1604 ift ein ^mittaäft gtoifd^en Joannem Pilkingium einem
fjrangi^caner aMünd^ bnb ber 5E^eoIoge^ 55octoren bnb ben
Itttl^exifd^en ^rebicanten, famBt ber gemeiner Ȋrgerfd^afft ent^
ftanben, ban ö>eit berfelBe ben 13* S^annarij in einer 8eid^^
jfjrebtg]^ bie @e^eI*3Äe§en, SSigitien bnb gegefetoer :c. bertl^e*
bigent, bie gut^erifd^c l^art angegriffen, baß and^ anff ben
ßanfeelen pro et contra biet !Di^^)tttaticne« fid^ er^aBen, ift
jm bie ®tabt gn renmen geBotten, toie er aBer beß o^ngeac^t
fortgefal^ren bnb nid^t toeid^en tooüen, man trüge in ban bon
bannen, ift ben SDienern fold^« anffgeBen, er aBer algBalb
tDimgtic^ aufgangen bnb folc^ö ta^f. 2Rat>t. gu ^ragl^ dagcnb
22
338
öotgejetgct, m^t bie @ad^e ju t>etl^örcn, gtoc^en ber negft*
gefelencn dürften alfe öon Sötn :c. mh 6feöe k, gu (Som^
miffarten t>erorbnet, fo aud^) aipatbt ben 28. ®ej>t i^r 9i^abt
i)nb 9lm]6tleutc aBgcfertigt, to>elei^c inmlttclft, toie bte ^etm
bcr ®tabt auff^ ati^abtl^aug gangen, bcn SKfind^ tnö ßtofter
geteibtfagt, barbon ein groß Stufflauff jtt>ifd^en ben aürgern
entftanben, toeld^e ^anffentoeife für bag Sti^abtl^anfe bnb ber
§errn eommiffarten ^ertergi^, ömb Stnßreumnng^ be§ Wiünd^^
angelanffen bnb gernffen^ bie @tabtt>f orten gngef dalagen, atfo
bafe ein n)oIad^tb. 9t^abt bie SSnrger gu ftiöen, mäf bcm
Slofter gelten bnb ben SDtünd^ gtoif^en fid^ gnr Pforten ^inauß
begleiten mügen*
SBa§ anlangt bie, fo be§ Satoini ßel^r folgen, fein bic^
fette ein jeitlangl^ l^eimtid^ gnfammen fontmen, bife ben 10. 3nnii
a* 1610 fein fie anff SBidebe gegogen, bafelBft commnnicirt
bnb il^ren ©ottöbienft ijerrid^tet tc. ioetd^ö fie etlid^e maffl con*
tinnirt, bamit ein grog Slnfffel^en gentad^et, ift ein tjoo^aäft^.
Sil^abt bernrf ad^et, fold^ Slnfeie^en ben 25. ®e^)t a. 1611
ernftlid^ gu berbieten K. Ob fie n)otI folglid^ mel^rmal^fö bm6
ein fre^ exercitium su© religionis (angel^alten) fo ift bod^
fotd^ö big nod^ abgef dalagen, ^abcn alfo biefce, alß ben ^n^'
ftanbt d^riftlid^et 9ietigion gn befd^reiben, nid^t borbe^ gelten
foüen.
SBai bie 3nben betriefft, toanel^e biefelbe crft in bie
@tabt fomnten, babon ift nid^t eigenttid^ö gn finben, bag aber
ift offenba^r, ba§ a. 1348 atg fi^ fambt ben 8e})rofen, loie
bnrd^ gan^ STentfd^Ianbt, atfo an^ ^ie mit SSergifftnngl^ bcr
33rnnnen ein gro.g ©terben angerid^tet, al^ie retegiert, ober
i. 3. 1384 toiber angenommen. — ^rngfeid^en l^att fid^ a.
1391 gngetragen, ba§ biefelbe, al| fie fia^fern ©ence^tao
feinen Dfferjjfennnngl^ anff borgel^enben ß^riftag)^ nid^t erlagt^
ang bem ganzen SReid^, negft gonfi^cirnng il^rer (Siltter, ber*
toiefen bnb ejterminirt fe^n. 35nb nad^bem a. 1486 ein 3fube^
SKid^ael genanbt al^ie anlommen, toeld^er 5Diebftate falber
berflagt, ift berfetb m(if la^fcrl. ^)einL ^atfegeric^fco^^bnttttgj^,
gti)ifd^en gtbcj^ beigenbe bnbe reigenbe ^mht an ben alten
©algen (ba^bon nod^ ber ©olg)^ SWerfd^e genanbt) bei beit
889
9ft^n Belieferter 9)?afen auffgel^ongen, mUSf^ DieKeid^t bet
^ebeittungl^ l^alBer alfo t>erorbnet, ba§ geleid^ tDie bie f)a^ben
Dol^rjetten ei^e bie Si^riften toorben i^unbe genennet ^ n)ie )>on
gl^rifto bcm canane^fd^en ©ettlein Bcfd^e^en, (äÄatl^. 15) dfo
l^intotebcTumB bie ^uben gl^rifti geinbe, tut fotl^ane ^unbe
alfo Qcaätttt t>rth mit beut ^anU alg o^ntofirbige be§ $ini*
mete, »nbemorft gef^eret toorben, gleic^toie fie anä) SE^fitffeK
(tocit fie öntB Sl^rifti 9io(f ba^ Soft getoorffcn) »en fie baritmb
angcf|)ro(J^en, geben milden, (gö ifatt auäf ein 3^ube aSBertret^
tungl^e l^after einen ©tabfetl^urm t>on feinem ®utt erbatoen
milden, ba§ er nnr fänff aSicrnngl^ bel^aften, toie nod^ an ber
tränen ^tatt, ein fot^aneö ^ubenbilb mit auffgerid^teben f$in*
gern baranff gn feigen bnb bag ©ebeto ber ^nbenti^nrn genennet
toirbt. — A. 1540 ift ein 3^ube l^iefelbft getaufft, »eld^er fld^
jtt>aren ein geittangi^ iPoU t>nb d^riftlid^ t)er]^alten, n^eil er aber
bttrd^ Är^enc^ ben SSentelt t>oß ge^bt, batoen gelanffen* Na-
tursm expellas furca tarnen usque recurrit. E sacco emergit
snbila, si qua latet. — Qm Qffax 1543 fein bie 3fttbcn at^ie
toieber angenommen, aber lefelid^ a. 1596 auff fleißig ©rmal^nen
mt Änl^atten ber ?|Jrebiger, bi§ auff l^eutigen STagl^ aufge-
trieben t)nb anff ^örbe, Sudlern K* i^ertt)iefen.
2)Q$ bre^ bnb atoatt^igfte Sa^iitnl
SSon ajerj)flegungl^ ber Armen*
!Die Jlrmen fein all^ie au^ünbigl^ ti)oü beforget, barju
fonbcrlid^ bie bre^ Slrmenl^eufer, alS baß ^au6 gnn l^eißgen
bre^ Einigen, bag ©aft^ug n>eld^ed t>cn tpeUanbt ^ern ^il^
Branben Äa^fer gn 9iufe önb aSnterl^aftung^ ber armen ^iU
ffcnm önb 8?eifenben mit öberauf großem Sol^rrabt öerfel^en,
barjn t>erorbnet eine fonberttd^e 6a^>eße, barin bie SBBegreifenbe
in il^rem »bfd^eibe ben ©otte^bienft t>errid^ten bnb il^r ®ebett
falten mngten wt fid^ @ott almed^tig tDoQ befielen atrff bie
Wrife mad^en- — Demnegft ift ffir alte trandfe, ^meU ©eib«-
önb 51Ran||>erfonen, t)on ben Ueben SSoreltern fnnbirt i>nb ber*
orbttet i»nb bameben eine @a^ette, t»oxdn fie ftebel^n ®0Ü»
SBprbt ]^0ren bnb il^ren @ott^enft i»er))flegen fotten bnb il^re
^^rtkm an S^n btfb S:riittfen Ui^iif genießen. — ^(gent
22*
840
ift ba« 3(tmc!inbct^tt§ gu armer aftcr gcbrcd^Kd^cr gratoen
§ßufe, m^ bon ben gott^fürd^ttgcn SSordtern t)erorbnct bnb
mitt gutten S^arrcnten berfc^cn, barumb ba^ fie fat i^rem
after ©Ott btenen bnb für i^re SBofltl^ebcre fteigig betten foüen.
3um brttten fein gu s* SReinoIbt, s. SDiariä, s- ^etrt,
s. 5KicoIat toie aud^ gu ben fc^toar^en äRfinc^en biete ^Omig*
©d^üfeelen für ble ^aufearmen, arme ©tubenten bnb §anb*
»erd^Iente, barnmb, bag fie (Sott almed^tig für il^re SBoItl^e^
bcre bitten foöen, aße ©ontage auigntl^eUen berorbnet bnb
aöe 3^tt gn berrtd^ten berorbnet
3nm bierten, ba bie gemeinen ^an6== bnb bmBIanffenbc,
tt)ie and^ bnrd^reifenbe SetteUr, ®teti)r »nb Stlmngen bnrd^
bie ganfee ©tabt stipendiatim für aüm S^pren gn fod^en
getool^net, fo ift ben 22. aRartij a. 1593 eine neö> Slrmenorb*
nnngi bBer fold^c berorbnet; atfo bafe bargn fonbcrtid^e ^ro:=
üifore^ einö jeben SHmnfen eingnfammeln gefegt, toeld^e fie
tood^entlid^ im l^eiligen ©eifte bem Slrmen^anfe ijnber bie 33e^
bürftige an6f<)enben, foü)oa für bie (gin^eimifd^e al§ 5ttt6tt)en=
bige, 5Diefe Orbnnngl^ bcgreifft and^ bie SSentele, fo in aßen
X)ier ^ßfarlird^en gnr aSerfammeInng ber Sßmnfen bmBgetragcii
»erben. SSnb ift alfo biefe ©tabt gar reid^Iid^ toegen Sluff^
Innqjften bnb ^i^arrenten bBeraug tooß berfel^en.
S)at tiier nnb stoan^igfte dttifxtut
aSon ^otice^ t>nt loettUd^em 9tegiment biefer
©tabt.
S3B^r ^aBen oben im Slnfangl^ biefer ©tabtbefd^reibnngi^
angegoggen, ba| biefetbe ein bngegmeiffefte fa^ferlid^e ^ü^^^
ftabt fe^, ü)a§ aber fold^ SJorgng im^jortire »nb n)ie berfelbc
Don Äa^fern confirmirt bnb bie ernetoert, toiß nunmel^r angu^*
geigen bie Orbnnngl^ erforbern. ©o ift biefe ©tabt ein ®c*
übt beg rfimifd^en JReid^«, loeld^c ebener ©eftalb toie oud^
anbere SReid^^fürften, ©raffen bnb ^errn immediale auff
9ieid^«tagen öerfd^rieben toirbt. ©o toirb and^ ein Staufnl
ben ^ribilegü« inferirt gefnnben, bie atfo lantet: civitas nostra
integraliter sita est in fundo sacri imperij, unde unusquisque
possidet fundum et aream suam absque omni pen^one^
841
35a6 tft auff alt n)eftüanfci^: SSnfc ®tabt ^^ gettmmert in
bcmc ©Tunbc bef JRJ^fc« bnb ein ^uiDcßd tnagl^ l^cBBen fetten
©runbt fr^, funber ^erlc^ X^n« bnb ®abc, (So ^tt itoam
Äa^fern Ottcn be§ ®ro|en »ruber, ^erfecg^ |>cttrl(j^ bon
©alleren btefe ©tabt a. 938 bcm f ai^fer bitb JRcit^c abge^
gtoarft, ift aBer !ur^ barnad^ bon bentfettcit tolbcr erobert bnb
jurcd^tc itixa^t, ba§ er anä) biefette negft Sefeftigung)^ af§
X)orgenieIbt mit ftattfid^en ^ribitcgicn bnb ^^l^armardten Begna*
blgt S)iefettt ift tai^fer ^enrid^ ber gmeitcr im SBcrd naäf^
gefölget bnb ju feinem geringen S^txaht ber ©tabt a. 1016
bafelbft einen JReld^ötagl^ gel^altcn, auff toeld^em negft anber
bet $Reid^« SRotturfft, 9Äeintt)ercn« Sif<^off ju ^aberborn, feine
eigene leibliche 9Kutter bur aUtn ©tenben })einU(^ berctagt,
barumb ba§ fic il^ren anbern ©ol^n ^Diebrid^en ©raffen bon
©teftcrbanbt bnb ^Ribed^en be^ Ujjtage l^attc erwürgen lagen*
g^ft aber U^iidSf borbetten bnb ^att ber Äa^fer fie aß i^rer
©netter beraubet bnb ber Äird^en gu ^aberborn 3ugeeigenet
S5iefer l^att aud^ bic ©tabt mit fd^önen ^ribitegien ern)eitert
Sfiac^mal« i. Q. 1074 ift aud^ ber ^Jrit^off bon Äa^fern ^en^*
rico ^)riDiIeglert, ba fonft gubol^r, toie aud^ i. 3* 1302, ba§
grc^fd^8^>ffen bnb §offgerid^te gel^atten*
ßrft l^od^gebad^ter Äa^fer §enrid^ ber Jjierter ^att aud^
a* 1093 al^ie einen SReid^ötagl^ gel^alten, auff loeld^em fid^
Sanbtgraff SubiDig i)on §e|en, ate er ein geitlang^ gefangen,
bem Äa^fer ergeben. — ©old^ö i)att mdf Äa^fer gonrabt ber
britte 1143 getl^an, gubem aud^ at^ie, toie aud^ bermutlid^
bortge Äa^fer mel^r, il^re ^off^altungl^ gel^abt.
3mgleid^en tapfer fjribrid^ ber erfter 1196 gu ®ort^
muttb ein 9ieid^«tagl^ gel^alten, bie ©tabt mit 3u^i«bictionen,
fo bnrd^ ganfe SBeftbaten fid^ erftredt, begäbet. SSnb felbft
auf bem SRarcft bor bem 5R^abt^anfe bnb ^aufe aum ©})iegeß^
©crid^te gefegen, bannen^ero nod^ etttd^e be^getegene ©ütter,
bat fiottindt^off« 8anbt genennet U)orben, aud^ bie bmbtiggenbe
Sieid^^fd^uften, fo auff ben Äoning«^offen gefegen, il^r 3iJt^
»ttb ©ienfte an gemcitem Äonig^l^off ober einen »olad^tbam
9l^abt inliebern ic. (S« »^robirt aud^ biefe ^[uri^biction Stl^eo^
boricu^ bon ^iem Episcopus Werdensis in nemore unionis
848
labyrinthi tractai. VII. olfo fd^retßtittbt: el non snperessef,
msi una civita« Tremonia, ad quam comprovinciales in
casibus juris dobüs eoncurrere soleni.
A. 1236 l^att an(Sf Äa^fer gribrid^ ber attber biefet
©tabt ncwe ^rbttcgien bttb ©tatnta geben bnb tft fonbctttd^
gttm ^et| berfette« nid^t öörte^jugel^ett^ ba§ a. 1275, gletd^tote
blc Kämer boit ben Sttl^enietiferen bnb Slfirenbcrc bon bcn
©enebfgctn^ otfo bte ©tabt !Dor^)te in Snrianbt bon 5Dort«
mnnb il^re ®efe^e, ©ebteüd^ bnb ^ßoUccVotbnung]^, ia an(if
Sla^mcn entlehnt. — f^olgcn^ l Q. 1298 l^att and^ Äa^fer
«ttcrtn« bie @tabt mit ^f^rmardten bnb Beyern ^ribllcgien
»etfei^en^ barjn jm ban gu Keftauratlon ber ©eBetoen borgen
nenbter großer 33ranb S5rfad^e gegeben.
A. 1307 ^att bie @tabt bte ffalU ©teingruben in
©d^firen, bon ©raff gngclbertcn bon ber 3Mardf, titulo emp-
lionis an fld^ bragt, toxt anäf a. 1343 J)on ©raff Sonraben
bott Dortmnnbt ben l^albcn 5C^ett feiner gre^^ önb ©rafffd^afft
inner bnb angerl^affi ber SKatoren gelegen, mit Stp^jrobation
fta^f* 3Ka^t bnb be§ l^aitigen »ieid^«. g« l^attc gwar ©raff
(gngetbert bon ber aÄardE bicfelbe §albfd^eib a. 1320 an fid^
gn bringen bnberftanben, toeil il^me aber Privilegium, »on
Äai^fer Snbotoico V* ber ©tab gegeben, ba§ fie an Sftiemanb
anber« atfe eben an biefdbe tonb bern ^ntoo^nere berlaufft
l^att »erben mngen, l^att er ftd^ toittiglid^ begeben, toie in bcn
barfiber anffgerid^teten ©iegeC t)nb SBrieffen jn erfel^cn*
A* 1336 l^att ein tootad^tb. SRl^abt ber SBanbtfd^neiber^
gefetfd^afft i^re Orbinan^ loeld^e a. 1398 reformirt bnb anno
1541 beftettfgt, gegeben. — (g« ift anc^ a. 1370, befonber
SBrfad^en l^alben, bie gaftnac^fe^SWnmmerc^ öerbottcn. — got
genfe bber gtoe^ ^l^ar, ift ber ©erbunbt gioifd^en ben f>anfe:*
ftebten anffgerid^tet, bamntcr aud^ bie ©ortmnnbfd^e gerollten.
A. 1370 ift ber ©olbfd^mibte 3unfft ^icfclbft erft angefangen
bttb oblooü a. 1376 toegen eine« Sfirger« i>on SÖefctt fo
Diebftate bejid^tigt, befen »ber^er ©raff !Dieberid^ bon SDinjr*
lafen bie ©tabt an fein ©erid^te gn |)iftfelbt getaben bnb ba
friebelog gelegt bnb bcrfolgen taßen, fein bod^ bie Ferren nld^t
evfd^ienen, fonbern btetm^l^r bnrd^ jfreig^leute jim ind Sanbt
343
gcfatt^tt bttb bagctte üctl^ct Qm fcrgcnben ^^ar, tote ftal^fet
6arul ber bierbte gu !Dortmunb lonwncn, l^att blc »flrgcrfd^afft
gtt Mbtoenbung BJfct Sonfequcn^ ber attcnbtetcr ebocatlott, ein
^tibilegium XIX Cal. Decembr. battrt de non erocando
cttangt ©iß »ie au(!(f aüc anbete ^att i 9. 1442 tal^fer
grtbrid^ ber ©ritte bnb naäf i^me aöe Äai^fere bcftettigt
A. 1378 Ift anäf Saru« IV. ®tmaSfi, eitfabet^ (gtfe-
l^er^ogin in Ofterreic^ atl^ie, mitt einer gnlben ©ronen auff
intern ^auBt, anlommen. & t)att aber l^od^ftgebati^ter Äa^fet
folgßd^ ol^n 83en>iBlgung]^ be« dttiäf^, tonterm ®d^ein einer
SJcrfe^ung (bie ®tabt) an bcn S^urfürften gu esin geBcn,
»ie fold^« boraüegirter X^eobortcu« t>on 5»icni ant felben
Ol^rt clarßd^ Begeuget, ba er alfo fd^reibt: Carolus quartus
dictus Augastus, videns insatiabilem avariliam principufln
Electorum, qui tunc erant, qu® ab antiquis temporibus
invaluity ac semper remansit et remanet, et prsBcipue trium
illomm pontificum, qai in electione regis romani habent
Votum, licet in antiqua Saxonia, qusd nunc Westvalia appel-
latur, prsesulatus et omnia jura imperiarlia ibidem antiquis
temporibus pro custodia pacis deputata, per vicinos dominos
spirituales, usurpata fuissent, prout et hodie usurpantur et
non superesset, nisi una civitas Tremonia, ad quam con*
provinciales in casibus juris dubiis concurrere solent et
cognoscens, quod illam civitatem dominus Fridericus, mo-
dernus archiepiscopus Coloniensis, pro ecclesia Coloniensi
desideraret, licet pene reliqua omnfa possideat in partibus
litis, ipse Carolus displiciendo. deo et complacendo pontifici
Friderico, impignoravit etc. SSJeil aber bie ®tabt, alg fie
beg^alben belegert, bcn Streit bellten bnb bie 33efa^nng oi^ftt
SetDiötgnng]^ be§ 9ietd)d befd^el^en, mä) feigen^ per pactum
airffgei^aben, tok an feinem D^rt toeiter« foß gesagt »erben,
ift fie nii^tig bnb bnbünbig]^ berblieben.
SRad^bent ani^ burci^ ifegefagte SSetegernngl^ bie ©tabt in
giad^t^eit bnb ©d^ntbe gera^ten bnb bie »ürger bon ben §errn
JUeci^cnnngl^ gefnrbert bnb fid^ gar rebeßifd^ mit gntfefenng
berfcften ergeiget, ift gnle^t mit großer 5IÄü]^e bnb 5ßoet be*
f<i^Io6en, bag bie ©tabt, fo bie patricij Bifel^ero aüein regiert
344
wb atfo ba| 8icglmetit auff artftoctatifci^ geflutet, l^fatfuro
gugleid^. »Ott bcm SSotgl bcmccratifd^cr ©eifc foß gubcrnitt
»erben, ©old^^ aBer gefiä^id^t fo bon ben bre^en öornemfeftcn
©tenben: 3^n ben erften gcl^ören bic palricij, fo nad^ «rt bcr
@tab SRom, au§ ben ätttften bnb Dornembften ©cfd^ted^tern
gefd^e^t bnb bolgüd^ mit listen SBaffcn gefegt toorben. ^n
ben gtoeijten bie (grBfaicn, ©ewanbtfd^neiber bnb Äanfficnte,
toetd^e Be^be j»ölff ^erfonen gn 9ll^abe fefeen- 3n ben Dritten
bie fed^« ©Itben, at| ©d^nd^mad^er, SSedter, gleifd^otoer, ©d^mibte,
a3tttterfd^Iei|erc bnb Äramer bnb totrb bon biefem anß jeber
®itbe eine ^erfon gnm SR^abt^crren ermei^Iet ©onften fein
nod^ gti)ei> ©tänbc in ber Sürgerfd^afft. 3n ben einen gel^oren
bie bier Sünbtcr SBnöentpeber^, ^etfeer«, Seinentocber bnb
©d^neiber; in ben legten aber anbere ^anbmerler, StrBeifeteute
bnb SCagetöl^ner* ß« Brand^en bie borige brel^ ©tänbe in @r*
toel^Innge ein« JR^abtfe alte fad^fifd^e ©orte önb l^att tapfer
äBenceglanö btefe grtoel^Inngl^e mit einem privilegio beftettigt
A, 1450 jngen bie SDortmunbfd^e ömB il^re ©rafffd^afft,
and^ »arb ber freier SKardttagl^ auff bem SWitttood^ erftltd^
ingeioiüigt; imgleid^en ber fed^« ®Hben Orbnungi^ alß öorbe*
ftimbt anffgerid^tet. — A, 1504 toie ^ol^an ®Uät ber lefete
©raff gu ©ortmunb geftorben, (ift) mit bcr ^albfd^eib ber
©rafffd^afft Surgermeifter ^ilbranb ©d^warte, alg !Dej)utirter,
nad^ borigen pactis, im Seger bur ^urffftain bon ^a^f. 'Slta\)t
Betel^net toorben. äSnb l^att ein molad^tb. Wfatt bo(gIid^ ieber
3cit ein JRid^ter, barfür aöe ©J>cne önb ^rtl^umbe, fotooU in
6riminal:= ate ßiijilfad^en au^geübet toerbcn, anff gtoe^ ^l^ar
mit änfe^nng]^ eineö anbern georbnet, babon an n)oIIg. SRi^abt
a))))et(irt toirbt, toeld^er 9{id^ter in aQen documentorum exor-
diis biefen ©ti>I gebrand^et: SB^r 5ß. SSI. 5Rid^ter gu ®ort^
munbt, tl^uen lunbt k. toeld^^ bieQeid^t gur ©ebed^tnig borigen
grafflid^en 9tegimenfe alfo loblid^ l^erbragt toorben.
A. 1517 ift ein 9teid^«tag]^ l^ie angefteßet, aber nit bort-
gangen. — A 1583 njarb al^ie ber ßalenber reformirt bnb
nad^ gregorianifd^em ober netoen ©t^I gu l^atten, bon ber
ßan^elen abgefünbigt. — A. 1571 ift l^iefetbft ber 3igeiner
ober §aibenlönig]&, Sßil^etm Don S)icft genanbt, in bieten
345
Äteigcn tooü t)crfud^t, !J)icbftate Ratten an ©algen ge^endt
A 1595 toatb at^ic öon bcn ßölnifd^en bub 93cntl^cimtfd^en
©cfanbtcn bcr ©rafffd^afft g^mburgl^, ti)te aud^ bolgenbcn
Q^ox^ ein tDcftbattfd^cr f rcißtagl^ bcr tnlegcmben ]^tfeJ|)anif(i^cn
Ätetgölcutc falber gcl^atten. — A. 1609 toarb at^te ber grofee
gürftentag]^ jtoifd^cn äKarggroff ßrnften bon ©ranbcnburgi^
bnb SBoIffgang]^ SBUl^ctmcn bon 5Kcoburgl^ gcl^altcn, auff
mt6)tm iagc neben bieten ©raffen bnb ^erren Sanbgtaff
9Hauri^ bon ^egen mit erfd^ienen.
!!)ag ftttiff bttb itoan^igfte Sa^iitul.
®aInation ber ©ottgnlben bnb SEalter :c*
@^ ift bntcr anbern biefer ©tabt ^ribitegien nid^t ba|
geringfte bafe 9?egale ber STOün^en, weld^ö bon etüd^en l^unbert
gi^oren l^icfelbft im @d^tt)angl^ gangen, "^m a. 1392 fein
al^ie f^Iberne ©^)aer})fennunge gemünzt, bern fünff anff einen
@oItg. gangen. JL 1431 ^att §er 3«>^Än bon ©idtebe önb
©ertotn ejfjjffndt^ee Snrger* Dnb 9fiit^meifter ^lefetbft,
ben bprt^ S^^eil be^s^d^Iagefd^a^e« bon ©raff ßonraben
t)on ginbenl^orft erlaufft, eh^m toolai^tbarn JRl^abe mitt tapfer
©igtömunbi 33ett)ißignngl^, bbhgelagen. ÜDaranff biefelbe erfÄid^
mit Äa^fer gribrid^« beg erften (britten) 33ett)ißigung^ ©oft:^
gnlbcU;. toietooll biefelbe nad^ Jacoben Äobefe SReinnngi^. in
feinem SRed^enbnd^e, an ©e^aft jn gering^ gefnnben, gefefet
tt)orbcn anff ad^t ©d^ißingl^, gemündet, inma^en berfetttge ]^ir=
neben gefefet^«) @^ ift and^ ^iefelbft it\) taljfer gribrid^«
Reiten, mit fettigem ^ribilegio nebengefefete f^Iberne 9Künfee
gemünfet. '^'^) ^ß^gleid^en a. 1541 bnb 1543 Sieid^^taßer , toic
bicfelbe in einem SOifinfebnd^ a. 1550 gn Srüßel gebrndEt,
26) & ifl l^ier btc SlbBilbung einer SWütifte eingcKebt, ^on ber
©rößc eiticö 2y^ @0r.*@tüdt8. Stuf bcr einen @eitc ftc^t bic ganae gijur
dne« ^aifer« im SWantcl, mit 3e^>tcr u. Scltfugcl, ncbft bcr Umf^rtft:
Fridericus Ro. Imperator; auf bcr onbcrcn eine SBcttfujcl u. Ärcuj mit
bcr Umfdjrift; mone. nova Tremoniens. -- «7) 2)tc cttigeßcbtc %hUU
bung iicttt eine SWüngc 'oon bcr ©rößc eine« 3tt>ctgulbcnfiüd« bor, auf
ber einen @citc ba« gciamifc^^tc ©ruilbilb bc« Äaifcr«, mit Setter unb
@(3^tDcrbt unb bcr Umfd^rift: Carolus V. Roman, imp. sem. August f
auf ber anbern bcr cinfa(|c SCbIcr bcr @tabt 2)ortmunb, mit bcr Umfd^rift :
uio, no. civL imp. Trcmonieusis« 154L f*
346
gettennet toirbt J)ttb an ©cftatb bcti JReici^WaBertt gtetd^fotmlg
bod^ ]^a(6m&^g gefegt, arxif &t&dt bem 12 auff einen ®oItg.
le^ttd^ auff einen 9teid^«toüer gemünzt, ber l^aÄen aber 24
®tüd ein SReid^^tatter. SBie and^ brei J)nbetfd^eibHd^e ^fen-
nnnge, auff ber einen ©eitl^en »ar ein », auff ber anbcrn
ein Äbter; gubent nod^ §eßer. ^n »einig ^iaxtn baxnaäf
©tüdfc bon neun ^fennungen, tt)ie be^gefefete^ @^)ejimen aug*
toeifet» ®icfe tocrben 9teinotb« Ä5^)ffe bom ^aribt s. 9iei^
noibi bon bcn aSenad^fiurten genennet.^®) Slnbere aber, fo nod^
taglid^ bem gcntcinen 9Äan burd^ bte §anbe gelten, tooüen tx>\fx
in geliebter Äürfee gefd^toeigen Dnb l^infüro bte SSaluation ber
®oftgC i)nb JReid^etaöer, toeit biefelbe offtmafö l^icfelbft bur^
offentlid^e 8anb* bnb ©tabttage ai'» bnb angefe^t, anäf fleißig
il^rer Salor l^alber berjcid^nct toorben, bur bte §anbt neunten
t>nb in nad^folgenbe SCabuI bom Qifax 1331 big auff je^ige
3eit berfagcn.
5Der S5rfj)rungi^ ber ®oItgt tft erft am JRl^einftrom be^
ben gl^urfürften gettjefen, barumb fie aud^ gemetntid^ rl^eintfd^e
gotbcn ©ulben genennet ujorben. !Diefetbe rl^einifd^e gotben
©ulben l^aben geti^aen gu SDortmunb im ^l^ar 1331. —
4 ©d^iüingc; ein ©d^iüing aber mad^t 12 ^fennung^.' SSJo^er
aber ein fold^er ^ßfennung^ ben 3laffmtn ©d^iüing]^ bol^e erftlid^
belommen ^aU, baijon fd^reibt Sa^j)ar ©d^fi^e ©ecretariu^. ju
ÜDan^ig, in feiner |)reu^ifd^en ^iftoria alfo: <Sö toar ömb bie
3eit 1325 ein iBfirger ju 2:^orn mit ^ta^rnzn ©ernl^arb
©d^ißing]^ ber l^atte breißig Sentener @^tber« auf ^ einem
Sergtoerdt gu 5ftida^bort)ff in ben SBergftetten jur ausbeute
erobert. ®er mündete, auf ^nia^ bef ^d^meifter^ eine
5roün^e, bie er nad^ feinem tarnen ©d^ißinge nennete Dub
fotd^er ©d^ißtng]^ galt fed^« ^^fennungl^, fo ba§ ber ©d^ifling
eine SRardt <)reuPf<i^ mad^etcn^*) t>nb bie Maxd preufifc^
«8) (gingcficbt ftnb ^Bbttbuttgcn a) einer SWüttje löou ber ®r8§«
«ine« ©gr. üuf ber einen <ScUe einen bÄrtigen Äo^jf mit ber Um^r.:
8%s, Reiioldus, Mart. auf ber anberen ein STbler mit b. Umfd^r.: moneta
iMjva Tremon. b) einer onbcren, v>on ber ©röße eine« 5 @gr.*igtü(f«;
emf btr IJjjrbcrfeitc ba« ©i(b be§ Äaif er« in l^alber gigur, mit ber Umf d^v. :
Frideric. Romanoru. Imp. auf ber Iftüiffeite ein @^ilb mit bem 2)ort*
miinber Slbler u. ber Umf^r. mone. nov«. Tremonie, ~ ») ©ie t>ie(
^Öf'itLiiiQt auf eine Ttavt gingen, ifl nid^t angegeben.
847
^eite bo^ntAlS eine ÜRarct totig« @^((er«. S)iefer ©d^itting
einer t^be jn £)i>rtntunb jtodiff ^fennmtgl^ bnb toar eine
gemeine iKän^e burd^ gon^ 2;eutfd^Ianbt ^)
3m 3. 1355 %be ein ©oftgL 3 t, 4 b. »ietooD t(^
Be^ (Studien in Snjeid^nung Ibefanben 4 1 bnb barüBer, fo foU
bex @)o(tgt. banno^ nid^t me^r alg 3 t 4 bt. bon bem fdnff
»nb ffinffiigften 3f^r an. Big in ba« 84 3f^ar gegulbten
Ijaben. SJnb ein ®oItg. wäre 40 Dortmunbfd^e ^ennung:^
bnb )ti>att|ig <Sd^iQing^ toai^ren fo gutt, bag fie mad^eten eine
ISflavä totig« ®^tl6er« au$ bem ^mx, ein ^oning"^ 2;ornifd^
mit bem ©tern tl^ebe 4 ^fennung]^.
Qm Qifax 1361 t^ebe rfn ©ottg. 4 B 1»/» b.
3m 3^r 1371 ~ 4 M >>. — 1373 = 4 ß 3 b. —
1375 = 4 fe. — 1386 6 | »ttb foß l^ir tonge Be^ geftanben
^aBen. 3m 3^« 1418 = 1 M *>• - 1423 = V/» |. —
1426 = 7V« 6 2b.— 1428 = 8 §. — 1429 = 8 §—
9 §. — 1434 = 10 6 2 i>. ciud^ 9 ß. — 1435 == 10 6 2 b.
Di§ 3^« toorb ein SJnterfd^eib gemad^et jtoifc^en ben ©oft«
gutben bnb eÄid^e tl^eben Hg. — 1437 = 9 § u. ettid^
12 § l^eißeten ©ncaten ©ottgt. - 1445 = 10 § n. 13 6 3 b.
1446 = 10 I 2 b. u. 13 I 3 b. — 1447 = 10 fe 2 b. u.
14 §. — 1449 = 10 S 2 bt. u. 12 % — 1450 = 10 6
2 b. M. 13 f 3 b. — 1452 = 10 fe 2 b. u. 13 M b- —
1453 = 10 6 2 b. «. 14 §. — 1456 = 10 § 2 b. u.
14 I 4 b. — 1457 = 10 6 2 b. tt. 14 §. — 1458 =
10 § 2 b. u. 13Va 1. — 1459 = 10 § 2 b. tt. 15 % —
1464 = 10 6 2 b. u. 15 M b- — 1465 = 10 ^ 2 h. u.
15V» B« — 1467 = 10 M b- «• 15Va i — 1468 = 10 |
6 b. u. 15»/4 §. — 1472 = 10 § 10 b. u. 16 M b. --
1474 = 11 6 tt. 16 M b. — 1475 = UV» S u. 16 ^
3 b. ~ 1476 = IIV» B «. 17V« B- — 1477 = 12 | u.
18 % — 1478 = 13 M. 20 1. — 1479 = 13 | 4 i». «•
20 8 3 b. — 1480 = 13V* B u. 20V« §• — 1481 = 14 |
M) S)i{ aRflnje iß abgejei^net in bei ©vBge eine« dtetc^egurben«
ft&ae; auf bet einen @eite ein @(i^ttb mit einem Aceme ». ber Umf^r.:
Moneta dominorum Pruisie f auf ber anbeten ein große«, breite« ßren),
in ber SWitte beffetben ein S>oJ»»)elaWer, mit ber Urof^r.: Frater Theo-
Aotie. magistw g-ralis
848
«.21 % ^ 1482 = 15 § tt. 22Va %• — 1483 = 15 M-
24 %. — 1484 = 16 M. 24 I ein gurrcntgulbe ^ebe 10 6-
1485 = 16»/« fe u. 24 B 3 b. — 1486 = 17 | u. 24»/* f.
1487 = 17 Va fe, 18 6, 18 V« | aud^ 20 f Ui^Üäf 21 %
©eil abn bcr äufffc^fag^ ölet ju grof, ift l^iefeftft ein Z%ii
gel^aften, borauff beg (grfe= önb SSifd^offen bon Soün, SRünftet
»nb Ofnabrug! mdf ^erfeogen bon Siebe, imgletd^en bet
©tebtc ©oeft Groningen mib Sfen, ©efanbten erfd^ienen »nb
ben @oftg. tuiber auff 15 % bnb bte fettem SKünfe na^et
abbenottt gefegt i^oBen. ^m fotgenben Q^ax olg berfett gteid^»
Woö einen ©d^itting"^ auffgefd^Iogen, ift obermoi^I ein SCag^
otl^ie gehalten bnb berfetblge auff 10 | gefegt, aber gteid^iDoß
atgemad^Ild^ gcfteigert toorben. Qm Q^ax 1490 = 10*A ^.
1491 = 11 §, UV« 6. — 1492 = U'A I, 12 I, 13 %
1493 = 12 % 13 §. — 1494 = 13V2 §. — 1495 = 14 6,
13Va B- - 1496 = 14 % 14V« l 15 §. — 1497 = 12 %
1498 = 13 6. — 1499 = ISV« B, 14 fe. — 1500 = 13 6
6 b. — 1501 = U % — 1502 bi« 1506 = 15 ß. —
1507 = 16 B. — 1508 = 16 I 4 b. — 1509 = 16 6,
16V2 % — 1510 = 17 I, 18 t. — 1511 = 18V8 % 19 %,
19V2 6- — 1512 = 20 %, 12 B bon biefem Of^ar 1512 an,
^att ber ©olbtgt. get^on 12 % bif in« 3f^r 1526, boi^e t^ebe
er 13 6; (1525 ber 3;cad^im«toQer 13V« %, 1526 ber O««'
(i^imstoüer 14 f.) — 1527 = 14 fe. — 1528 = 15 fe. —
1529 = 16 6- — 1530 = 17 |. - 1531 = 18 %, 19 §.
1532 = 19V2 % 20 §. — 1533 = 18 % 20 % — 1534
= 20 §, 18 ^; bleib auff 18 % fielen big in« 3f^ar 1537.
(3fo(i^eim«taIer 20 f.) — 1538 = 18 §, 20 |, 21 §. —
1539 = 22 §. — 1542 = 23 f (ber 3fod^iin«taüer 22 |).
1543 =: 24 |. — (1544 ber 3fo^eim«taaer 22 %.) — 1545
= 25 i 25V« fe. — 1547 = 25V« % - 1548 = 25V« %
1550 == 25 B. (3od^. tal. 22 §.) — 1552 = 26V« %
(3od^. 22 e, 1553, 22V« §•) — 1554 =: 26V« g, 27 |.
(3o(^. 23 %.) — 1555 =1 27 ß. (3;o(^. 24 f.) — 1556 =
27 |. (3oc^. 25 6.) — 1558 = 28 ß. (O««^. 26 §.) —
1561 = 29 |. (3oc^. 27 g-)— 1562 = 29 6- (3o(^. 27§.)
1563 = 29V« B. i^oi). 27 §.) — 1569 = 30 g. (3fi)c^.
349
28 %) — 1570 = 30V« % — 1572 = 31 % — 1577 =
3IV2 % — 1578 = 32 6, 32V« 6. (Qoäf. 29 %) — 1579
= 33 % (Qoäf. 29 ^, 30 %) — 1580 = 34 §, 35 %
{^oäf. 31 B, 32 tO — 1581 = 36 % (Qt>ä). 33 g.) —
1587 = 37 §. (^oc^, 34 §,)— 1589 = 39 % (Qoäf. 35 §.)
1590 = 40 §. — 1592 = 40 g. (3oc^. 36 %) — 1596
= 41 % iQo(if. 37 i) — 1597 = 42 f. ((Joc^. 38 iO —
1604 = 45 i (^oc^. 38 l) — 1605 = 46 t- — 1606
= 46 §, 45 6. (^06}. 39 %) — 1607 = 47 V2 % 48 fc
49 §, 50 % (^oä). 40 BO — 1608 = 4874 % (Qoäf. 39 f.)
1611 = 48V4 i, 52 §, (Qoäf. 39 i) — 1612 = 52 f,
48V4 §. (^od). 42 B, 39 6.) — 1613 = 52 % (Qoäf. 42 %)
1116 = 52 S, 54 6, 55 f, (3foc^. 43 §, 44 §, 45 f.) —
1617 = 60 % i^odf. 47 % 48 f.) — 1618 = 60 % (^cäf.
48 % 49 i bic alten Dalcr.)
Sag fed)8 Hob itoan^isfte Ca^itut
SSdu ©ctDcrB t)nb ^anbt^ieruttg^ ^iefelbft
saSeü burci^ ©etocrb i)nb ^anticrungl^ bte ©täbt ftortrcn
aud^ alterum sanguinem at^ pecuniam vel bona, tpte bte
{Red^^funbige fagen, bem gemeinem Wtan gu [teuren, ift tfeo
btcnlid^ biefefte, fo jcberjett in biefer ®tabt geübet »orbcn
i)nb nod^ »erben, ju erörtern. SSnb oBtoott ber Slderbatt) ^t^
feftft bte gemeinefte l^antierungl^ ift, fo n)egen fonberlid^er
grnd^tbarigfeit ber ümbliggcnben ßenbere^en, ben Benad^Burten
fuberlenbifd^en SScrgtool^neren leine geringe ^n^ffut an aßerle^
©etreibc geftattet, fo fein bod^ auc^ anbere ©etoerBe, bar bnrd^
bie Surgere i^re Starunge öBerfommen. SSnb ba§ toir anberer
gramere^ bnb SÖal^ren gefd^toeigen, ift ber ^ferl^anbel, barauf
5Dract, $Ringe bnb aüerte^ ©orten 5Kageü im ©übertäube Dnb
l^tefettft jubercitet »erben, ein bberauf fd^ön Emporium i)nb
Äattffi^anbel, alfo ba§ baburd^ ba| ©d^mib^anbtoerl i)nb Äauff*
leute merdttid^ fortgefefet »erben, inma^cn biefette äöal^ren
SDöinfter, Dönabrugf, a3remen, gübedt, ^amborg^, !Dan^ig bnb
anbere 5Korttänber, aud^ Slmftelrebam bub anberen nibertenbi*
fd^en bnb ©el^eftetten gugefl^üret bub für geinfamen, ^erindf,
SButtcr, tefe, ©d^otten bnb anber gifd^loerdt, ®e»anb bnb
350
feiben IBal^r Dnb bergeleid^en @flttere^ fo bie hmaifiwctt
©tcbte totbcr aBnel^tnen, |)crmtttlrt tocrbeti.
3fm 3^ar 1447 ift ^tefcttft nur bon ©rutt (tpeld^^ in
ben Reiben toed^fet aud^ $orgc 8^«<^«bt) 93ier gebratpei —
1459 fein aC^ie bic Änl|)})tt)agen aKerbing« abgefd^affet m'o ift
eine groge SBage in« f auffing auffge^angcn. — 1463 töarb
aud^ bie Suttertoage inö felbe §au| gelegt — 1477 töarb
l^iefelbft etft mitt §o^ffen S3ier gebraten. — @ö l^aben bmB
trent 1487 bie ©ortmunbfd^c SBürger gu SrudC in glanbern,
bal^e bo^mal« ber englifd^e ®ta})el ber S^üd^er genjefen, groge
fiauffmanfd^aft getrieben, bag and^ eine ©trage, ba in fie am
weiften berlinerten, bie 5Dortmnnbfd^e ©träfe gel^eipen toorben.
1502 al| ber SBctn tooö gcral^ten, l^att ein vooüadfih
JRl^abt ben S33einga^)ffen erft angenol^men. — 1531 ift l^ie crft*
iiäf SBeiProbt bon 1 ^Pfennig gebadten bnb Äoet gebratoct. —
1586 fein bic ©entmelen ober ©ei|brobt, fo nod^mate 2 b.
getl^an, anff 3 b. gefegt. — 1596 ben 22. ^mii ift ba§ freij
aSiel^^ bnb ^^al^rntardtt, fo auff s. s* Simonis et Jud© ^)flagte
gcl^alten gu »erben, auff ©ambftag nad^ s. S)ion^fii SCagl^;
imgleid^en a. 1602 b. 4. 3funiji bat Äefe^ bnb SButtcrmarft
♦>flctgte gei^alten gu toerbcn auff Xagff s. gamberti, auff 9Hit*
tt>od^ uad^ s* 3^ol^anni« gntl^aubtungl^ tran^fetirt bnb gelegt
!I>1| aber ift ben bcnad^bul^rten 3Harfifd^en bon ii^rer Obrig=^
feit auff bttberfd^eibltd^c ^l^aren b«^ SSerluft bef gcteufftcn
©tttt« bnb anbcrer ©traffe gu berfud^en bnb gu l^aften ber*
botten toorbeu- »ig enbüc^ int gil^ar 1609 la^ferte. Wtaift
mit einem diplomate bie Granulation ben 17. S^nuarii con*
flrmlrt bnb bcftettigt — 6« fein aber nod^ gtoe^ -Gfl^armardEte,
bat erfte bff s, JReinoIbi JTagl^, »eld^er ift ber 7. ^anuarii
»lylo novo* !Da| anbcr ben 9* gcbruarij äßittlooc^ nad^
OcuH, SRittfaften SKordft geuennet — @o fein nod^ gtoc^
Äird^eSen, gc^lgen ©d^toar^enbrubet^^JÄblat, toitbt gel^atten
«uff «antäte. Die onber @rate<ttbruber**«bCat, auff %a^
(Sfanbi.
351
$0« S:]^eurun8l^ »nb gutten Äauff ^lefetBft.
3fin Sfl^ar 1313 toar otl^te »nb im gonfeen 8anbe ein
gtoSe Jeionrag^ — i. 3f. 1335 tft aBerma:^!« int 8anbe ein
fe^r tetDte ^tit getoefen, baf man ber fCrmen julief ba$ Stobt
m ben geift^üren ju nel^men, — i. 3f. 1388 bnb 1389 in
ber Sctegerung]^, tl^ebe ein «Sd^e^jffel SBeife 20 ^fen., JRoÖett
15 %, ©erfte »nb aWalbt 18 ?f., §oBer 8 ^f. - 1436
%bc ein @(^e))cl Mieden 18 b, 19. b. — 1437 ein ®äftfii.
Mtn 18 b, 28 b. — 1438 ein @d^. SRoden 4 §, ®erfte
3 f. - 1440 ein ®c^. 9io(fen 14 b, 15 b. — 1442 ein
^. ©erftcn 18 b, 4 |., |)a»er 9 b, 18 b. — 1443 ein
^. 9i. 2*/« i, Ctwc^ 2V8 fe. — 1449 ein @c^. SR. 16 b.
1456 ein ©d^. 5«. 12 1, 14 6, äßeifeen 20 t, ©ommergerften«
lalt 10 I, 11 §. — 1461 toor no(^ groge Xewmng^ ein
^. «. 6 i 10 f. — 1462 ein @(^. SR. 2V* f. — 1468
ein aWaß SBcin 9 b. — 1472 ein ®d^. SR. 15 b, SRalft 16 b,
ein SKa6 Sßein 10 b.— 1479 gutte SWaft, 15 ©d^toeine anff
nne @abe. — 1481 ein @^. 9J. 4V* f , SWerfeemaft 4 i
nette äKaft 3 |, SBei^en 5 |, ein SDJag ©ein 14 b. — 1482
ein <B^. SR. 6 6, 4 i, SB. Vh %, §aB. 18 b, ein D. ©ein
15 b. — 1486 ein @(i^. SR. 5 f , bof @dfe toar gar te»er>
»arb t>i>n 8Bert naiver 6öön gef^ürt, 1 gobcr SBein 4 ©ulben.
1487 ein @d^. SR. 7 |, toarb gefefet »ff 5 f , ®erjle 3V» 1,
Per 2V2 f, SB. 9 f. — 1490 ein ®^. SR. 2*A %, in htt
mi Oftern 5 f. — 1491 ein @d^. SR. 7 i S. 9 §.
Äumraer. !Dit ^l^ar war ein grofe SCejornng ol^ie;
e« tear fein Äom ncd^ S3rob jn Belommen. ©ie 39owren
nmStett tnottenlaff ö»n g^nfamen mai^Ien kfen »nb efen. —
1492 ein ®sif. SR. 6 8, SB. 7 V* 6, ®. 5 |, »JülBfamen 9 %,
p. 2V« % — 1493 ein @<^. SR. 7 ß, 8 f, auff s. 3acoW
»nb aWartini 2V» 8. a«<ä^ 19 b, 18 b, 17 b. »nb 16 b,
8. 26 b, f). 2V« I, and^ 9 b, ®. 2 f . — 1494 ein @<i^
«. 7 i 6V« i ®. 8 t, 10 g, ®. 5 ß, an(i^ 6 |, ^. 2V» fe
2 6. — 1498 war gnttc ÜRaft 15 <S^toein auf ein ®aben^
man fanffte bre^ feifte ©d^wein f&t «in ©oltgt.
352
1501 ein ^. mOtn 2»/« t, ®erfte 3 % §aBer IV« 6.
1602 SBetfec 3^* % 5R. 27« i ®. 22 b, $. 14 b, grbfen
4 f. — 1503 ®. 4»/« I, §. 20 b. - 1504 JR. 3»/« % ®.
3V4 §, C»- 20 b. 1505 m. 33 b, @. 3V« 6, 4 |, S. 4 %
§. 6 b, — 1506 5R, 26 b, ®. 2 f, 2B. 3V« f, ertfen 6 fc
mil 8 6. - 1507 m. 2 6, @. 22 b, §. 11 b. — 1508
ein O, SBein 1 6« — 1512 $R. 2'h % 4 bt, ®. 3 f, 3 b.
1513 9i. 17 b. — 1515 5R. 22 b, ®. 23V* b. — 1516 SR.
mi ^flnjten 22 b, folgen^ 21 b. — 1517 SR. 25 b, ®.
2 B, §• 13V« b. — 1518 SR. 26 b. aud^ ble ©erfte, ^oBcr
lOVa b. — 1520 SR. »nb @. 27 b. — 1521 SR. 2V4 %
®erfte 2 i §♦ 4V* 6- — 1522 SR. 2V2 f, ®. 2 §, 4V* b,
^. 18 b. — 1523 SR. 2V« % ®. 2 6. — 1524 9i. SV« %
®. 274 6. — 1527 SR. 6 t, ®. 2Ve l IV« b, §. 15 b. -
1528 eine gute SRaft. — 1529 SR. 12 % an onbern D^xtm
15 % — 1530 SR. 5V« 5, ®. 5 i 833. 8 f, ^. 2V«, 1 O-
SBein 17 §.") — 1531 SR. 14 % ®. 9 % ^. b |. ©n aRag
Sier tl^ebe irftlid^ 1 b, batnad^ IV« b. aud^ 3 b. ^Dol^e fein
jrfttld^ toeifeen ©eutmele gebaden bon 2 b. 5Do xoax ein gro^e
S^eiorunge — 1534 toax ein gro|e iWaft, 24 ©d^toeine auff
ein ®abe. — 1536 SR. 3 t, IV« b, ®. 3V« t, ein O. SBein
17 b. — 1537 SR. 1 % ®.b%3 b, §. 4 6, SB. 8 §, ^.
4 |. - 1539 mi Oftern SR. 9V4 % ®. 7V« t, SB. 10 |,
3 b. — @5 folgete ein tetore 3eit, »mb ^finjtten t^ebe ber
Seifee 12 f, b. SR. 12 % ®. 8 f, 8V« B, 9 |, mt s. SSiti
SB. 14 ö, SR. 8 6, 1 O. S3ier 1 b, IV« b. oud^ 2 b. »nb
2V« b, ba« befte 3 b.— 1540 SR. 12 |, @. 7 f, SB. 13V« i
ein D. SBein 17 b. — Anno 1540 bo^e war ein gutt SBein»
jl^ar, bal^er bat «fte ©^Mrüd^toort ba| man fagt bon gntten
©ingen: e« ift an§ bent Qi)at bierjig.— 1541 SR. SB. 7V« ^
ottd^ 11 6. — 1542 SR. 5V« % ®. 4V2 B, ^. 2*/» |, SB.
7V« 6, 1 Ö. SB. 18 b. — 1544 SR. 8V« 6, ®. 6 f, SB.
13 % 4 b, erbfen 10 |, ^. 4 % — 1546 SR. 8 f . -
1547 SR. 5V2 i 574 % ®. aud^ f© biet, ^. 3 i 3V« f. —
1553 SR: 9 i 10 I, 11 fc 12 fe, 13 f, 13V« i ®. 8 f, 9 f,
3<) Sietteii^t bt; fonfi ^atte 1 Ouart Sein fo »iel geloliet ü»
8 9^. Koggen. 8ergl. b. Stafft 1536.
353
HS, m. 9%, 10 i iov«i ®. 12«/« i ist i4i 15 i—
1554 3B. 13 f, 14 6, SR. 7 i 8 6, @. 7 fi, 77« f, 8 % —
1555 3B, 9V» e, 10 % «. 6 g, ®. 6 6, lV»b, $. 4VaS.-
1556 SR. 9 i 97« 6, 10 fc ®. 10 6, 10'/« f, 11 i 9». 9 6,
^. 5 6. — 1557 SB. 23 6, SR. 18 % 16 6, ®. 14, 15, 16 |,
^. 874 6, 9 6. — 1558 S. 13 6, SR. 67» 6, ®. 7 6, C>.
4V« 6. — 1559 ©. 13 f, 14 I, SR. 8 6, 9 i 67» 6, 7 6.
®. 6V»f, 9, 10, 11, 12, 13 f.— 1560 SB. 13 f, SR. 67» 6,
7 i ®. 67« 6. — 1561 ©. 13, 14, 147» f, SR. 97» I,
10 6, 7 6, @. 9 6, 97» i 7 f , 8 I, 9)1. 67» 6, §• 4 6,
5 §, 6 6, 67» 6. - 1562 2B. 17, 18 %, SR. 10, 11, 12, 13,
19'/« 6, ®. 97», 10, 1074, 107», 11, 12, 13 6, 2». 10 6,
$. 57«, 6, 67«, 77« 6. — 1563 SB. 16 f, SR. 11, 13 6,
®. 10, 117«, 11 B, 9W. 10, 107» 6, §• 5V4 6. — 1564
SB. 14, 15, 16 6, ». 11, 12, 13 f, @. 87«, 9, 10, 11, 117«,
12 6, $.5 6. — 1565 SR. 9V4, 10, 1074, 107», U 6,
@. 10, 11 6, SR. 9 6, §. 574 6. — 1566 SB. 24 6, 9t.* 16,
17, 18 6, ®. 14, 15 6, äR. 13 6, $. 77» 6. — 1567 SB.
16, 167« 6/ 9J. 1074, 107v, 11 6. ®. 107», 11 6, äW. 9,
9V« 6, €>. 674, 6. — 1568 SB. 13 6, W. 87», 8, 7, 9 6,
@. 10, 11 6, SR. 9, 97« 6, €>. 67» 6. — 1569 SB. 13 6,
«. 874, 87«, 9 6, ®. 874, 87«, 9 6, 9». 8 6, C>. 67» 6-
1570 aß. 17 6, 5 b., SR. 874, 97« 6/ ®. 874, 87», 9 6,
2R. 77» 6, $• 5 6^»— 1571 SB. 19, 20, 22 6, SR. 17, 15,
18 6, ®. 12 6, §. 874, 9, 10, 11 6- - 1572 SB. 24 6,
i». 15, 16, 17, 18, 19 6, ®. 17 6, C>- 7V« 6. - 1573 SR.
17 6, ®. 16, 16», 4, 14 6, 9R. 137« 6. — 1574 ift ba6
Sern im fetten ^ret6 Mieten. — 1575 SB. 31 6, 91. 17, 18,
19, 13, 137« 6, 9R. 13 6, $. 10 6- — 1576 SR. 13, 14 6,
@. 14, ^. 77« 6- — 1577 SB. 28 6, 9i. 17, 18, 20 6,
®. 14, 16 6, 2R. 12 6, §. 8 6- — 1578 SB. 28, 29 6,
«. 127«, 197«, 20, 21, 22, 18, 15 6, 9R. 13, 14, 15 6-—
1579 SR. 13, 137« 6, ®. 9, 10 6, 9R. 8 6, 6 b, ^. 67« 6-
1580 «. 22, 23, 24^ 26 6, SB. 31 6, $• 10, 11 6- ®o^e
toat ati^ie t>nb in bet SRad^Burfi^afft ein 9ro6ev tumntct an
Stobt, ba6 aud^ tt)ibettt>ertisec SBeife bie @äberlenbet ntitt
23
3M
gcbarfen 3?robt biefe ©tebte i^pit\«t, babon bo^eraol« at^ic
blcfe SBer^ gemad^et:
Conscia nos cocto pairlt «vrlandia pane
Eat eqvldem historteis res ea digna vlris.**)
1581 SR. 12 %r m. 9Vt 6, ^. 7, 7V« %• — 1582 SB. 24,
26 S, SR. 12, 14 6, @. 10 I, ajf. 11 l ^. 7V* ß. — 1583
SB. 26 9, 5». 15, 16 9, ®. U% Wi. llV4fc ^. 12*/« 6- -
1584 3B. 26 6, SR. 13, 14, 15, 16, I6V2 §, ®. 13 6, 5W.
12 §. — 1585 SB. 21 §, 9i. 12, 15 6r ®. 15, 15V« I, 51».
11 §, 0- 10 6- — 1586 SR. ®. 16V«, 13 %, bo tootben bte
erften ©cmren geraden für 3 b.— 1587 SR. 26, 30 H2 b,
ad 33 I, ein tön. t:^Ir. ad 36, 39, 45V« 6, ®- 26, 29 §12 1>,
ein tön. t^Ir. 39 |. — 1588 SR. 19V«, 18 V« 6, ®. 30 §.-
1589 SB. 45V« §, 9i. 23, 25, 26 f, ®. 19, 20, 22 % 2R.
17, 18 % ^. 12, 14 6. — 1590 S33. 39 fe, SR. 26 % ®.
19V« §. — 1591 SR. 19V« % ®. 26, I6V4 6, 9K. 15 g.
S)ag aäft mh itoan^igfte So^ttnl.
S3on aScUgerungcn i)nb Ärcig^flefd^cfften biefcr
©tabt
Dtcfc ©tabt l^att iebcrgctt öicl ©efl^ar tonb anfedS^tuitg^f
in fircigöfac^cn auggcftanbcn, tt)etd^e tüit Be^ btefcm ßa^Jitut
aüc nad^ Orbnungl^ ber 3^^^ erjcl&elen »ottcn* Dan fur^ nad^
. i^rcr (SrBattjungi^ ^ben ^unncn ober ^ngarcn, biefelb offt^
maijU bclegcrt, baß anäf be^atben^ tute gefaget^ si. Scncbicti
^farlirci^e auff bie Oftctt<)forte l^att gelegt n)erbcn müBen.
©onbetlid^ aber i. Q. 937 l^aben fie gar getoatttg üix Säger
barfür auffgefd^Iagen, aber bo t)om Äa^fer Ottone magno Kfe
auff^ §anbt nibergetegt n>orben. ^ttiHöfe^n «od^ auff l^eutigen
SEag:^ ein 33run ober ?PfuI^ babe^ bag öeger »nb ©d^tagt
gel^atten, ncgft be^ ber ©tabt in^ ^iorben, ben Slal^men ble
^unnen Drentfe befomntenj ba aud^ borjciten Diel alte ?feü,
©d^ttt »nb ©äffen, aud^ nod^ im ^l^ar 1446 in Änfgrabung^
bei gunbamenfe ber ©el^rlammcr ju s. JReinoIbten, tieff in ber
(Serben gtoe^ ftclnerne gemawrte ®räber, barinnen ©arde bnb
32) !S)ic DDD bttrfen ni^t mitjäWcn, »cnn 1580 ^crauöfontnten
foSen.
355
in benfcttcn »ngc^curc gro§c ®ebcbi gioe^cr 9»enf(i^ett*S&r})cr,
bern einem baß $aubt gun J^üeteu gelegen, toeld^e tjtcBelci^t
ber Juanen SSet^OBrifte gett)efen, fo Don ben fa^fetifd^en cnt*
Raubtet bnb bod^ naci^ tl^rcm ©tanbe ftattlid^ begraben werben,
^mgteid^en l^att and^ t. 3^. 1457 einer, 9iid^art 3iotert genanbt,
ült er eine bngetoontlidf^e netoe SBinbmütte für bie ©orc^pforte
auff feinen Ornnbt, ntt toeit bcn ber §nnnen Drendte, erbatoen
tDoöen, in (grtieffnngl^ bef? gnnbamen^ mel^r ate ein Ä Darren
boll 3)?enfd^engebein anffgegraben.
3m Qiiax 938 at§ ?)erfeog §enrid^ bon Se^eren, fo
©erwarten ^fatfegraffen bnb ©i^berten §er$ogen gu Sotl^ringen
KB ^at^fertl^nmb« l^alben, ttjiber Äai^fer Otten feinen iörnber
Se^ftanbt leiftete bnb feinen Obriften (fo Gobelinus Persona
in cosmodromio, toie aud^ Albertus Crantzius üb. 3. cap. 16
et üb, 5 cap 16 bnb Witichindus üb. 2 gestorum saxoni-
corum Aginum nennet) bon $agen gel^eißen, bie ©tabt inge*
Üjm l^atte, l^att ber Äa^fer biefetbe belegert bnb ingenommen
bnb gemetten bon $agen bal^in begtoungen, baß er mittel 3l^b«
feinen 33mber gnr ßinigfeit gn reiben i^att antoben müßeu bnb
fd^reibt granftiu«, bag er and{> bie 35urger, bie ©d^tüßet bem
fia^fer bnbcr Ängen gu bringen, bberrebet l^abe. — ©« tft
anäf a* 1073 bie ©tabt bnber Äa^fer ^enrid^en bem bierbten,
ate ber 33abft bie ©ad^fen jegen in angel^efeet, in große ®e*
f^ar geral^ten bnb i. 3. 1080 bon be« Äa^ferö »Iberwertigen
Äeic^^furften gefd^teifft »orben- — ©o l^aben aud^ a. 1250
fetgctbert bon SSalfenberg^, grfebtfd^off gu (Solu bnb ©raff
feigelbert bon ber 9Hardt, fo bod^ biß l^icl^er geinbe getoefen,
He ©rafffd^afft ©ortmunbt beri^eriget bnb ber ©tabt feine
3ttf^or gcftattet, l^nen biel ^nxxü) angerichtet bnb fie ^cfftig
bnb feinbßd^ bcrfolget.
a^ fd^reibt Sertramu« bon §agen, baß btefelbe ©tabt
a. 1314 bon bnberfd^eibtid^en SSafaüt« fe^ bcrfnd^t toorben,
alfo baß fie feurige Raffen burd^ bie genfter, biefelbe angu*
jrniben, onff bie Often^^fortc gctoorffen, toic aber fot^ane o^n*
gcf^cr auff bie ©lodten gefallen bnb bie STauben, fo bar i^re
Sfefter gehabt, auffgejaget bnb bie ©ad^er auffgemuntert, fein
fie ate erfd^redtenbt gurudt gett)id^en. dt fd^reibt audb, baß ber
23 *
356
fianbgraff öon ^efem önb ^er^og]^ Don ®etbrcii, bol^ematt
mitt bicfer ©tabt l« geinbfd^afft gcftanben ^aben, «ud^ ^abe
©raff (gngctbert bon bcr 3)lar(f ber jtoe^tcr a. 1352 blcfcr
©tabt, ti)cil fie ©raff ©obfribcn bon SfrnBfcerfll^ totbcr im be^^
ge^)flid^tet, bcn gricbcn auffgcffinbigt bnb btef etbc an bcr 9lotbt*
[eitlen belcgert t>nb fel^r biet an bcn 9WatDrcn gerrci^cn, auc^
einen Änfc^^Iag bnrd^ ber ©tabt Cloacam ober ©c^Utfc, burd^
ttüäft jnrüften tafeen, fo mit tJeilen barin bic cifenc ©täbe ger*
reiben bnb bcm Äreig^bolgl ben ©nrc^gand jnbereiten fottcn,
fein aber für SJoßenbnngl^ beweiben/ burd^ SBad^tfertigleit bcr
aSürgcr Ijinbcrtriebcn toorben. SBeld^e aud^ mit i^ren Slb^ä^
renten bon Stm^berg:^, bic ©rafffd^afft SDJard bielfettig burd^^
ftreufft bnb fein an^ bicfelbe Slac^t t^rer fcdbögig gewaffnct
entgangen bnb 3^or^)ff gürten Dortmnnb in 93ranbt geftod^cn.
©raff (gngetbert l^inioiberumb nid;t fani, i^r Sorn bnb ©änmc
»erberbt bnb Sürgermeifter Qci^an ©nberman fambt ficbcn
SBnrgern an ber Sc^cnl^ctfen gefangen genommen bnb auf
Stanfeonn erlebigt; l^abeu bol^mal^tö ein 33unbtui| auffgerid^tet
ünb bic ©tabt ©raff engclbertcn 1100 ©ottgl. gelic^nt pr
abtocnbnng biefe« Stnfd^Iag^ ber ©d^tnfen, toirb nod^ alle ^i^ar
anff SKontag^ nad^ gfttarc, in s. JReinoIbl ^farfird^cn, ju
®i>tt ein ©encrat*^®andtfagungl^ gci^altcn.
aSciterö loie i. 3- 1373 ©raff ©tl^clm bon bcm SBergc,
für ber Often^)f orten ^tefclbft/ bon bem attgemctnen »eftbott^
fd^cn Sanbtagi^, ta bc^ Sanbfriebcn^ ^anbtungl^ ge^)fl[ogen,
fommenbt, oon etttd^cn debifd^en JRentern gefendtlid^ toeggef^ürt
»orben bnb bie SSnrger begen alfi ßollnbcnten Dcrbed^tig
gehalten bnb ju JRan^joun geben mfigen 40,000 alte ©d^ilbc,
l^att er i. Q. 1375 bie ©tabt mit ^ütff beg ©raffen tjon
©uKd^, Serge t>nb eiebc, neben 700 gu 9io§ bnb 1000 ju
gnefe in bem negft gelegenen S5or|)ff 2)orftfeIbe belegert, feine
gl^cttlcin an^ ber nennen SSJliüfUn gcftod^cn, gro^e fteinre Äugten
in bic ©tabt tjnb bie Söurger wiber l^inaug gefd^o^cn, bifi
enblid^ wegen SRangel ^robianbt« burdf^ einen ta^jffern «ittern,
(gngettcrten ©obbc genanbt, ein Xagl^ gur SBcl^enburg^, fo
brel^ma^jl wegen ÄrandEl^eit »olgln. ©raffen anff gef droben, gur
0ribt^anbIung]^ angeftolbt, metd^er audj^ le^ttd^, afg fid^ bie
857
Dortmunbfd^c gel^aBten «rgtool^n« flenugfam cntfd^ulMgt, effec*
tuhrt toorben. S5on bicfcr ©elegerungl^ »erben nad^folgenbe
Serfi gefunben:
Anno quintino C ter Mque septuageno
Quando de monte comes obsedit Tremonienses
Alexi biduo campo permansit in isto
Penuria viclus fecil quod cito recessil.
golgcnben Qifax^ ift aixäf ©raff (SngelBert bon bcr SSIlatd
mitt bicfer ©tabt berfo^net, toeld^cr SJertrag)^ i. 3. 1864
auff btcfe gonbition beftettigt tüorben, baß bie ^ortmunbfd^e
ttolgtn. ©raffen 5000 ©oltgL Hennen bnb 60 2War(f i^arlic^«,
fo fange ber ^act ftünbe, fein gebtag^ bnb feinen Srben
ref))ectioe geten fotten.
aßietooü ©raff ©ieberid^ Don 5Din§tafen n?otgIn. ©raffen
engelBerW fflruber, mit toeld^em er in ber fetnbßd^en Sjr^^ebi^
twn gegen ©oeft^ tote aud^ bie Don !3Dortmnnbe bod^ at| frieb*
ßd^e ÜHitteler« getoefcn^ nod^ ingebend eine« Surger« bon
SBefel, bcn bie 3)ortmunbfci^e eingejoggen, biefelbe biß an baß
3)or|)ff SBirfebe »erfolget, t^eit« nibergef dalagen ober in feine
©tabt $oIte gefPrt, ließ einen toolad^tb. 5R^abt an fein ©e*
rid^te gu ^iftfelbe laben, ba fie aber nit lamen, ließ er fic
fribloß legen, jogl^ mitt einem großen §eer in bie ©rafffd^afft,
JjeTOfiftebe bub berl^erete baß ©etreibc bnb Äorn; bnb aüe«
toaß er baröon bringen lonbte, fl^ürete er mitt fid^ toegl^, fam
toiberumb ju rauben ic. (JDol^e fotgeten jm bie SDortn^mbfd^e
tnit 600 ^Jferben biß in fein 2anbt bnb t^eben wie er getl^an
iiattt, naäf i^rem beftcn SSermugen. ©raff Sngelbert gtoam
l^att gu Sßen einen 2:agl^ ben grieben ju tractiren angefeftt,
\tatt ober feinen gortgangl^ gctounnen. S« ift aber grieb nur
im ©c^ein gcmad^t, ben ber ©raff S)iebrid^ nid^t lange gcl^alten,
e« ift i. 3f, 1377 toolgtr. ©raff oon bem 95crge toiberumb
auff btc ©tabt crgornet, toeil fie jn nur mit 40 ^f erben, alß
er gum Äal^fer Sarulo IV,, fo in ber ©tabt war, giel^cn
Jootten, ingelaßen* — 3m Qf)ax 1378 ift §enrld^ bom $arben-
berge Slitter, weil i^me nic^t fo fd^leuningi^ atd er begel^rt in
Sted^lffad^n gewilfl^aret, ber ©tabt geinb worben Dub mit
358
3uitc^ung]^ öiclet ^errn, alg toolgl. ©raff öon 35in6talcn,
©raff 33cml^art t>on SBent^eim, ©atbctütn »on ©tctnfurbt,
Qoitm öon ©olm« ^ern gu Ottcnftcin, ßoer^rte tjon |)ctern
^ern ju 5B[meIo, §enrtd^ bon SSrcele, ^enrlci^ 33ofe, ®o«tDm
Don getnbefe, ^o^^an t>on §oöet, §erman t>on bcr 9Jccfe, ®er=:
l^art toon 8oi^c^ Strnotb Ätbctogge^ ©cr^art Äortc^jennind k.
einen Slnfd^Iagl^ anff btefetbc gemad^et, tuclc^^en er einem
getoefen t)nb abgebandtcn Dortmnnbfd^en §awBtman JRntgcrn
t)Dn bem ©ifenberge, be§ alten JRntger^ jnm ©ifenberge ©ol^ne,
committirt :^atte, ber l^intöibernmb ein S5eiB^bitb bnb ©itti6e,
Stgneta bon ber SS^rBede genanbt, bargn gelanfft bnb einen
2^agl? beg ?lnf(^tage« beftimbt i)att. (So fein aber bie ©nrger
burd^ ti^re greunbe aüifiert nnb l^aben begfate ftcigld^e SSSac^t
bttb Std^t barauff gei^abt, ^nmittelft famen jtoe^ SSSagen mit
§oIfe bnb §eti> belaben gn ber SBet^ftragen^^forten, tpeld^e ein
3eittangl^ ftittgei^alten, Den Signeten et compUcibus bargn ber^
orbnet, ba^ ber ^olfetoage fürerft ben gatt i)on ber (Bäfnii-^
p^oxttn enH)fattgen, ber ^etotoage^ barin Äreig^Ieute verborgen,
bie SBad^t ertoürgen^ anbere aber, fo angcn in §ecfen bnb
©trend^en fic^ berborgen, bie Pforten auff^alten foften. fficH
aber biefetbe tangl^ gu blieben, ^at Stgneta bem SÖnrgermeifter
bmb Sroffnung]^, bem ^fortcner aber, bamit fic allein tot^xt,
gteifd^ au^ ber ©d^ernen abgu^olen gebetten. 3nbem tt)ie fic
bcrmeinte, bie Pforten »eieren alle eröffnet, gnm bef^anbten
3eld^en ii^ren ©d^nubtud^ bmb« ^aubt gelten lagen, barauff
bie eu^erfte anlommen, tt)ie aber bie Pforten gnbcrberft noä)
gngcftanben, mit gnrd^t gnrndt gef leeret, bie Surgere anff bie
Xi^ürm bnb Pforte gekuffen bnb alba Signeten bnb i^ren
©ol^n, fambt nod^ einem anbern gefunben, toetd^e anff bem
3HardEt mit bem ©d^teert ^ingerid^tet, fie aber anff guber
§oIfe gefegt önb gu Slfd^en berbranbt. gitr biege« SSnfate
Slbtoenbung]^, toirb nod^ aße Qi)ax beg ©ontag« nac^ s. 3Ki^
d^aeli«, !DandEfagungi^ gel^aften.-
S« l^att aber bie ©tabt gu feiner Slul^c- lommen Knncn,
fonbern i. 3f, 1384 ^aben fid^ ber erfebifd^off gribrld^ t)on
©anuerbe gu gölten bnb ©raff Engelbert bon ber äWardf jegeii
biefelbc ijerbunbeu, bajegen bie Dcrtmunbfd^e and^ $ülff bc^
359
anbeten J^errn gefud^t bnb erlangt J>nb fauibt bcnfelbcn bag
@d^to§ 50icberi(i^ abgebrod^en, ba bon bigc äJcrg gcfwnbc«.
M C ter ac anno quarto simul octuageno
Festo Ewaldorum Mederich est depopulatum
Per Tremonienses deslruiturque cives.
m obtooö ©raff ßngelbcrt bom Qifax 1384 big 1388 beu
griebcn getroffen, ift t>o6f bic SBunbc bol^emate toibet auffgc^
brafct bnb blutiger »eber gubol^r gemad^t, atfo ba§ fie bie
Statt ein Q^at bnb etlid^e SRonat tang)^ l^ero belegcrt l^aben,
totläfi (ipie oben fc^on angereget) ber SJrfac^^en l^alben U^dSfZ*
^n, ba6 biefelbe bom ffa^fer ^od^gltn^ (Sr^bifd^offe i. ^. 1377
mx ein fidlere l^ol^e ©umma ®etb«, neben bieten ^iifütn auff
bcm SRl&ein berfefet bnb biefetbige gleid^looß (ttjeil bie 9ieid^^*^
fütften bnb ©tenbe nid^t coufentiert) bon ber ©tabt nid^t ange*
iwmmen toerben tt>oßcn, toie fotd^^ me^r aßegirter Sifd^off
öon Serben, ©ictrldf^ bon 9Jiem, an bor ertocl^netem O^rt
ipeiter^ bezeuget, toan er atfo fd^reibet: pse Carulus displi-
ciendo Deo et complacendo diclo ponlifici Friderico (Tre-
moniam) impignoravit, unde archiepiscopus, per unimi annum
Tel circa, oppidanos dicti oppitii valida obl;idione contur-
bavit, deinum tainen non valens ipsis obs^'ssis proficere, ab
inde non absque confusione recessil, ipso Carulo diclo
Augusio hoc etiam dissimulante Soßen aber buffe Selege^
rmig]^ il^rer SÖld^tigfeit l^alben ettoag aufef^ürtic^er erKercn,
fintcmai^t bem ßrfebifc^off bou Sota 48 bnberfd^eiblid^e 8anb^^
^errn be^gefprungen bnb nac^folgenbe geiocfen, ©rftlid^ imme-
diate bie bre^ g^urfürften ?IboIff bon 5Raffato (Srfebifd^off ju
3>icinfe, ßono bon fjatlenftein (Srfebifd^off gu Xricr, äöerner
m tontgftein ©rtoel^fter gu Srier, SSifd^off 33urd^art bon
Äegenf^jurg]^, SJifc^off Lambert bon Sambergl?, 33ifdj>off Simon
bon ^aberbom, ©ifd^off ÜDiebrid^ bon O^nabrug!, ^erfeog
»ubert bon Sehern, griebrid^ ^falfegraff be^ 9t^ein bnb
|)et^og in Sehern, ©il^etm bon ©fittd^, |)^t§og]^ bon bcm
Serge bnb ©raff bon SRabenPerg^, ©raff (gber^arbt bon
SBörtenberg^, gribric^ S3urggraff bon S'iurenbcrg^, ©raff
^eurid^ bon @^)an^cim, ©raff fjribrid^ bon 5Woer6, ^crr
Wii^ bon goHenftein bnb STOintenbcrgl^ , $err ßonrabt bou
360
goßenftein, |)ert Ool^an Dow g^mborgl^, ®raff «rnotbt Dim
©(anfenftein, $crt ßonrabt t)on ©lebe önb Slctoenftcm, §t,
iDiebrici^ bon Äer})en, ©raff 3fo^an bcn ©c^ne, ©raff Sit
i^elm bott SBeba, §r* ©atentin bon ^fenBcrg^, §r. ©iebric^
öon 2)«ne ber jünger, |)r, 3o^an bon SBtnftermgen, Sarttegcn
t>nb gaÄenftetn, ^r, ©ieberid^ bon SBro^tborgi^, ^x. ^enrid^
öon gledtctiftetn bnb ©ageftaK, ©raff Qoi)an bon ©c^ne, ^ctr
gur Setoenborgi^, $r. ©erl^arbt bon S^^e^enfcorgl^, f)r. tjrtcbrid^
bon Sii^ei^enBorg^ bnb Sanbtfelrone, ,^irgu i^atte fld^ aud^
gct^an, jiegen feine ©elüBbe, ftarde bnb feftc ^n^a^e r>nb SSer*
bnnbnig, ©raff ßngelbert bon ber "SJlaxd, totläftx anäf an
feine ©eit^e gebragt ifaite, SBifd^offcn ^enrld^en bon STOflnfter,
•!g)er$ogm Otten bon ©rannfd^n^eig^, ©raffen Otten bon Zti-^
Unboxff), ©raffen Otten bom SRctl^berge, ©raffen Ottcn t)on
^otftein bnb ©d^awenberg)^, §erm ^enrid^en bon ^omUxiff,
§r. Salbetoin bon ©teinborbe, §r. Qoifan bon ©olmig, |)r.
Qo^an SBurggraffen Don ©tronibergl^, mitt btelen anbem
©raffen, iJre^l^crrn bnb Sblen oi^nc ^ai)L Sebten ber genfr*
lid^en ^offnungl^ bnb 3wberfid^t, e« toerbe jn mitt iffXtmS^m
Äreig^lenten, lein ©iberftanbt fönncn getl^an »erben; ban fie
l^atten attentl^alben l^erumb, in bic anbcrtl^alb i^unbert 3KeiIen
toeit bnb breibt, bal^in fid^ il^re ganbfd^afften ftrerften, Dicfe
obgem* Surften, ©raffen bnb ^errn :^aben einen grofen
^auffen ^reig^tente jufammen tauffen lagen.
ajer er^bifd^off baioetc an ber 5Korbtfeit^en ber ©tabt
ein ©d^Iog, JRotoenborgl^ genanbt, ©raff ßngelbert aber
feftigtc bie netoe aKül^Ien be^ !Dorftfetbe anff ber Smfc^cr,
baö>ete aud^ alba eine Surg)^, bon ben ©teinen ang bem
©teintoege, bie ©tabt mitt großen fteinern Äugten befd^iegenbt
©ie SBurger Ratten fid^ mitt Äreig^Dolgf »oß Derfe^en- Q^x
Dbrifter toar ber Sbler ©ittcr bon JRaetfetbt gu «aegfelbt bub
Oftenborff bnb neben i^m ©ernl^arb S)roftc bnb ©anber fein.
Sruber ju SSifd^aringl^, ©d^toeber bon ber ©d^ulenborgl^,
Diebrid^ bon §emmeren bnb ©imon bon SSrenffelbe, Qoifoxi
SRorrian jum SPoßlar toar il^r Wittmcifter. ßö »orben beiber*
fei^ )}iel erfo^ofen )}nb gefendßic^ genommen. 'iDeg (Sr^bifd^^offd
^?reig^(cttte i^aben einen oon ben -©ortmttubfd^cn, 3o^an Ubac^
genanbt, U\f Som gegangen. Dp Dcrbrennctcn bic S5ort«'
munbfd^c ©orftfdbc, ncfccn anbcrn ©d^fingefö ©ol^n be^ bcr
^ornborg]^, tote aud^ §errn §ugcn bou ber §orft gefangen
no^mm bnb gegen große 9ian^oun crlebigten. ©raff gnget*
bert batoete gu Äorn ein ®äflo% 8c:|)^)ebtn(I]^off, barauff er
läge* (5^ brenneten aud^ bie ©ortmunbfd^e ju 8ütlen ÜDort*
munbe bie Äird^en abe tc bnb batorete bte 33elegernng]^ ein
3^ar btib neun SKonat 5Wad^ Stbjiel^en Keßen fie bie ^laße
moß i)crtoa]^rcn. üDie Surger i)er:^ereten baß 8e^)rofen]^auß^
nahmen SBeßelen bon SSSefter^oIt gefangen, f^)oUerten 33aro^.
3itgen aud^ mitt netoen anlommenben Oftenbcr^)ffifd^en JReu*
tern an^, ftad^cn 35rafet in SSranbt SSntcr jnnen aber 8üb*
bert Sitter nal^me be^ JRcIelincfl^aufen gtoe^ j)om Stbet gefan^
gen, branbte bie !Dor^)ffer Äennindi^anfen , Sßeft^emmerbe bnb
35erne, arnSf züiäf ^offc Utf Äefelincfl^aufen. i)ie bon Often*
bor^)ff gegen aud^ bber bie 8i|)^)e; raubeten biß gen Samen,
aber bie Seutlje toarb il^nen toiber abgejaget bnb 8ubbert
Sitter fanibt jtoel^en anbern gefangen, bie anbere fl^uren
gleid^TOoü fortotönb berbranbten baß ©orpff ÜKengelindt^aufen,.
©orftfelbe, namen 9totoenborg^ in, baranf 12, »eld^er alfc^on
aift antobet, fambt li^rem §anbtman ?ßetern bon SBefter^oItc
gefangen genommen, ijer^ereten aßeö in ben ©rnnb, barbon
biefe alte SSerß ge^inben:
C. tria milleno, bis quatuor octuageno
Arx concremata, Rouffborg quoque depopulala
Fustibus atque teils, die subbato post Michaelis
Fortiter hanc ensis, destruxit Tremoniensis«
vel sie:
C. tria millenis, bis quatuor octuagenis
Est impugnata, Rowenborgh atque cremata
Octobris mensis, die tertia destruxit ensis.
Hanc Trotmannoruin, benedictus rex dominorum.
vel:
M. ter C. ac annis, bis quatuor octuagenis
Octobris die tertia, Rovenborg depopulata
Et a Trottnannis, Ewaldorum pie festis
Septuaginta viros, de quo capiunt quoque binos«
362
3änbeten anöf mittx an ba^ 3)orff ^ctt^aufen, raubeten
abermal^I (e^ Samen, meldte $eute jenen fambt etttd^en i^in«
bcrla^enen ©efangcn, im §ol4 9Httttcnft>c(f toiber abgenommen-
gießen nod^ nidft ah, fonbern ftad^en bfe ©or^)ffer ö^nerfe,
©atblnd, ®eft^anfcn, SWanfeeto, ©^toanöbett^ 3Äengcttn(f*
l^aufen, ®cft^offen, ÜWetter, Sobindl^anfen bnb ©d^üren atte^
in ©Tanbt 35i6 a«eö bnb biet mel^r ift i. Q. 1388 an önbcr*'
fd^eiblid^en a^agen t>nb Ol^rtern, fo geliebter Äur| l^atben bor^^
be^gangcn, gefd^el^en. ^m folgenben Qf)ax berl^ereten fic nod^
immer bc^gelegene 2)or^>ffcr at§ Äennindl^aufen, Äleinl^olt*
l^anfen. ©raff ©ngetbcrt aber befeftigtc fiinben^orft bic 6a*
|)ette, golden barnad^ toiber auff, befolgt bie SBeftungl^ bem
SSnrggraffen ju ©tromberg^, »eld^er ein ebenem gelbt jii
i^aben, aüe ömbUggenbe Käufer mitt gett>er berbrennete. @«
»el^re tjiel gn langi^, aüe^ gn ergel^ten. knx^üä) gu reben,
fein an ber ©tabt ©eitl^en in n>e^renber SBelegernngl^ 30
2Ran bmbfommen, 12 ©ofbaten bnb 150 Snrger gefangen
genommen toorben bnb toar fnnft ba« SScrberb aUerfeife fo
grog, ba§ and^ ber ^a^fer, fo bod^ l^iegu fti% gefegen bnb
bigimniirt (tt)ie borl^in aufe SEi^eoborico bon 9liem angegogen
toorben) lefelld^ fein änctoritet inter^)oniren bnb bie ©etege^
renbe gnm Äbftanbt, bnrd^ Jlnfteünng eine^ ßommunicationtagö
ffatt anmegen lafen, SBictt)oK inmittete beg Sianbenö, Sren*
nenö bnb ©^)annend nod^ lein (Snbe getoefen^ alfo baß and^
ber |)er Diebrid^ bon SSoImefteine gefangen genommen toorben.
"Zoäf ift lepd^ burd^ ad^t 2:age geiftnngl^ bnb güttüd^e ^anb*
Inngi^ ber grieb getroffen, toeld^en bie ©tabt »ieioott langl^
t>ern)eigerenb bnb bnrd^ SJberrebnng ber bon ©oeft, bamitt
größer SSnl^eil bereutet würbe, mit 14,000 ®ottgI. i^re privi-
legia fürbel^alten bnb ben bermeinten ^fanbfd^ittingl^ bnge*
red^net l^att fauffen mfigen. Sranfeiuö bermeinet, eö fott ein
muluum getoefen fein bnb bie ©nmma bon 20,000 ©oftgL,
baffir fid^ ttlx6)e SRarlefd^e ©tebte folten berobügirt l^aben^
loan er alfo fd^reibt bnb bie naml^afft mad^et Saxon. üb. 10
cap. 12. Quo tempore bellum sustinuit Tremonia adversus
silii viciiuini comilem de Marka, qui a veteri memoria diee-
bantur de Altena. Is comes adjutus armis archit*pisGopi
863
Colonicnsis, infestos tenuit agi os civiuin ut egredi non sine-
rentur, ipsi aliquantis vicibus arma in eiim produxere,
omnis deinde conlroversia hoc modo tractalibus fiiülur, ut
Tremonienses in reliquum annuarn comiti pro tuitione pecu-
niam (ut prius) non solveront, ipse arces novas, quas sub
nomine archiepiscopi erexerat demoliretur, cives comiti
viginli florenorum aureorum millta mutuo darent, qu» non
ipse quoad viveret, sed haeredes ejus solvere tenerentun
In eum modum rebus compositis, ulrique quievere. Vades
erant vicinse urbes Susatuni, Unna, Hammona, ut omnia ex
fide implerentur. ß« tt>irb aber Sranfetu« bc^l^alkn wxtäft
berietet fetnj fint^cmal ber gr^bifd^off bnb ©raff engct&ert
bic ©urnmarn jur ^albfd^cib behalten bnb ber ^Sfattbfd^iütng
atfonbcrlid^ bcm erfebtfd^off gum SlBftanbt augelagt, bic 60
SRartf aber fo i^arltci^ bie @tabt Oraff (Sngelbcrt gu geben
m\pxoä}tn (tt)te Sran^tu^ rec^t gefegt) nad^gelaßen toorbcn»
9nt 3^ar 1392 mad^ten bic 'Dortmunbfd^e net»c SScrbunbntgen
mitt ©raff (Sngetberten.
g^m 3fl^ar 1420 am JEage s. Kiliani, fein Dortmunbfci^e
Seinbe »orbctt burci^ 9lbfag«brieffc: ^ol^an bon bem ©rofc,
^miä) bon bcm ©omgarten, ©obefe bon Ritten SBaftert,
3o^an be 3Bate, ^enrid^ gum 6ruce, (J^^an ber Äleur, ^ol^an
m 'S)m, Ärufc 3o^an, ^aden |)cunclc bnb t^rc tttec^te,
^aben aber ntd^^ auggerid^tet — 3. 3f. 1422 fd^idEten biefelbe
alfe ©eliebcr beg SReid^ö, aud^ il^rc treigölcutc jegen bie |)ugi*
ten. - 3. 3- 1424 ben 17. ®e<)t. im gef^ertic^en Sruber-
Wege ^er|og Slbolffen bon Siebe bnb ©raffen ©ererbten
t)Ott ber 5IRardf, l^att ffa^fer @igi«munb««, ©iebrid^en üon
äÄoer« (Srfebifd^offen bon ßoln, ju einem ©d^ufel^erren bber
Wc ©tabt bon ©ortmmibe bcrorbnet, toeil aber l^od^:= bnb
toulgebad^tcr (gr^bifd^off önb ©raffe ©cr^rb gutte ^ennbc
toal^ren, Inletten bie Dortmnnbfd^e an beßetben ©Citizen, gu
i^rem großen ^aäfüfzil bnb ©d^aben bnb gogen mitt für
©d^tDcrte, l^olffcn« bdcgcrcn, aber bergicblid^. SBeil aud^ t^mh
^w6c 3eit l^od^gl. (grfebifc^off mitt ber ©tabt (Soßen SSergtei*
c^ung^ getroffen, ift bnber anbern SJertrag^articuIn ein 6om=
tJromtffion gehalten, baj fo ©trcit gwifd^eit i^m bnb gemelter
364
@taW fütfatten tpürbc, \ei^tt an icbcr ©eitlen brct^ auffgcjcn
ober fo btcfelbc jin niäft einigen fonbten, ber ©tabt !E)ortmunb
auffgetcn tofirbc. — 3. Q. 1427 ©ontag^ nadf s ©te^^ni,
nal^men bic bon ©ortmunb mitt ©raffen ©er^arbten bon bcr
aRarfa ^örbe ein. — Q. Q. 1431 iatt fic^ ju fflralct itoU
fd^en ben 3KarIlfd^en bnb SDortmunbfd^en ein großer Untoifl,
toegen ein« SKanß, fo bon biefen beffate bafelbft gefangen
gel^alten, gwgetragen, baf fie bier ©tnnbe langi^ toibereinanbet
gefod^ten bnb obtooß jn bre^en 3Kal^Ien bom St^entemeifter j»
§örbe bnb etlid^en ber bornei^mften Snrgern bon 3)ortmunbt
ber ©treit gelegt, l)abtn gteid^toott bie ©ortmunbfc^c na^cr
Dortmunb gefd^idt bnb bte anbere Surgere bmb $ä(ff angc^
ruffen, aud^ ein gan^ gel^nlein erhalten bnb at[o bie SRarfifd^e
an ber SKengl^e toeit bbertroffen. — 3. 3- 1433 toarb einer,
gonrabt bon Sangen, ber ©tabt ©ortmunb geinbt, ti^ebe ben
SBürgern biet aSberlaft«, ber toarb feernad^er i. 3^. 1444 ju
Sötn entlaubtet. — Qn gemettem ^l^ar afö §erman bon
SSBitten, ein SWarfifd^ (Sbetman, gum ©tein^aug auff ber 5R^ut,
So^n ©orftelman 33ürgern 3U üDortntnnb gefangen genol^men,
geugt ©raff ßonrabt bon ©ortmunbt benfetben toiberumb ind
@efendtni§. SSnb folgenben ^l^ar« joggen bie Surgere mitt
funffgig JU Stoß bnb 700 gu ^m% 12 SBageuIeittern ober bie
9l^ur, riegen erntetten ^erman bon SBitten fein |)au6 jum
©teinl^aug niber, ber^ereten alle« bafelbft. — 3. 3. 1441
joggen biefelbe gteid^fal« in« ©ttfft SWünfter mit 100 ^ferben
200 JU gue| onb brenneten ^ol^an ^alcn ju 2Bufff«berge, fo
fid^ innen einen geinbt erclert, fein |)au§ ait, toie auc^
@e|)robe.
Qm 3. 1444 »erben Sotnifd^e bnb ©ortuiunbtfd^e bcr
gteblfd^en geinbe, jtel^en auff fie auß, brennen gu ^atingcn,
nel^men bie 9tid^tere bon §agen, SOBetter bnb ©d^toetm gefangen,
ran^outtiren bie, giel^en folgen« in« 8anb ©ingtafen, ber*
branbten ^^ftfelbe, ber^eren aße« bafetbft, giei^en bor SBIand«^
ftein, berbrennen onb bertoflften alle« ti>a§ gtoifd^en Slandfen»
ftein bnb ber ^e^l^eit §attneggen toar, bebtoingen SBctter bnb
ffllandtenftcin »iöen gu mad^en, fpoßern fort bie ©d^toger
ÜRerfd^ bnb ^eben/, $)crman bon t)entten Sße^aufung^. ©ff
365
Oculi gcntett« !Saf)x9 ncmcn bfc »on ÜDortmunbc tl^rcn Oraffen
In t^rc Scfolbung^, Dcrbrcnnen SKc^ncll^ufcti bei ©oeft SSff
s. (Sgbijl 8(Benbt jogcn bie bon ©ortmunbe an^ ober blc
jRure, mit 200 ?ßferben, 600 ju gueg, bcr ©raff bon ©ort*
munbe toat ffiranbtmetfter, nac^ ©d^toelm bnb »on bar nad^
§agen, tl^ebcn offnan^px^äfUäf^n großen ©d^aben, braubtc atfo
fort gmebe, ^tWmdiim^, ®ebcrn »nb ^erbide, tote tmglcid^en
fierrftoetter. @^ toorben bol^mate binnen X>ortninnb belofligt
1400 ^ferbe. ©ontag« mdf 3Wartini giengc'n 50 au6 >Dort*
mitnb, branbten ju f)crbi(ie toag gebUeben mar. 5Do i)erf|)er*
reten bie Süoifci^en onb SWarlifd^en ben ©ortmunbfd^en i^ren
$ag bnb commealum fo oiel fie lonbten. Qn biefem S^rubbel,
toenn bie ÜDortmunbfc^e i^ren geinben jn §agen, ffläetter jc.
fein Äorn berlanfft, i^etten fie berfd^mad^ten mügen ©ontag«
für 5Karia ©ebul^rt joggen bie *Dortmnnbfd^e auß, oerbranbten
oüe^ toaß gtt)ifd^en Stonlenfteln bnb ^attneggen anffgebott>et
toar, tiefen nid^fe ol^nberboroen, befd^uffen Softe« ^aug, ba§
er ranfeouniren mufte.
^m Q^ax 1448 atß bie Dortmunbfd^e burd^ atbfag«*
brieffc ben ©tebten ^amme, Unna, Samen bnb ^^fernto^n ben
grieben auffgefünbigt, fein fie aufgefallen bnb ©eorgen bon
SBo^nd fein |)an§ nibergerigen bnb berbranbt. !Die Maxti^dft
^ben fold^« nid^t bngerod^en (aßen, fonbern fic^ gufammen
gct^an onb obtooü ber SBurgermeifter gn !Dortmnnbt, bon ber
©tabt t^rennben ein ?(oifationfc^reiben belommen, ^att er boc^
boBetbigc ein 5Rad^t bber onberlefen be^ fid^ bel^aften. ^^nmit*
tclß l^aben "tie 9Karfefd^e etlid^en Dortmunbfd^en ä(d(erlentcn,
fie augjulodten, bie ^ferbe anßgef|)annen, barauff biete ©etoaff^»
nete außgefaöen. Stß fie aber Utf ber ^orbcr |)edfen, be^
Älbindfl^offen fommcn, fein bie äRarfefd^e l^erfürgetauffen, l^aben
bie 35ortmunbfd^e bmbgeben, t^eife ertoorgct, tl^eil« in bie
benad^burte ©tebe gefendflid^ toeggefül^rt bnb ingejoggen, anäf
ein ^annier ober ijcl^nlein, fo nod^ ju Unna in ber Äird^en
gu feigen, genommen. Die ©efangene l^abcn große Sianfeoun
geben müjicn.
3fm Qi)ax 1455 ift ben ©ortmnnbfd^en bon ben SIei>i:i
\äfer\ i>nb SRarfefd^en bcr ^aS bnb commealus oerfj>erret bnb
366
Dolgenfe t. Q. 1457 f)aü ®obeI Stacht ein ättifd^Iag^ auff
I)ortmunb <)ractigttct Dnb ble @c^lü|cl i)on bet netoen Pforten
(aI6 er bcn ^fortcncr feinen gutten fjreunbte Sier g« l^aten
anffgefcen) in ©ad^ abgebrudt bnb gu $orbe mad^en la^en.
^ft aber burd^ Dffenbal^rungl^ ^ol^anfen Äetdl^orbc, 35ort=
munbfd^en §tftortenf(^retbern »nb SR^ab^öettoanbten , batüber
ergrieffcn bnb anff jagl^ s. Clemeniis auff ein Äarren mit
j)ie( ©d^Iüßelen bmb ben ^alß gefegt bnb l^eruntB auffö
SKardt gefü^ret »nb il^m tefeßd^ bat C^ciubt abgefc^tagen.
anmaßen and^ nod^ aüe 3^^ar auff 2iag^ s. Andre® bifeclben
©ebed^tnüt gel^alten »nb mitt SDandffagungl^ @ott almec^tig
tmb fernere SSefd^üfeung angeruffen toirbt.
Anno 1466 n)ie öon jtoe^cn ißubcn ©d^Iegcret; angc^
rid^tet, ift abermal^te auff bem SSrateter ^l^armarft gtt)tfd(^cn
ben 5WarIefd^ett bnb ©ortmunbfd^en ^in (gnH)Srung entftanben,
toeld^er t>m bem ©raffen »nb §errn »on ©ortmunbt, nod^
^örbifdj^en ?(mbtman nic^t l^att bet^gelagt »erben Knnen ; fon^
bern e^ ^abcn bie 3Warfefd^c bie ©todfen gefd^tagen bnb ^en
Dortmunbfc^en Äürfeenern ober ^el|ern (ban fold^« bie ^rin^
ci^al Äauffmanfd^afft alba ift) il^re $clfe genommen, bod^ au6
SBef^cI il^rer Obrigteit nad^mal^te toiber geben, golgen^ i. Q.
1468 ift aüe 3Snetnigfcit gtoifd^en |)crfeogen Qo^an bon Qteu,
©raffen bon ber äWardf jc. »nb ber ©tabt ©ortmunb auffge^^
i^aben, toeld^er SSertragi^ i. 3. 1481 erneuert loorben.
Qm Qfiax 1475 fd^idttcn bie ^ortmuubfd^e afö »eic^ö^^
gelittere 42 gu 9to6 in bie Setcgerunge öor 5ßute, toieiDoIl
Sernl^arb §er(jog]^ in feiner eifafeifd^er S^ronif) im gleiten
95ud^ am 62 ßa))itul biefelbe önber anbere abfiftirenbe ©tette
gtt fe^en bubertagcn. — 3f. 3. 1485 auff s. ©aöi lomen gu
©ortmunbt ^ol^amie« ber gtoeite mit ^ma^mzn ber SBarm*
l^er^ige, ^erfeog gu Sleije jc* ©raff ^enrid^ bon ©d^toarfeen*
burg]^ SBifd^off gu 5Wilnfter bnb ^erfeog^ Sßil^elm öon bem
83erge, rid^teten netoe SScrtrege t>n\> aSftnbnüS^n auff, trieben
aud^ aÖerleV grcubcnf<>iet t)ttb 2urnier, breJj S^agc laugl^. —
3. 3. 1488 gugen bie !J)ortmunbfd^en mit tapfer gribrid^en
in glanbern alg er SSrugl bclegerte, il^r Suntor gu crl^attcn.
3. 3. 1497 ift al^ie ein bürgerlid^r treig cutftanben, aber
3fi7
t>om (Si^urfürftcn ju 6öüen ^txmannc, ta^fctl. eommfffarlo
beigelegt tporben.
Sm 3. 1506 itad^ Slbftcrben 3fo^an ©tcden, bcfe festen
©raffen ju J)ortmttnbt, l^abcn feine greunbc bnb SBtttib, (^cl^
t^artna bon Sinbcnl^orft, bie ^albfd^etb ber ©rafffd^afft an
[löf gu l^alten getrad^tet bnb bcg^alben ntttt ber ©tabt geinbt*
fd^afft gemad^et. I)te6cn fein and^ etltdj>e geringer @tanb«
^erfonen anff il^r gbentur bt^gef))rungen bnb bie ©tabt in
Sranbt ju fted^en entfd^togen getoefen. SSnter tpeld^en ein,
^ol^an Sgimmcrman genanbt, gn einer SBittiben be^ s. $etri
^farlird^en ein SQScrbt entfalten, ba§ er »oö etlid^e n)üfte,
toeld^e bmb fünff ©oftgib. SBedten in bie ©tabt legen foften,
baranff er, in SRangel Sürgfd^afften in« ®efendfnt§ gen^orffcn
bnb fre^ bel^anb, ba§ er ein fotd^er »el^re, an^gemad^et üon
^ttman Dnbenetter bnb Engelbert ©rebefen gu ßaftorff. tnr^
barnad^ ift and^ gemefter ©nbenetter in bie ©tabt fommen
önb gefendflid^ ingejoggen, ©n anber aber, SSernbt Sierfette
9«nanb, toeld^er gn Stibeninnen ein S^ambnrin ober Sirnmmen^
fd^Ieger bor bnfer tieben Sratoen ©Üb, fo afba bere^ret toarb,
getoefen, ift bont 3)roften bon SOSerne, anff Slnclag]^ ber bon
3)ortninnb, gefcndEIid^ ange(;aften bnb in Set^toefen etlid^er an§
aKittel beg JR^ab« mit geioer berbranbt toorben; babon and^
ein toolad^tb. Sii^abt ein SSrt^eitebrieff erl^aften, ß« toar and^
einer, ^fol^an bon SRe^erid^ genanbt, an ber ©tabt Pforten
lommen, toelc^er al^ nid^t Ingelafen, el^rn rürige SD^orbt anff
ein toolad^tb. Sll^aebt anggegofeen, barüber and^ angegriffen
bnb al§ balb SBaffen bber ben ©nbcnetter gernffen, toeld^er
aud^ neben nod^ gtoe^ anbern, 3fö^8cn bon ©oeft bnb Qi>f)an
bon @ten genanbt, anff fein eigen Sefl^enbtnife, in iße^toefen
bietet benad^bnrten ?lmbtleuten bnb ©roften, mitt gemr ber^
branbt ißatb l^irnac^ ift ber ©nbenetter auff fein boll^arblg
ffleli^cnbniß (anßgenommen bafe er, bon ßat^arinen bon 8inben==
l^orft barg» gelanfft feie, berleud^enct) nad^ biet iöitten« bnb
f^tel^en«, mit bem ©d^toert l^ingcrid^tet, ber ßeid^nani begraben
bnb bafe §anbt anff ein SRabt gefegt. 3taäf biefem ift borgir.
©rebefen gn SBefell angeclagt bnb bnangefe^en, bag er fein
bermeinte« ®eteibe gerübmet, im baß ^anbt abgefd^tagen.
368
^t%Udf ift aud^ ^l^an Ziimmttman, xoddftt anäf tn feine
^erberg]^ gu Soberid^ gunten getagt m\> ba^ ®ot(>ff ange*
jünbet l^tte, ^tngerid^tct toorben. ©lefcr grrettungl^ l^after
töirb nod^ aöe ^l^ar, im Stugufto, ©ontag barnad^, toan e«
3U 83rafel ift 3Kardt getoefcn, SDandfagungl^ gehalten.
3m 3f^ar 1512 faraen belbc dürften $er|og]^ ^entid^
Wt> ßrtd^ Don SSraunfd^toeig^ atl^ie mit 700 ju JRog t>nb
1200 gu 5ue6, betn 600 ^fcrbe ttigelaten. ©u^e goggeu gu
^er^ogl^ ®eorgl^ gu ©aci^fen in grei^Ianbt jegcn ®raff ©garbten
tm Oftfrteglanbt. - 3f. Q. 1518 ift gtoifd^en ben ©eifttid^en
Dnb ber @tabt SDcrtmunbt ein S^^^^P^^'^^ getoefcn, barüber
cud^ ein toolad^tb. W}att ein S^^^^^H^ ^ S3an getl^an, and^
<Sd^ti>er ©if^)in(J il^r geinbt Sorben, jnnen grogen ©d^aben
mit SRauben »nb 33rennen gctl^on, bargu er Diel ©üben gebrandet,
toetd^e aße, tote anä) er felbft i, 3f- 1528 gn Unna, ^örbe,
SRünfter bnb anbern Ol^rtern ^ingetid^tet - Q. Q. 1534
l^aben bie 33urger bie Slrmbruft Derlaßen bnb i^albe ^alcn
gefprt, — SSmb bnße ^zit l^atte bie @tabt einen geinbt %n»
tl^oniu^ ®t^^)ct gcnanbt, toetd^er aud^ bie fflurger offtma^Ö
beranbete, ift aber i. Q. 1538 gn Ütel^em cum complicibus
angrieffen bnb ^ingerid^tet
^m Q^ax 1541 ift gtoifd^en bem ©roften Don Cünen
unb ben *Dortmunbfd^en ein ©treit toegen ber Limiten ent*
ftanben, toeil bie Don "Oortmnnb gu JBrafet bie ^znm Dmbge*
rißen Dnb Si^ntgeb. ^roften gefangen genommen. — 3- Qi)at
1543 l^aben bie Dom §am ben Dortmunbfd^en bre^ SBSagen
mitt «ngelen entf^ürt — 3- Q. 1547 off Reuigen Drei Äönig^
lamen bnrd^ bie ©rafffdj^afft Dnb SSeft SRcIelindf^aufen 3000
©olbaten Dnb nai^men bie Söubbenborgl^ in Dnb goggcn Dmmer
fort. — 3f. 3. 1567 ^att C^ß^fe^g^ SBit^elm mitt ber ©tabt
üDortmunbt freunbtid^ Dnb frieblidjf Derglid^en Dnb fein aße
^ptnnt Dnb ^rrnngen beigelegt — Q. Q. 1578 ift ©eorgl^
Don $abbel beftelter 3fo^an Safimir ^fatfegraffcn Obrifter,
mit 800 ^ferben onber bem ©attel Dnb für ben 3Bagen« ic.
in SDortmnnb lommen ben 10 Qniii Dnb bar in big off ben
16 Xaoft fettigen ÜÄonaft Derbtteben Dnb ob er ben 3^^ «i^*
jal^ten tooQen, ift er genoetigt, Stilen gu mad^en. Sauger l^att
369
bcn 19. s^föfltc« SWonafe aSormittagl^ jtoifi^cn JRattngcit önb
@§ctt Bc^ bie 800 l^ij^antfd^er ©olbaten gu guc§ jertrcnnet,
fo in bic SSefa^ungl^ gu !Dci)cnter getagt fottcn »erben »nb
fein otba be^ 300 tob biteben. (£r aber gogl^ fort ben ©tabten
öon ^oßanbt gu.
3?m 3f^r 1586 ba SKartin ©d^endc ben 27 gebrnartj
ajerl übertoelttgt »nb ingenommen l^atte (f. oben ®. 82), Dotgete
la Barlotte big gu Sütfenbortmunb mit einem großen Slnga^t
^if](>anifd^en treig^öolgfe, branbten ben Äird^tl^nrm gn Sütfen:«
bortmunb ab »nb ben ablid^en @ig JRubbingl^aufen 2C. lamen
öielmal^te gn 2)ortmnnb i)nb l^aleten i^re ^roöianbe tc. —
3; 3. 1598 ben 7. ©ecembri«, toie bie l^i^jjanifd^e treig^Ieute
önternt SSelt^Obriften, 9lbmiranten äWenboga be 2trragon, in
ben benad^burten ©tebten i^r Duartier gnm Winterlager anff«*
gefd^tagen, ^att anä) ein Obrifter ßapitain, Sonife be SSittar,
fettigen (Sinb^ l^attcn an bie üon SDortmunb gcfd^rieben, toeld^e
jm aUx fold^^ ate ©elittere beß $Reid^ö abgefd^Iagen bnb ben
21 ©egembri« ein g^eulein ©otbaten önterm Obriften »nb g^en*
rid^en, ben geflrengl^ tDoßebel mt »eften §arbenbergen Stallt
öon ^olftein gum ©tein^aufe önb ßüerl^arten öon ^^elJgen
<Boiin üon ?lme!e angenommen, auäf bie ©efd^üfe anff bic
SSeften gef^ürt. ©raben t)nb SRatoren tjerbeßert önb gnr T)t^
fenfion J)nb 3^egenme^r gnbereitet. "Den 8. ^önnarij a, 1599
iiatt ©l^renglr. Dbrifter ben Surgern o^ntoigenb, üieüeic^t bie*
fetten anguf^üren J)nb gu üben, in ber ^aäft mit Slbtagnng
beg ©efd^üfeeö ein J)ermeinfe Slßarm angerichtet« ®en 8. 3Kartiji
aber ^att berfettige fein ^Regiment übergeben ünb ben ©otbaten
il^ren Sl^bt Derlaßen önb toie er in fein Sogement in ben
Drad^en giel^enb, gegen ben 3lbenb be^ befe^ter SBad^t bie
frommen fd;tagen tagen, fe^n bie 93urger gngef^aren, i^m
abgenommen tonb gimtid^ benfetten mit ©d^tegen gngebedt tonb
g^rngln. gl^enrid^ in bie §anb öertonnbet, bag, fo e« nid^t
bnrd^ fnrfid^tige |)erren geftißet, gu großem aSnl^eil l^ette
gereid^en fönnen.
3m Q^ax 1600 ben 9. 5Roüember toie bie aWarfefc^c
gmjol^r ben 7. Octobriö bie ©d^anfee am SSeringenl^offc inge*
nommen, fo bie ©ortmunbfc^e anff i^rem ©runb »nb ^oben
24
370
jtt Itggen Dcrtl^cbigten, [ein ctltd^c gctoaffnctc ©ütgcr, in SSRtu
nung]^ blcfelb nicberjureigcn , gegen bic 5Wad^t auggcjcggen,
»ie aber »mbtrenbt gel^n ©olbaten barin genjefen bnb ftd^
bapffer bafcgen gefeftt, fein fic bmb äKorgen^ We, bnbcr^
rid^ter ©ad^en toiber in bie ©tabt fommen bnb an t^rcr ®ct*
t^en jttje^, ber äKarlefd^en aber ein tob Mieten, g« ift aber
folgen^ bte ©c^anfee, ang 93cfeüig fürftl. Slebifd^en bnb 5Karcfe*
fd^cn ^errn SR^atten nibergerifeen , ^aben aber auff fa^fcrUcJ^c
SDianbate aüe« reftitmren mügen. — 3. Q. 1616 ben 6. SlpriK«
ift ©raff ^mxid) bon beut Serge be^ ©ortmnnb l^er gcgoggcn
mit elff Sont^)agene^en gu $fcrbe bnb ol^ngefl^er 7OOO ju gucfe,
eroberte ben 8 JEagl^ felbigen SWonafe bie bl^ralte ©tabt ©ocft
bnb ben fotgcnbcn JEag^ bie 8i|)ftabt; l^att biefelbige befeftt.
NuIIa Salus bello, pacem te poscimus omnes.
^ü^ nenn bnb jtuan^tgfte SQ^itnl
aSon ablid^en fo tooU berftorbenen at^ njod^
lebenben ?ßatrigicn bicfer ©tabt, fambt il^ren
Söaffen.
e« fein ^iefelbft öon grbatonng^ ber ©tabt an, big auff
JegentDnrtige 3^i^ ^ß^ 3^^^ ablid^e Oefd^Ied^ter gewefen, toie
fold^« 3«?^önne« ©ebaftianu« JRei^tl^eru« Spirensis mit nad^i^
folgenben 35erfen begenget:
Carulus hos Caesar dignus cognomine magni
Magni sestimabat aulicos:
Nam dextra prompt!, sie ni fera bella ruebant
Cunctis ut incuterent metum.
Quin et consiliis res magnas saepe gerebant,
Sago togseque aptissimi.
Horum Saxoniam Caesar virtute subegit,
Victamque rexil legibus
Cumque rebellandi faceret gens barbara finem,
Christi professa jam fidem.
Westvaliam multis ornavit moenibus almam
Gentis misertus Carulus.
Auspiciis hujus turrita Tremonia tandem
Hoc orbe sustulit caput.
371
Qux quia rotnanis urbs paret legibus, atque
Glebae feracis est potens,
Csßsar eam charis habitandam civibus urbem
Concessit cgros dividens.
@o fd^rcibt anäf ©tffrib«^ Dom ©tctn, ^aitn Uif ffa^fcr
8ttbn>tg bc§ jtDcttcn S^it gubolffu« üon bcr ^i}nx, ^enrtcu«
bc (Eampo, ßrnft ©tecfe fcc^ ber ffird^cn s. Sencblcti il^rc
SBol^nungl^ gel^abt; auc^ fd^rcibt 8ambcttu6 bon JÖtdebe, bag
6c^ Sebjeiten Äa^fer ^enrtd^« be§ blertcn an btcfem O^rt
ßcute gctool^nct, toetd^c fic^ für cble atömcrö gehalten. @o
i^abett avicif, n)te fd^on bor^^in gefagt a, 1021 bte bon JRanben*
ral^bc, ©df^tDan^fcoHcn, '©oBBc, 9ll^ur 2c. all^ic bnfer lieBcn
grotücn 6a))ctte funblrt. SBoücn aber ol^n toeitcr 95crrebc
aöc [old^c ©efd^tcd^tcr, erftlid^ itrarn bie abgcflorbcnc, barnad^
ni>ä) tcbcnbc, fo btel \o\fx bctn an^ attett 5Konumenten »nb
S)ocuntentett auäf alten ©lafcfenfterit ic* l^aBen lönnen, nad^
Orbnung]^ be§ "älp^aU^, bamtt cö niemanbtcn bc§ 33ortrtfe
haften :|5räj[ubtcfrlid^, fambt il^ren ©äffen ^') nad^etnanber bor*
jeigen*
Abbas, 1275. — de Adene, 1276. — de Aken, 1230.
Albus, 1287, 1289 — 9(tbtnd(^offen , 1360. — Stnnnentroft,
1379. — «tnbemen, 1231. — «i^etcrbedfe, 1302. — «fferbe,
1398. — Apriarea, 1271. — «ffetett, 1399. — de Atrio,
1230. ~ »alfe, 1244, 1258. — »crcf^offcn, 1244. — Serge,
1302, 1463. — aSerindt^offen, 1278. — »eriburg, 1418. —
»cfe, 1387. — «erftrate, 1344. — Ser^toort, 1292. -
39e^e, 1230. ~ «olftoenge, 1310. — ©rafen, 1271. —
Sralotoe, 1278. — »rafete, 1253. iBranbenbnrg, 1379.
Srenfd^cbe, 1302. — »ofc^art, 1340. — iBrünindf^anfen,
1230. — »nid^elnt, 1275. — «nnftrol?, 1399. — 93nrd^art,
1480. — SSnfd^, 1522. — Calvus 1268, 1287. —de Campo,
1244. — Clericus 1244. — de Coestfelde, 1287. — Sradtotoe,
1310. — 6rtfl>tn, 1230. — de Dattelen, 1268, 1278. —
Dives, 1275. — ©obbe, 1230. — de domo lapidea, 1287.
©orftetman, 1427. — Dnifer, 1344. — ©uifter, 1479. —
33) ^er 2öa^)>cu flnb nuv äiigerjl toentge, im ^anjcn 8 auö alten
5o(3f(^ttittcR cingeffebt.
24*
372
ecf^olt, 1379. — etene, 1244. — QUpe, 1275. — (Si>f(^ebe,
1310. ~ de Ergeste, 1278. — Fanlasma, 1239. — Forfex,
©eiferen, 1275. — grlbac^, 1244. — ^agen, 1287. — ^aft,
1253. — §ane, 1523. — §amer, 1399. — ^eberiiMf^ufen,
1344. — .^eßene, 1244. — ^cnftcnfcerg, 1340. — §erre!e,
1239. — »Ott ^ttten, 1344. — be §otteIotten, 1244. —
§oöeIe, 1310. — fictjencr, 1310. — .^ttnele, 1278. — ^tt=
nette, 1301. — ^unnetter, 1271. — §u(fd^ebe, 1398. —
§«fctt, 1344. — In occidente — in Oriente, 1253. — Q\pt<=
atidtobe, 1278, 1301. — Juvenis, 1244. — Satt, 1304. —
temttrf^ufen, 1239. — Äettind^oufett — Äe^fer, 1230, 1239.
meppittd, 1310. — Äcntd^, 1301. — Äraletoogen, 1239. -
Äradotoe, 1268. — Ävufe, 1230. — Äüden, 1395. —
Äüdeletjeitt, 1344. — Äurlore, 1379. — Sattge, 1239, 8ettt<
fcerg, 1400. — SoBbefe, 1544. - be g^nben^orft, 1310. —
8ünen, 1230. — Süitbe, 1310. — güiifd^ebe, 1301. — g^titte—
de Macellis, 1244. — de Manso, 1278 — be 2»eiigebe,
1230. — be aKettebe, 1244. — be aWettbette, 1287. — ÜRet»
ler-^off, 1253. — üKe^enberg, 1340. — mm, 1389. -
monidf, 1310. — SKüermon, 1310. — 5Wubbe|)etttttnd, 1344.
Niger, 1230. — In Occidente, 1239. — Odendail, 1289.—
In Oriente, 1253. — Oöentterg, 1344. — Palas, 1271. —
Palatium, 1271. — «ßa<>e, 1292. — «ßottuit, 1271. — W'
30be, 1403. — de Pede, 1289. — ^oe})tncf^auff, 1421. —
^tater, 1376. — ^lettenBerg, 1609. — de Pole, 1271. —
de Ponte, 1230, 1292. — Prope fossam, 1268. — grünte,
1396. — ^ütte, 1239. — WK 1271. — SRabeöand, 1230.
atattbenrob — JRebtttctMeii / 1271. — 9JenteIeit, 1401. —
atibber, 1230. — »Menkde, 1344. — $RtIe, 1289.— 9Iogge-
aiobe, 1289. — 9iotert, 1305. — JRumetttge, 1269. — @o=
letnan, 1239. — ©aftrutitp, 1383. — Sanctus vir, 1278. —
©affutn, 1340. — de Salicibus, 1230. — ©d^ap^ufen, 1484.
©d^eibtttgett, 1476. — ©d^ibe, 1379. — ©d^otieioeber, 1271.
©c^ulo, 1278. — ©(^uftete, 1310. — ©«»erbitc^, 1230. —
©ttteüttd, 1287. — ©mlt^ufen, 1301. — ©tetn^uiff, 1289.
©tael, 1610. — ©tattgc»)oIe, 1244. - ©toloitid^, 1292. —
©tottinrf, 1301. — Stella, 1244. — ©d^tt)on«ieI— ©d^lDorte—
373
^ptdman, 1253. — @^)cfc, 1338. — de Susato, 1287. —
©uberman, 1230. — STafd^e, 1376. — Teleonearius , 1244.
de Treinonia, 1287. — Verneren, 1356. — üncus, ^aU,
1253. — Unna, 1391. — aSarfujn, 1540. — SBale, 1344.
de Werdene, 1239. — SBeffkrc, 1379. — ffiifebe, 1230.—
SBidebe, 1338, 1344. — äöitbrcc^tind^aufcn, 1302. — ®i*
meüttd, 1310, bon bem SBinfel, 1344. - SBtntct, 1289. —
de Wipperforde, 1289. — SBifc, 1289. — aSiftrate, 1230.
Ybonis, 1230.
9Jon ben ncd; Icbenbcn ^atrttien=^®efci^tcc^tcvn,
fo il^rcn ^Bl^rf^^rung mel^rtl^eiU öon ben
atlercltiftcu ©efc^Ied^tern l^erbringen.
ß« ifobtn btefe Patrilij nod^ i^re ©efclfdbafft ^nb i^r^
Ii6f9 ein ablid^c 3"fÄntmcn!unfft bnb 3Äa^fäctt auff bcm 5Rid^t*
l^aufc, toeld^c fic ba§ ßloet^ßgen nennen i)ttb geltet ^te nid^t
ju, ipte an etltd^en anbern D^rtern, ba§ biefelben, fo nnr
@ntt bnb 5Dint l^aben, aud^ in abelmeßigen Äleibern l^erin
pranget bnb bod^ gering^ ©efd^Ied^t^ fet^n, für cbet gel^alten
»nb in biefer ©efetfd^afft anffgenomnten werben lönnen. 33er«*
»ort — &cppmd — ^ane — ^arbenrl^ab — §obet —
^oe}>incf]^auff — ^lettenbergl^ — @tt)artc — SSarffum — •
Sßicfebe. »*)
2)ag ein Httb bteigigfte So^iitttl
SSon getSrten Senten bnb Ingenijs biefer ©tabt.
2)iefe ©tabt ^att and^ an gelarten geuten niel^ntate
9)iangel gel^abt. 3«fonber^eit aber l^att baß Studium histo-
ricum al^ie einen reid^en SBad^^tl^nnib befommen. 3n maßen
Don etü^en l^unbert 3^aren \iäf ieberjeit ßeute gefunben,
tDcId^e berfetben bnb ber benad^burter Ol^rter ©efd^id^t fleißig
ftiiffS^i^i^tt^t* 3^ 3^^^ 855 ^att obgemefter ©ifribu« bom
©teine, biefer ©tabt Acta, biß auff fein ßinbe befd^rieben,
^) (S9 fin^ für fle 9Bapptn\foti\äfn\ttt, aber mit leeren ©drüben
eingtHeBt.
374
l^att ati biefem O^rt bte 8eutc jwm dfxi^Üidftn Öelauieu
belferen l^clffcti. — Diefcm ift flcfolget 937 Tydemunnus ab
Hagen, canonicos ad s. P^inlhaleonein üttb StectoT ber ßird^en
s. ©cnebicti für ber Often))forten. — SDarnad^ ift forntnen
Satnkrtud bon SSidebe, canonicus ad s. Paothaleonem, lebte
i. 3. 1056 bnb bcmfettcn einer gcnanbt granco nati^gefolget. —
^aäf im fam ^eijbenricuö be ftoeme, fo gctcBt 1180- — got==
genfe Theodoricus de Monte t. 3. 1249. — SQSeiter« f^er«'
mannu« 9iector ber ßajjeüen s. Senebicti. — 3^^m fotgete
Bertramus ab Hagen ber geftorben ift i. Q. 1364. — I)eau
ift gefolget fein SSetter Tydemannus ab Hagen 1375. — 3la(l^
biefem ift fommen Henricus de Broke, ift geftorjen 1399 —
mäf »eld^em 3«>^<^nttee terdl^orbe ein 9i^ab(j]^err biefcr ©tabt^
fein S^ronicon angefangen bnb anff« 3^t 1466 gefprt. —
3m ^^ax 1414 oi^ngef^er, l^att 33rnber (Jfol^anue^ Sliberl^off
obgle. ©d^rifftc k^einanber gefnd^t bnb ermeitert Slnd^ l^att
i. 3. 1451 ein toolac^tbar SR^abt fetbft, alß fonbertic^e ber
^iftorien M®cenales, il^r ganfe Archivuin bnrd^fnd^en, alte
^rlbitegien bnb Stntiqniteten burd^fel^en bnb bnrd^ 3<>^Ättnem
Äerdfl^orben, ein Sl^ronicon berfaßen tagen, toetd^er attc ®c^
W^tf 3^it f^in^^ geben« fleißig befd^rieben. — ^nv felben
3eit ^tt gelebt Sieinolbt ©orftelman, tocld^er aud^ gar fCetfeig
öom gf^ar 1400 biß 1490 gefd^rieben. — ©arnad^ ^att dit-
nofenö ÄerdE^orbe 0. Q. 1490 biß inö Q. 1519 atte« fleißig
continmrt. — Qm 3f. 1553 ftarb J)icberid^ SBeftl^off ©eric^t-
fd^reiber ^iefelbft, toetd^er anüf feiner 3eit gebendfmftrbige
©ad^en anffgefd^rieben. — ®o ^tt aud^ ber ebel bnb ebrnbeft
6af^>ar ©d^marfe, fo nod^ bnlangft mit Slobe abgangcn, ein
fonberlid^er ber Slntiqnitet bnb ^iftorien, ja aüer gacnitetcn
giebl^aber, ioie feine l^erlid^e bibliotheca, fo er nad^gela§en,
anggetoiefen bnb bon Hamelmanno lib. 2« art« Dortmunde de
familijs emorluis gernmbt »irbt, toat ju feiner 3eit fid^ jnge^
tragen, fleißig anffgefd^rieben, aug toel^en, toie and^ anbern atten,
»t^r ban bnfere jegcntonrtige SSefd^reibung)^ gejoggen, voit bie
»berpgigleit ber aRaterien genugfam angreifet, ol^ne bag tt>ir
nod^ aug alten SWonnmenten tc. l^ingngeti^an l^aben. SSnb toei^r
in ttjnnbfd^cn, bag in aßen 8anb bnb ©tetten, fotl^an^ 8e«te
875
ftc^ gcfunbcn Mt> nid^t foöict l^crlid^cr ©ad^cn in ctoigl^ aScrge^
gcftettet toel^ren.
Steten biefem Ratten« andfy etliche barfür, bap ber (£r*
finbcr bcg gretoltc^^en Süd^fcn^^^ufecr«, fo u 0- 1380 nad>
«a» aRctnung^ fott gctcbt ^abcn (»etc^e bag ^ogftc ift, bar^^
burd^ menfd^Ud^ ©cfd^Ied^t (cm SDiad^t crgcigct) mit 9iamcn
Sertl^olt ©d^toartte aug biefer ©tabt, bon ben ©d^toarteti,
wie cl^rgtr. gaf<)ar ®d^tt>arte felbft bafür gerattert bnb bnl
niünbttd^ offenBa^ret, foü geboren fe^n. ©iemofl anbere, al§
3)ifinfteru^, benfelben m^ ©enemardfen getoefen ju feJ^n ber«»
meinen- ^^ ift aber an^ ©te<)^ani gorcatuti ffiorbt abjn*
nehmen, baß er ein 3BeftJ>eIing^ ober je 9iiberteutfd^er getoefen,
toeit er benfetben nad^ bem Diatccto biefer 23o(dfger, Suarlum
Dnb nit ©d^toar^um nennet. @o ift aud) ber 9k^me Sertl^olt
onb alfo beibe ^ial^men jn ©ortmnnb gar gemein, ut tla quee
ad singula ad verisimilem probationem hujus non prosint,
multa juvent. SBeil aber ein foti^ane« l^o^e^ 3»bent, 3)U6*
braud^« l^atber, mcnfd^Ud^em ©efdj^tec^t mel^r nad^ti^eitigl^ ali
Dortragüd^ , mügen to^r biefen dinffm anbren Stationen, fo e«
anber« ber SBa^rl^elt gemäeg, gern gnnnen.
3m 3^ar 1554 tebtc l^iefetbft Jacobus Schopperus
Pastor s. Mari«, toeldj^en ©etärtigfett önb Wfai^ l^alben Petrus
Mersaeus Cratepolius l^od^ rfil^met, a(d anff toetd^en bie ganlje
®tabt gcfe^en bnb ber oiel ebirter Sudler falber, toeit bel^anbt
getoefen, al| ba fe^n: Etracheiiste* sive decollatus Joannes.
virtutis et voluptaiis pugna. Tragicomoedia monomachi»
Davidis et Goliae. Tentatus Abrahamus. Enphemus seu
foeUcitalus Jocobus. Ovis perdila. Synonima quoque in 8
Item concionum ä se habitarum tomi IIL in 8. Institutionis
christianae prscipumque doctrinse summa, concionibus aliquot
succinctis comprehensa in 8«
3m Q^ax 1599 ift Slnbrea« ©^affmannn«, ber i).
©d^rifft £)octor, al^ie an ber ^eftitent} geftorben, toetd^er
toegen biet gebrndfter SSüd^er berü^mbt getoefen, alt bap er.
gcfd^rleben: Prodromus responsionis su», pro disputatione
Tremoniana, contra refutationem Joannis Piscatoris, Profes-
soris Sigenensis. Excus. Tremon. 1590 in 8®. Item Hype-
376
rasphisten, scriptum pro suo prodromo, adversus antidromam
ejusdem, Mulhusii. 1596 in 8. Libros II. controversiarum
de peccatorum caussis, Francof. 1597 in 8.
3fnigtctd^en einen tentfc^en ßatl^ed^ifmum, an(i) anbete
Sudler, fo no6f ungebrucft fein, tiefem öolgcte fein ©d^toi*
gcröatter ber mcitBerl^umbter bnb l^oci^gelarter ^er M. Fride-
ricus Beurhusius, praeceptor et rector noster charissinius,
fo a. 1609 ben 6. äugnftt berftorben. 3Biett)oß aber berfet
bige all^ie nid^t, fonbcrn in einem SDiarcfif^en gleden, 3Rei*
ner^l^agen genanbt, geboren, l^att er bemnad^ l^icfclbft aß feine
93üd^er, barin er etoig anfferbem leben toirbt, gefd^rieben bnb
ju feiner geringer ^ßnftration bnb S^txatff bnger ©tabt, al^
conrector et rector Schol» gebienet. ©onberlidj^ aber ift er
ber tiefffinnigen ünb ^od^üerftenbigen SKamiftifd^en $biIofoj>l^e^
t>r(t> SSernnnfftfnnft ein t)nübcrn)inbtid^cr athleta geroefen, toie
fold^« nad^benente feine ©üd^er bejengen.^^) — e« ift aud^
Hermannus Emsichovius, liberalium artium et philosophiaß
magister ünb Pastor ad s. Nicolaum l^icfetbft, loegen feiner
gefd^riebenen a3üd^er berül^mbt, a(B ba fein 2c.^®)
2)ag mi tinb breigtgfte S:a:))ttnl.
aSon a33nnber3eid^en bnb SSngetoetteren, i^iefelbft
fid^ jugetragen.
Qm 3^r 1254 toarb at^ic »nb anber« tüo^e ein erfc^rcdE^
lid^er ßomet, etlid^e 3Konat langl^ gefeiten. — 3. 3. 1314
l^att man bre^ äKol^nen am ^immel gefeiten bnb abcrmal^I
einen großen ßometftern bre^ SWonat tang^, toeld^c fein
©trafen in« 5Rorben geftredEt. — 3. 3- 1353, tt)ie auc^ in
folgenbem J^^ar, fal^c man al^ie ein große glamme in ber
Sufft, nad^ SSntergangl^ ber ©onnen, einem Somet geleid^. —
3^. 3. 1361 toaren fetorige S^idfen am ^immel, babon bie
. 8eutc fel^r erfd^rodfen. — 1376 ©rfd^ein abermal^I ein crfd^redf^^
lid^er Sometftern bnb jtoe^ Ecciipses an ber ©onnen, in önb
barneben biel ^^»rgeid^en. — 1394 im SWajio toar ein
crfd^redHid^ ©rbbibem. — 1406 beß SWorgen« mar aC^ic ein
35) gür bie a:iter ift ein nid^t au^gcfütttcr «oum aeraffen. —
M) S)ie Sitcl fe^rcn.
377
bidc t^nftcrntS ba| man bic @ternen ^ait feigen lötmcn- —
1433 xoax aUxma^l ein fcld^c ginftcrniB, ba§ bie i^o^rleute
fo ^ot^ ju 5Diar(ft bragt, t^rc ^ferbe ntd^t l^aten feigen Bnnen. —
1443 ift al^ie in SBideben ©teinf^ulcn ein SBunbert^ter gefun^
bcn, fo einem fßcgenben T)xaäftx[ gletd^ gewefcn. ^^) — 1465
^att \xä) in einem §au§ auff ber 93rncf [tragen , mlä}^ langl^
jngeftanben, ein spectrura, einem Sfet gleid^ erzeiget, toetd^«
ben Seuten be§ ?lBenfe anff bie Sld^feten gefallen bnb grewüd^
gebel^ret, bannen^ero nod^ bagelbige §anj3 im ßfet l^eiget —
1478 tpar ein gar borrer Sommer, bat SBatbe bnb SBiefen
bon §ifee. angeftedt worben. — 1503 fielen an^ ber 8nfft
bfntige onb aüerlei) garben greufeer anff ber graben Züäftx,
baranff ein grofee STrncfenl^eit bnb ^eftifenfe erfolgete, — 1504
anff s. SSart^oIomäji Stbenbt toar aK?ie ein ©rbbibem, and^ im
fetten 3fl^ar gar fein Sinter, ba§ and^ bmb S^riftag^ aöerle^
aSlnmen ti)ie im äKajo i^erfür giengen. — 15rl3 mar bon 3lüer^
l^iüigen bi§ anff $anfi Sef^ernng^ ein großer f^orft, bag bie
äRüIIen ]^ie onb anberö too^e fttt geftanben bnb bag Äorn im
©überlanbe gefotten toarbt omb 33rob gn bacfen. — 1522 fein
bre^ @onnen in bfntigen ßreufeern in i^rem SSmbjircf bnb
bajcgen bier ^Regenbogen gefe^en. — 1526 toar ein großer
aSSinbt, toeld^er bie g^ane bon s. ^Reinolbi 2:^nrm toegge?
nommen. — 1534 xoax fo ein toarmer ©ommer, baß biel
©tebt bnb 35or))ffer bon §ife anglengen. — 1536 ift ati^ie
önb in ber 3iaci^bnrfd^afft ein fenrig^ tend^tenbe tngel alg
ber SDion, üom ©üben in« SBeften fliegenb, gefe^en morben. —
1539 l^at man oi^ngetoontid^e Srbtoülff, toie Stmftertl^eirlcin
gefnnben, fo ba« Äorn berberbten. — 1541 ift l^iefefbft ein
ol^ngctoontlid^e SJIafenbt onb 8erma geboret, baß man ni^t
getoifeen, too^^e e« ift gemefen. — 1568 xoax ein gratofam bnb
fd^äbüd^er SOäinbt — 1571 ^att al^ie ein Än^e brelj talber
getoprffcn. — 1577 toarb ein ol^nbottenlommene ©onne in«
9iorben gefeiten, barumb mar ein firan|. 3m f eibigen 3^i^ar
»arb ein getoaltige Sometftern gefeiten. — gotgenbcn ^l^ar«
ift ati^ie ein gewaltiger Siumult gei^ort, atg ob bie ganfec
37) !S)te belannte ^bilbung eine« fotd^en, iß im $oI)fd^nitt htu
gefüöt.
378
©tobt folte ju fd^cttcrn ge^ii. — 1684 fein ^iefettft fetottgc
©traten in bcr 8nfft gefc^en. — 1585 i^att anä) ein f^ati>
bret^ lebenbtge Äinber gejeugct- — 1589 bcn 18- ^nüi toar
^e ein ©eüreiter ober ©augter, l^att tomiberfeare Sogen
Qtmadftt Diefer tft ^ernad^r 1591 bcn 18. Sl))rtli« am
anbern O^xt ^innnter anff ein trotten gu Xobt gefatten,
toetd^« tjieüeid^t ber S^enffel getoefen. Non tenlabis dominum
Deum tuum — 1593 toorben al^ie olel ^anicx^iSftn bnxäf bic
SBafer^)roBe ejaminirt bnb l^ingerid^tet — 1594 toar at^ic
toibernntb ein anber geinenreiter ober ©auMer, f)att ton s.
Sieinotbi 3Sntbgang]^ bi§ für6 JRl^abtl^anf biet Slbentetor ge»
trieben bnb einbüd^ bon oben l^inab atf ein ?ßfeil l^erüber
gef^aren. — 1612 bff Äinbertag^ ts>ax ein bberauß ftarder
, äBeftertoinb, t^ebe öberauß großen ©d^aben an SCPrmen, Za^
dftxn bnb Käufern, toarff s. Satl^arinen S:^urnt l^erunber
babon big S^roni^iftid^on Dr. Jo. Caesar gentad^t:
TvTbfne eelsa cadit tvrrls fornixqve cavatas
Qvo pveri fasoDte^ occvbvere die.
2)Qg bret tinb breipgfte Sa^itul
SSon ^eftilenfe, anbern £ran(f l^eiten onb
©terben^tenfften.
3um S3efd^Ing iegentoertigen SEracta^ tooöen to^r auc^
bie ©terben^Ienffte , fo für etad^en l^nnbert ^l^aren l^iefelbft
getoefcn, toeil baburd^ öiel S)inge ocrenbert toorben bnb tl^r
©nbfd^afft erreid^en, l^ingnt^uen.
e« l^aben i* 3f. 1348 ^iefelbft, toie and^ in ganj SEeutfd^^
tanbt, bie 3^uben ein grog ©tcrben, mit SSergifftung^ bcr
©d^öj>ffbrunnen angerid^tet. — 1358 ift and^ al^ie ein fd^ioel^re
^eftilen^ getocfen, barbnrdl^ biete ©efd^ted^ter auggctlttigt
toorben, — 1367 fein all^ie ol^ngal^ttgc biet gcnte am Ruften
geftorben. — 1374 erlaub fid^ l^icfclbft mib anber^tool^e, ein
»ngctoonlid^e fd^toere ÄrandEl^eit onb aSnfinnigIcit be^ ben
gentcn, ber SSei^banfe geitennct, bag fie (gltern onb aüe« öer*
ließen, fielen anff ben SRndtcn, toorben ber:^alben mitt SC^üd^em
Öebnuben, alßbau fprnngen fic in ben Ätrd^en bnb rieffen;
379
^er s. ^o^ati, fo frif(j^ mh frol^ :c. t>nb baurctc btcfdbe
fünffjel^cn ^l^ar lang^, bal^er bomate big S5er| gcmod^:
Anno milleno, C ter quart septuageno
Corizant gentes, eheu! ventris patientes»
1439 toax abermote l&iefcftft ein ffco^t ^efttlcng, tofe m^
l 3* 1485, 1494, ba 2000 äWenfc^en gcftorten, o^ne 500 fo
au^gepd^tct, toeld^c aud^, al§ fie totber tnlommen, fein ffinff
im geben blieben, aud^ fotgenben ^^ax^ in s. ßatl^rinen
ßtoftet 22 3^undfratDen , fambt bem ^riorn »eggeraffet ö«
war aud^ ein grog Sterben 1504, 1508, ba jtoifd^en ^ftnften
bnb s. SRartini ober 1000 3)Jenfc^en ftnrben; 1513, bat <»«!?
einer ©tragen 1500, anff ber anber 1604 auff ber britten
996 SÄenfd^en l^infetten sua. 3496. — 1529 toar allste, tote
aud^ in ganft Sieutfd^tanbt, bie bnerl^örte ÄrandEl^eit, ber
engelfd^c ©d^toeig genanbt, tt)etl fie il^ren aJrf<>rnng! in (5ngd*
tanbt gel^abt, alfo bag al^ie in 4 2:agen 500 SRenfd^en
fturben. 6^ batvrete be^ einem jiebttt>ebem biefetbe, tt>an fie
inm ÜE^obe gereid^te nid^t bber 24 ©tunben, uerfd^tieffen ti^r
geben, bag and^ bie ©efunbe bernrfad^et tunrben bie Ärandfe
äu ertoad^en, fie mit Stinten bnb ©d^anmtöffeten ju f dalagen
ober 9lablen ju fted^en, and^ antgnfd^toi^en mitt Seiten
inbedfen. SSon biefer Ärandfl^eit l^att bol^emate l^iefetbft ein
befteüeter 3)Jebicu^ ein befonber SCractattein gefd^rieben» —
1496 Srregcte fic^ at^ie ein fd^ttjere Ärandfl^eit, s. ^cH
Ärandf^eit genanbt, barbnrd^ bie gente mit ©d^tperen innertid^
ge^jlagt tonrben. - 1513 toar l^tefelbft nod^mal^te ein große
^eftilentä bnb im fetben ber bngeftümme 8anff naiver bem
grünen ©al^I jn 3legen^bnrg^ , ba bie gente alg bnfiftnigl^,
tt)ie oben anfef^ürttd^en gefagt, l^intieffen. — 1546 loar an
biefem Dl^rt bnb anber^wo^e abermal^I ein lonnberbare bner^^
l^ärte Ärandf^eit, baß ein ipautioirb bnb bie grato jngteid^
frandf tonrben, gngleid^ ftnrben ober genefeten. SSnb l^att jnr
fettiger (3dt) Tarqainius Ocyorus ober Schnellenbergius
medicinaB Doclor tjnb befteöeter 3Webicn^ atl^ie Experimenta
XX. ^efttlenfemnr^elen an berfd^eibenen Ort^ern gebrudtt anß^
gelten tagen. — 1551 gragtrte aberma^t bie ^eftilenfe ^iefetbft
gar gre^olid;, baß bie ©c^ule üff ©d^njerte l^att verlegt loerben
380
tttüBcn. ^mglcic^en 1566 önb 1578, 1583, U^öf 1599, bo^c
in s. SRetnotbl ^farftrd^en 1024 5{Kcnfd;en l^tngeraffet tourbcn,
3U tottäfzx 3ctt auä) MxäfaA ©eBö^r beiber ^Irgene^ ©octor
tnb befteßcter SKebtcu^ bicfcr @tabt, ein Zxactatnm bon ber
^cft gefd^ricben, l^iefelbft gcbrucft. Mors ultima linea rerum^®)
Finis.
88) SBa(irenb bc8 ©rud« bcr 9WäI^cr*fd^ett (S^rontl, ^at ber Heraus-
geber im griH^Utigc b. 3^, eine litcrarifd^c Sicifc bur(i^ S'Jorbbcutfci^Iattb
öcmadjt unb in bcr @tabtbibIiot(>cf gu Hamburg ba6 Orißinalmanufcri^t
ber @. 285 gebadeten meflfälifd^cn (^efd^i^tc toon Urfmu6 miebergefunben.
@ic fü^rt bcn $^itel: Johannis Ursini Assindiensis Saxoii. historia West-
phalise seu veteris Saxoniae (XXXIIL Nro. 80 b.) unb flinttnt genau mit
bem 3n](>aft, ben t). Steinen in ben Ouetten ber »ejif. ^ifloric @. 13
fummarifd^ baöon angibt. S)a8 S3u(i^ ifl au8 ber ©ibiiotl&el bc« S5icar8
Ortmann ju (Steele, an ben au^ nodj «in ^rief to. (Steinend öom
7. 3uU 1737 beilicgt, in »eitlem biefer für bie ÜÄitt^cilnng be« Sffianu*
fcript« banft. @o rci(i^ aber audfi bie attgemeine ^n^^attS^Slnjeije bei
biefem Hingt, fo bürftig ifl \)o6f ber 3nl?aU fclbp. S)a« äßanufcri^t i(l
gtöar tooluminö« genug, in folio, fel^r enge gefi^iriebcn unb brei ginger
bi<f; aber eö entbält ni*t toiel mel^r aU aßgemcinc 9ieben8 * Sorten unb
Sluöjügc an^ öfteren @efci^idi>ttt>erfen; am reid^Ud^Pen aus bcr 3"* ^^^
fftdmer unb gronfeu; tft me^r ffatiflifdiie S5efdi>reibung al« ®t\6)i6)tt ein-
geluer Völler unb @täbte unb fd^Uegt mit bcr f. g. historia moralis,
naturalis anno 1616 ben 17. S)ea. ^nSbcfoubere finbet ftd^ au8 unferem
SBefifalen nid^tö bes ^Rennen« Sßcrtl^e« bartn. @6 iji augenfd^einlid^ ber
erje (gnttourf beS SJerfaffer«, ber feinen ©egcnjlanb orbentUd^ burdi^gear*
beitet, aber eine iWcnge Sorrecturen gemacht unb bann faji jcbc @eite
t)ott oben bis unten einfach tüieber bur(|jirid^en ^t. 3^ ^^^^^ SD^tittietlung
in unfereu Oueüen ift baber baS ©anjc nid^t geeignet. 5lufferbem befinbet
fld^ in ber Königin. SiegierungSbibtiotbcf gu Slrnöberg nod^ ein SRanu»
fcri:|)t toon Urjinu« unter bem 2^itcl: Diplomata, documenta, epistolae,
recessus, privilegia etc. ducatum Clivensein et comitatum MMrcunuiu
concernentia, »cld^cs aber nur au3 einer ©ammlung toon ^erorbnungen
au9 ben ^afyxta 1496 bi« 1600 bejtc(>t.
■^ö»««*-
381
XL
1314.
<©a^ nad^ftel^cnbc ©ütcrüerjeid^niß tft etn6 bcr tcl^r*'
retdbften für imfere ©cfd^id^te. 5Dtc (gntftc^ung bc^ ®ttft«
5!Kefci^ebc faßt in bie ^txt ber Äarotingcr. Sine Urfunbc über
bie Stiftung bcffetbcn liegt gtpar nid^t bor; aber eine anbere
be6 Äönigö Sonrab I. b. 913, toorin er auf 33itten be« toeft^
fätifd^en ©rafen §ermann, ben 5Ronnen be« Ä'tofter^ SKefd^ebe
alle ^tnmunitäten beftätigt, toeld^c fic unter ben frül^eren Äö**
nigen genoffen,*) toeifet unmittelbar auf bie ffarofinger l^in,
loie bann aud^ eine fränfifd^e gürftin (gml)itbe auöbrüdftid^ aU
©tifterin genannt toirb.^) ÜDag ein fo altcö, öon ber frSnli^
fd^en ftöntgöfamitie geftiftete« Älofter, gteid^ auf breiten ®runb^
lagen angelegt tourbe, lägt fid^ ertoarten. Unb fo toar c«
aud^, X^er ©ut^befife beffelben toar fel^r au^gebel^nt unb reid^tc
in Dielen SSerjtoeigungen faft burd^ ba^ ganje 8anb bi^ an
ben {R^ein. ß6 ^atU eine bebeutenbe gel^nfammer bon utel^r
ate 350 ®ntttn unb auger bem ©d^irntbogte (advocatus)
einen eigenen dapifer (2irud^fe^) einen marschalcus unb Ca-
merarius jur 23ef orgung ber Süuffid^t, fotool^I über bie jal^I*
retd^e itiin^ unb ©ienftntannfd^aft, al« über ben ©ut^befi^
unb beffen ginfünfte. S)ie alten barüber aufgeftefiten SSer*
geid^niffe, finb bal^er fel^r toid^tig für bie Zopoffcapi)k unfere«
1) @etberft VUl Bn6^ I. ^o. 5. — 2) 2)afelbtl IL STh:. 567
unb fielet ®efd^. U9 @tift9 iDlefd^ebe in Siganbd %x^ii> VIL 32,
382
Sanbe^. @tc finb c« aBer aud^ für bie alte §ofe^Dcrfaffung,
töclt ftc im« eine STOenge alter ^au^Jti^öfe (curtes) mit ben
baju gel^örenben Unterliefen (mansi) in i^rem 3«f^tnmen^ange
3«r Änfd^auung Bringen. ®te finb ferner mld^ttg für bie
tnltnrgefd^id^te, inbem fie nn« mit bem inneren ^an^l^att bcr
bamatigen tWfter Befannt mad^en. SKefd^ebe ließ fid^ Don
feinen §öfen aße 5lrten bon ^latnratien, bie jum 8eBen«Bebarf
gehören, SBeljen, 9ioggen, ©erfte, SDZafg, §afer, ^ladi)^, Snttcr,
ffäfe^ dxtt, §onig, «Bad^, ^afetbr^be^ C)ätinge, ©ein, ^flr*
fid^e, Äü^e, ©d^toeine, ©d^afe, ^ü^ner, ©änfe n, f. to. tiefern,
fo ba§ bie ^onmn eigentttd^ gar leine Oeconomie ju fül^rcn,
fonbern nnr bie SBirtl^fd^aft in ^üd^e nnb Äetter jn Beforgen
Brandeten, ©eil aBer anf biefe Sßeife eine unüBerfel^Bare
9Kcnge Keiner, toeit jerftrenter 5WatnraIpräftationen jn l^eBen
toaren, beren (Sinjiel^ttng, Befonber« Bei ber bamaligen Sinrid^*
tnng be« ©erid^t^toefen«, mit nnfägtid^en ®d^ti)ierigleiten ber*
Bnnben toar, fo oerfiel ba« ©tift anf allerlei ijerberBIid^e "än^^
fnnftmittel. 5Da« eine toar, ba^ bie einzelnen Weinen ^räftan:=
tiarien, aU fogenannte ^ofeöjünger, mit i^ren SlBgaBen an
einen ^anptiio\ üBertoiefen »nrben, beffen ©c^nlte (villicus)
bem ©tifte, ben |)anptBetrag, nad^ SlBjng eine« 2:^eit« ber==
felBen für feine SKü^e, aBtiefern foUte; ba« anbere, bafe bie
9iatnrat^)räftationen, namentüd^ bie 3^^«^^^^, in ®efb gefegt
»nrben. X)nrd^ biefe O^)erationen, bie fid^ t^eil« an« Urfnnben,
t^eit« an« bem ©ütcrberjeid^niS ergeben, geriet)^ ba« ©tift
aÖmäl^Iig in SSerarmnng. SBäl^renb bie ©d^nlten bnrd^ S(B=
l^anbetn ober StBtöfen il^rer ^räftationen Bei bem ©tifte, fo
tt>ie bnrd^ SSerbielfältignng il^rer Slnforbernngen an bie Meinen
^ofBefifeer, il^re §ofe«jiänger,*) benen fie ftatt be« ©tift« aud^
bie ®ett)innBriefe an«ftefiten, immer too^Il^aBenber nnb ju einer
Art bon ®nt«^erren tonrben, toenngleid^ il^r eigentliche« StB--
Pngigleitber^ItniS gn bem ©tifte beutlid^ genng babnrd^ an«^
gefprod^en toar, ba| fie bemfelBen aU 6olon«n namentlid^
3) 2)em @t^>u(ten t)on !Drafcnbc<f mußten feine ©ofcSiünger
unter anbeten anä) ©ufeifen unb «abfd^tenen liefern, obgleidj fold^e ¥tä*
flatiottfti in b«m ^Üterregijler be« @ttft« nitÄenb borfontmeif. @etberfa
Urt «ttdj n ^to. 505.
r
383
©d^utbfd^tocine Itefcrn mugtcn/) fielen bte bieten Meinen So*
lonatgütet aM ber Scntrote unb ber unmittelbaren äJertDoI-
tnng be« ©tiftö unb toäl^renb bie giaturatien, »eld^e bie Reinen
Colonen an bie großen ablieferten ober bie einen . ttne bie
anberen mit (Selbe töfcten, ben immer gleid^en SBertl^ für«
Öebei^Bel^ietten, fanlen bie @eIb^)räftationen , toetd^e ba« Stift
crl^iclt, immer mel^r mit bem greife beö ©elbe«/) fo baft
3cne« am Anfange be« 13» ^^^^^wnbert« faft ganj berarmt
mar. 3^iefeö unb bie toeiblid^e ©d^n)aci^^eit ber Spönnen, »elc^e
meift alle bem 9)iinifteria^2lbet angel^örenb unb in bem bama*
(igen gud^tlofen geben beffelben aufgeipac^fen , i^re ®üter toie
il^re ^erfonen bor ben ^^^i^i^S^i^^^^**^^ ^^^^^ Selannten nid^t
gu fd^ü^en toußten, bermogten ba^cr 1310 ben grgbifdöof
^einric^, ba« biöl^erige Ätofter, bon bem er fettft Hagt, bag
e« einem §aufe fünbiger - fiuft äl^ntid^et geworben, atö einem
©otte^l^aufe, in ein Äanonid^cnftift umjutoanbetn*^)
!Diefe Äanonid^e, unter einem ^xop^t au« ber ?5amitte
ber (Srafen bon Arnsberg, toeld^e bi« bal^in bie ©d^irmbogtei
über ba« Älofter gel^abt l^atte, xttUUn bann bon bem cl^emate
4) Sollt ben @(t>urtcn bev $ö«bt(>8fc @töd(>aufen, !Drafcnbc(f, fjorbaci^,
gangcitbed unb 9Jcifte, toon bencn bev crftc U\)aii)i>tdt , er brauche für
jcbc« ber 16 Sd^meine, meiere er Ucfern mußte, nur einen @oItbu« ju
geben, würbe 1342 ein ?JergIetdb ba(>tn getroffen , bag pc bie @t3(itt>eine
jä^irUdJ in natura nod^ iWefd^ebe bringen, bann aber, lüenn baS Stift fotd^e
ni(^t annel^nten tDotte. jjebeS mit 16 ©oejler Denaren bcgaten foUten«
@ciber^ II. 9^ro. 682. — &) @o j. 5Ö. würbe ber Sehnte beö ^aiVßU
^ofe8 gu Ofiwig 1200 mit 12 2)enaren abgcfauft, bie aJiü^Ie \\i ?ebrife
1324 für bie, bon früheren ^txtm Ifjergebra^te ^ad^t toon 18 Schillingen,
in ^m^^^teufc gegeben. @eiberö cl O. I. 9iro. 115, H. SRxo. 606.
(Sine 3Jlarf, weld^c 1346 minbeften« 2% 3Äattcr Äorn toert^i »ar, gaU
1667 nur 10 ©rofd^en, !J)ie 4 ^farrfircben, Welche 1319 ben 3)ignttarieu
be« Äa^ttclö ü6enoiefen mürben (Scibertj H. dlxo 162) ertrugen baroal«
80 SWarf, batoon mußten an ba« Äa^itel 12 aKarf, alfo bcitäufig M, ber
@infünfte gejault »erben. 2)iefe« % betrug 1667 nur 4 2:(ilr,, a(fo für
jeb« Pfarre nur 1 X^t, ^ielcr a. O. @. 20. — 6) D^ad^bcm ber @rj*
bifd^of i)on bem ^erfatt, ber burd^ ©d^enlungen ber Äaifer unb tönige
gegrünbeten, xt\6)tn ^Dotation be8 @tift«, morin nur personae ex utroque
parente nobiles seu ingcnuae aufgenommen »orben, gef^tod^cn, fSl^rt er
fort, baß bie corrosores ber in loco campestri, absque munitione aliqua
gelegenen tird^e, nid^t nur tl^re ©üter unb Siedete, fonbern, voa.9 no(^
me^r gu beflagen: statutn personarum - adeo jarn muUts annis depra-
varunt, quod incoutinentie vitium pudicitin meritum expellebat, ita
quod progdolor de domo dei quasi extitit lupanar factum. Reibet ( If.
Äro* 535.
384
fo reichen ©cjtfte toa« noäf gu retten »ar. @te legten auöf
baö ©uterDergcid^mg an, mldft^ toir nad^fte^enb liefern,
©affelbe liegt in gtoei Slu^fertignngen üor, ton benen bie
eine nuifänglid^ere, mit L 204. A, bie onbere ntit L 204.
B, im ^robinjiaI*ärcl{^ibc gu 9Künfter begeid^net ift, 35ad
ejcentplar A- ift mit gotl^ifd^er SKinuffel, baö anbere ^ mit
großer gurfib, Beibc finb auf Pergament gefd^rieben- 5Der
erfid^tttd^eu erften Slnlage nadf, fottten in bcfonberen SO&faften
bie §au<)t]^öfe (curtes) eingeln, mit ben bagu gcl^örigen Unter*
l^öfen (mansi) jcber mit ben babon gu entrid^tenben abgaben,
eingetragen »erben. §inter iebem fold^em Slbfafee, toax ein
ber^toilmäfeiger leerer JRaum gu 5Rad^tr5gen gelaffen »erben.
*Diefe JRäumc finb aber f^jäter fel^r toiülfil^rlid^ benu^jt unb ift
tl^eite burd^ bie bort eingefd^riebenen 9iad^träge, tl^eite burd^
eingelne 3"f^^ ^^ <^ften J^ejte, bie Orbnung fel^r geftört
toorben, fo ba| g. 35. bie SRanfen be« SSetter^ofe« tor ber
curlis ©todfl^aufen unb bie Eurti^ SJetterl^of fclbft, nad^ bem
^ofe ©todfl^aufen gu ftel^en gefommen. ^n ben Originalen ift
biefc« toeniger ftörenb, toeil bie toerfd^iebenen ^anbfd^riften
gleid^ funb geben, toaö au« frül^erer ober f<>ätcrer ^üt xüS)Xt;
im !Drudfe l^aben toir baburd^ nad^gul^etfen gefud^t, bafe aßc
iRad^träge in Älammern [ ] gefegt unb mitunter aU fotd^e
aud^ nod^ befonber« in ben 5Roten begeid^net toorben.
93cim Stbbrudfe ift baö (gfcmplar A. afö ba« bofiftänbi-
gere gum ©runbe getcgt, »ietoo^t B. ba« ältere gu fein fd^eint
(5ö fommen nämlid^ barin mel^rcre ©tcßen aU 9?ad^träge toor,
»eld^e in A* bereit« ate integrirenbe X^eile be« 2^ef t« crfd^einen.
@o l^cigt e« g. 33. in B. öon ber Curlis Wedeslapel: quam
opidani de Eversberg habent sub se, qui dabunt etc. [pro-
consul et consules pro tempore dabunt et extorquentur ] ;
in A. bagegen ol^ne 9iad^trag: quam habent sub se opidani
in Euersberge. Proconsul et consules pro tempore dabunt etc.
3fn B. »erben bon ber Curtis Reiste ©d^toeinc, SBeigen, §onig,
^aferbrob unb ©änfe nod^ eingeln al« 5WaturaI<}räftationen auf==
geführt; in A. bagegen l^eifet e« cottectib, bie ßurti« gal^Ie für
©d^toeine, ©eigen, ^onig, ©änfe unb ^afcrbrob 2V2 9Äart
3n ben 5Roten finb bie »id^tigeren ?lbtoeid{^ungcn be« ß^em-
385
plat^ B. aü SSartantcn ^inaugcfügt. IBeibc (gfem<>Iarc finb
üferigen« in H. fol A, enthält 22 Sfötter, tft in einen ftarlen
^oCgBanb gefcunben, bie( gebrandet unb erft im 18. ^a^x^.
fottirt. B. ^äft 18 in fe^r früher S^it nnuierirte »tcittcr, in
einem cinfodS^en ^a^jicrumfci^Iage au« längerer 3eit. Seibe
fallen übrigen« ben ©d^riftjügen nad^ in bic erfte §ätfte be«
14, 3fa^r^unbert«, toa« and^ burd^ ba« in ber crften 5Wotc gur
ßurti« gebrile ©efagtc beftätigt toirb; ba« ältefte fd^eint 1314
angelegt gu fein, toeit in biefcm ^a^re aud^ ba« ©|)egialgutt*
»ergcid^nig be« ^au^Jt^ofe« ©rafenbedf aufgeftcüt tourbe, beffen
©ngang faft toörttid^ mit bem iRegtfter be« ©tifte« ftimmf)
Aiutor meus esto domine.
Redditus de singulis Curtibus. Mansis et ceteris Bonis
ecclesie Meschedensis in hoc Registro continentur.
Primo de Curt() in Wedestapel quam habent sub
se opidani in Euersfoerge. Proconsul et consules pro tem-
pore dabunt Capitulo ecclesie meschedensis predlcte XVL
maldr, auen. Cathedra petri. — Item predicti dabunt de
mans« XVTT maldr. auen» eodem tempore. — Item dabunt
XXX. sol. Capitulo monete Amsburgens. Et custodibus
vnum sol. pro porcis in feste bti. martini.
Item in Yelmede vnus mansus subtus heymberch
dabit XIUL scep. auen. II scep. siiig. II sol II pullos.^) —
Item alter mansus ibidem III sol. dabit et II pull ®) —
Item tertins mansus ibidem dabit II sol. et II pull. ^^) —
Item quartus mansus ibid dabit XVTII den. 11 pull.") —
Item vnus mansus in Bernswych dabit XIII f scep. auen.
n scep. silig. II sol. II pull. *^) Item in Ramelsbeke IX
den.*3)
Item vnus mansus in Halveswych dabit XIII f scep.
auen. li scep. silig. II sol. II pull.^^) [Gobele ibidem colit.] —
7) IBcrgl ©etbcrfe lt. 9iro. 565. — ») et U vucias ovornm. R. — ■
9) [Quem colli dictus Heger ] B. -^ lO) Quem colit Henke VoUuersJ B. —
U) [quem colit Hinricus Knüpp, dicta Quantesrbe dabit.] B. — i2)Uvnr
OYonim [quem colit Hinricus de Bernstwich], B. — ^S) [dict. Speyde
dabit]. B. — 14) U.ync.ouor. [Volmeke colit eum. nunc GobelinusJ. B. —
25
386
Item alter mansus ibidem dabit XIX den. II pulK *^) [theo-
dorieus melichsupen bab.] — Item tertius mansas ibidem
dabit II soL II polL^^) [Gobelinus ibidem colit«]
Item mansus in Ostwych dabit VI soL martini« Et
y solid, circumcisione dni. [Lareman habet sub se.] —
[organista habebit.]
Item curtis in Rodelinchusen dabit II soL et II
craAeres buttiri Ja4;obi. [Arnoldas de berninchusen colit.]
lt. vnus mansus in Schede dabit i solid, [organista.]
It. ynus mansus in Bye dabit 1 solid. ^'^)
It vnus mansus in Antueide dabit II solid« *^)
It. vnus mansus in Helmerenchusen dabit VI
solid. ^^) [modo soluit 6 Imperial.] [ad presentiam].
[It. in Bluenscbede de bonis Henkini ibidem decem
solid, quorum quatuor solid, cedunt ad presentiam et VI
sol. ad communes distributiones].
Curtis inLederike est locata temporibus perpetitis
Hospitali in Brylon et dabunt magistri hospitalis annuatim
XXX solid, in natiuitate dni.^®) — Item de molendino ibidem
quod possidet Hermannus erpes [Johan Roderfey] dabit II
marcas. vnum puUum I vnciam ouorum Petri ad calhedram.
[ad presentiam II marc] — 11. de alio molendino quod
possident dictus Schemm et Henne Henkelen ^0 dabunt
XYIII solid. Martini, [de quo ad presentias XII sol]
It. vnus mansus ibidem dabit VIII scep. auene^^) II
pull. V den. 2^) [Tasche XVI scep.] — It. alter mansas
ibide^n dabit VIII s^ep. auene 1 pull. V den,^) — \U ter-
15) II vnc« ouor. [quem colit Henke Melksupen]. B — ^^ II vac.
ouor [predictus Volmeke. Gobelinus]. B. — 17) [quem colant Kor-
noy»^ elc] B. — 18} [dic| P<»ljn»n]. B. — ^9) [die* Stot^r]. 2)a«
fotöettbc 3tcm fel^It in B. — 20) ^n B, IJcißt c«: Opidani de Brilon
babent sub se curtem de Lederike cujus locatio pertinet pposito. Me-
schedensi. f&on einer locatio perpetua mirb ni^td 9efagt, n)et( biefe
Bei 3Cttf|lettung be« »eg. B. »lellctd^t nw3^ ntd^t bejtanb. @ie erfolgte aber
am 18. 9'Joto. 1346. @eiber^ Urf. ©ud^ II ißr. 702. — «') Ly»egh»nc
et Schemer. B* ~ S2) [quondam fecit XVI so. auene] quem po^sidel
dnus. Hertn. Wesscel. B. — 2i) y den. cruc. et altero anno II turo-
nens. antiquos pro veetura vini. B. — S4) y den. orue. B.
387
lius mansus ibidem dabit VIII scep, auene XXI den. —
[Gobele Junker in Tulen III scep. aoene]. — lU quartus
mans. ibid. dabit III mald. auene XYII den. — [Henke En-
gelen IX scep. Gerhardus Treis V scep. Schoteler V scep.]**)—
It. communis populus [in Brilon] II marc. ibidem [üd vie*
tualia].
Item vnus mansus in Hallenberge dictus in der
groyuen X turonenses antiquos [Herm. Faber possid.] —
It. alter mansus ibidem IUI sol. in Womboldinchusen
[filius Mathei^*) possidel]. — It. terlius mansus ibidem in
der Vylden [Brynkman] dabit XVIII den. et IH den. 11
pull. — It. quartus mansus ibidem [Gerke in der Medebeke]
XXVI den. circumcis. et III den. 1 pull. Martini.") — Item
vnus mansus in Wernstorpe prope Wynterberge XI
den. [Borchard ibid. possid.]
lt. vnus mansus in Glyntvelde dictus des beckers
gud II sol. [tzyrenberch possid.]
It. da curin in Glyntvelde II sol et U puU.^^)
25) ^att be6 fotgenben 9temd finb in bem 9teg. B. nt^ naäfftt*
(enbe eingetragen: It mans. in Su4erwalde 1 i«l. — lt. roans« in
Brochusen II sol. I vnc. ouor. I pullum. — It. mans. in Ober-
ninchusen l sol. — II» de Pndberg possident II mans. -^ It. in
Hersinchusen mans. tenetur I sol^ — lt. in Ratier duo mansi. -^
It. in Bunkirchen de manso V den. — It. conuentus de Breyde-
lacr I talentum cere, — It. pastor ecclesie de Oltope IX de«, ■»—
lt. mans« inLederike tenetur II sol — ^ It. de alio maoso ibid, | sol. —
It. de tertio manso ibid. XV den. — lt. de quarto ibid 11 sol. — It. de
quinto XVIII den. 2)ad fotgenbe bi6: Item vnus mansas in Hallenberg«,
i^ anf einem Utx gemfenen pa^e f^äter na^getragen. [Ft. in Elen-
rinchusen Hinricus Gogreue de bonis suis super quihus inbabitat
XII den. f pnll. et rnc. ouorum. — It. idem Hinricus ibid. de bonia
Hermanni Duen I sol. vnum pullum, vnc. ouorum. — 1t« ibid. Meyneke
I sol. vnc. ouor et puUura. — It. in Brochusen Willeke kock I soL
vnc. ouorum et pullum [in toto XVHI denj — It. ibid. Willeken
Storlore I sol« vnc. ouor. et pull, [in toto XVIII den] — It. Hannes
Kerstiens [modo Winlke Abbates] ibid. I sol. vnc ouor. et pullum. —
It. Gotfridus in Wulberinchusen 1 sol. vnc. ouor. de bonis Euer-
hardi Bunten, gemer flnbet fl(^ ffitv nad^getrogen eine 9l^ta über ^te#
llcrianb, bte aber nld^t l^tel^cr, fonbem ju bcr Surtt« SWeWebe gepBrt
nnb ba^«r bei btefer, »citer unten, i^on mx9 etnge[d^«ltet ifl. - w) (de
Hailenberg]. — «») !8>te fol^nben 9tet»« bi« Oi^t^rljufe« jlnb In B. anf
einer leeren ®eite fester naci^getragen. — *•) prepoeitus pro tempore
dabit. 6«
25 *
388
It. vnus mansus in Wernsinchusen dictus domes
hof II sol. [Storm possidet]«
IL vnus mansus in Medelon IKT modios silig. qni
faciunt XVF scep. [dictus voyle et Conrad Almoyt]. — It.
duo mansi ibidem dabunt V soL circumcis. et VI den. et
II pulL martini. [vundengut]. — lt. in Medelon dat vle-
genlant*«) dabit IX den. [voyle].
It. vnus mansus in Ekkerinchusen XVIII den.
[metle geroldes].
It. vnus mansus dictus Regenhardes houe XXVHI
d. circumcis. et III den. 11 pull, martini [famulus dominorum
dictus Bodo habet sub se].
Item de bonis in Oysterhuzen prope Meynge-
rinchusen dabit in festo penthecostes VI maldra silig.
et in natiuitate Christi IX sol. Corbicens. ^®) uel quinque
quadrantes pro vno den.'*)
Curtis in Drasenbeke dabit VII -f mald. auene
maioris mensure. — Item vno anno adducet dimidium pläustr.
vini de Lympurch vsque Meschede^^ [pro quo dabit
dttos florenos et sex solid, alternis annis]. Altero anno
tenetur IX den. pro Wynschar. — It. pro porcis YIl sol.
Uli d, martini,*^) — It. Uli plauslra lignorum. martini. — -
It XI pull, vno anno, altero anno X puU. martini.'^) —
lt. V«;* vnc. ouorum. pasche. — lt. VI den. ad mandatum
in cena domini et vilicus rehabebit vnam semellam de IX
quadr. — It. custodibus VI den.**)
Item vnus mansus curti Drassenbeke pertinenti in
der Helle prope Reyste dabit curti II mald. auene.
Curtis in Horbeke dabit XI mald. auene maioris
») fleygeulanl B. - «o) monete B — 8i)[Nota anno etcXXXVW»
locavifc a nobis dictam curtem dictus Manenhouet vrygreue in Menge-
rinchusen et dnbit nobis II flor. annuntim die Martini episcopi] B. —
82) suis expensis. B. — 83) [vilHcus habrhit vnum cyphum yinij B. —
84) et IUI preposito. B. — 86) Martini. [Item die purificationis beate
Marie villicus debet circaire cum reliquiis et hahebit \iiam candelam
ceream de quarta parte talenti.] B.
389
mensure. — U. pro porcis VII soL IUI den.'*) — It. vno anno
adducet dimidium plaustr« vini de Lympurcb vsque He-
schede^''') [pro quo dabll ITT flor]. Allero anno IX den,
pro wynschar. — It« Vlil plaustra lignorum. roartini. Tt.
IXI scep. tritici minoris roensure. — It. vno anno XI pull,
altero anno X pull, martini. — It. V^ij« vnc. ouorum pasche.
It. VI den. ad mandatum in cena domini et villicus reha-
bebit vnara semellam de IX quadr.**) — It. custodibus
VI den.
It. vnus mansus'*) dictus to den Cotten curli per-
tinet.
Curlis in Wulfstern dabit II scep. Silig.*®) —
II. vnum porcum valentem Uli sol. martini. et IUI den. —
It. ynam quem ^0 Johannis baptiste.
Curtis in Reyste dabit XVITT ") mald. auene mi-
noris mensure.**) — It. \ marcam pro houesloze. martini.**) —
It. III marcas pro porcis. tritico. melle. anterib. et panib.
auenaticis. *®) — It. XX pull, et XX obolos pariter. mar-
tini. — It. XII plaustra lignorum. Jacobi. — It. L? alletia
in festo palmarum.*®) — It. X vnc. ouorum pasche. — Ft.
XII oues in asscencione domini. Tt. III crathera buttiri. —
Mansi curti in Reyste pertinentes.
Primo vnus mansus in Boysinchusen dabit curti
III mald. auene. ouem. !TI sol. pro dimidio porco et II pull,
et obul. Ebdomedarijs. III mald. auene.*"^) — It. ibidem alter
36) [Martini et vtilirus habebit vnum cyphum vini.] B. — 87J suis
expensis. B. — 38) 2)a« folgenbe 9tcm fc^t im Äcg. B., bogcgcn pat c«
folgenben 3ttfa6* pt. die purificat« b. M»rie villicns dt^bet circuire cum
reliquiis et habebit vnani candelani ccream de quarta parte talcnli]. —
3») prope curtim. B. — 40) carnifez habebit. B. — *i) ovem bonum.B. —
48) XX [modo XVIII] B. — 43) que exteadunt se ad XVI maldra niaior.
mensure. B. — 44) [villicus habebit vnuiii ryphuin vini]. — 45) 5^a«
9lca. B. f^)cjtflcirt biefen <5olIecttt)^)oflett fo: It. V porcos, quivis valens
XV III den. — It. porcum ad modum pollicis pinguem. — It. X Schepel
tritici minoris mensure. — U. XVIII oraler, meliis martini. — It. LX
panes avenaticos, omnium sanctorum. — It. V anseres. — 46) U. XXXVIl
panes avcnaticos. B. — 47) Nicolai. B. ®ie bctbctl folgenbcn 3tem« feilten
in B. !S)agegen {le^t ^ier: It. in Nichten husen mans. tenetur curti
III mald. auene, III sol. pro porco t«*'«, !I pull. «Mim obul. viic. ouoi um. —
lt. Ebdomedariis II -f maldra auene.
390
mansQS dabit cnrti IIT mald. auone* III soL pro dimidio
porco. ouem et LI puIL et obolos. Item Ebdom. III maid.
auene. — It. tertius mansiis ibid. dabit curti III mald. »uene.
III soI. pro dimidio poreo. ouem. 11 pull, ei obol. Item
Ebdomedarijs III mald. auene.
Item rnus mansus in Bredenbeke dabit eurti IK
mald. auene UI sol. pro dimidio poreo. ottem. II pull, et
obulos. It. Ebdomedarijs III mald. auene. *®J — It. alter
mansus ibid. dabit curti XVI seep. auene. III sol. pro di-
midio poreo* ouem. II pull, et obul. It. Ebdomed. in mald.
auene.— It. tertius mans. ibid. dabit curti VII scep. auene.—
n pull, et obul. ouem. Ebdomedar. V scep. auen.*^) [It.
Amt domeke in bredenbeke dabit curti ouem].
It« vnus mansus in Vrylinchusen dabit curti XIII
scep. auen. ouem. II pull, et ob. It. Ebdomedar^ X scep.
auene.
It. in Boydenbeke vnus mansus dabit eurti XIII
ficep. auene. III sol. pro dimidio poreo. ouem. 11 pull, et
obL [Ebd. X scep. av.]
It. in Nedernreyste vnus mansus dabit III mald.
avene. III sol. pro dimid. poreo. ouem. 11 pull, et obl
[It. Ebd. X scep. av.} — It. alter mansus ibid. dabit curti
II mald. auene maior. mensure. ouem. II pull, et obl» —
If. tertius mansus ibid. dictus brochoue dabit curti III
[mald ] auene ouem, III soL pro dimidio poreo 11 pull, et
obl. It. Ebdomedar. II mald. auene.
It ynus mansus in Nederndorpe dabit capitulo I
sol. et II pull. 5«)
Gurtis in Langenbeke dabit XVI mald. auen.
minoris mensure.**) — It. t marcam pro houesloaie. mar-
lini. — it. m marc. pro porcis. tritico. melle. anteribus et
48) X SC. auene. - 49) 2)«^ fMgcnbe 3tm ^U te B. — so) in
rogationibus. B. -~ 5i) qae se extendit ad XIII maldra et II i»Gep. m*-
joris mensure. B.
391
panibus au^naticis. ") — iL XX pull, com XX »bul.^O —
It. II craihera butliri — It. X yncias ouor. pascbe. [Pal-
marurnl. **) — It. L\f alletia in festo palmarum. '^) — It.
XII p]aus(ra lignorum. Jacobi. — It. XII oues. in ascentione
domini. ^^)
Mansi pertinentes curti in Langenbeke.
Primo vnus mansus in Herhagen dabit XIII scep«
auene minoris et III scep. maioris mensure. ouem. 11 pull,
cum obul. vnciam ouorum. I sol. pro melle. It. Ebdom. X
scep. auem — It. alter mans* ibid. dabit curti Isolid. ouem.
n pull, et obul. vnc. ouorum.
It. vnus mans. inBosinchusen dabit curti III mald.
auen,*"'') III sol. pro porco dimidio« ouem. II pull, et obul.
vnc. ouorum. It* Ebdomed. III mald. auene. ^®)
It. in Nichtenhusen vnus mansus dabit curti III
mald. auen. III sol. pro dimidio porco. II pull, et obul.
vnc. ouorum. It. Ebdomedariis III mald. auene*
It. in Budenbeke vnus mans. curti dabit lU mald.
auene III sol. pro dimidio porco. ouem. II pull, et obul.
vnc« ouorum. It. Ebdomedar. II maldr. auene.
It. vnus mansus in Bredenbeke dabit curti If mald.
auen. ouem. 11 pull, et obul. It. Ebdomedar. V scep. auen.**)
It. mans. in Langenbeke dabit curti X scep. auen.
ouem. II pull, et obl. It. Ebdomedar. X scep. auen. —
It. alter mans. ibid. dabit curti X scep. auen. ouem. II pull,
et obl. It. Ebdomedar. X scep. auen. — It. tertius mans.
ibid. dabit curti ouem.
It. vnus mans. in Henbern inferior! dabit curti
mald. auene. ouem. If pull, et obul.
.52) S)tcfc« Sitm i|i in B. fo f:|)cgtflctrt : It. IIII pwrcos, valcns
qoivi« XVII den. — It. porcum »d inodum poHicis pinguem. — It. XVIII
crater. inell» martiau — It. X Schep. tritici minoris mensure. — It. LX
panes avenatico» OHinium sanctorum [qiiiUbet yaloris obb.] — It. V
anderes. — 53) Martini. B. — 64) et IUI ava ansertna. R, — 5ö) ft. XXX
penes avenatieas palmarum. B. — 56) [Note ^o houesloxe^ fiorcis,
oi«He, ta»rtico et pdnibus dabit annuatim III marc] B. — 57) mfnoris
BteimuFe. B, — 5ff)( Nicolai. B. — 5D) 3m SRcö. B. Umttt Wefc^ Kern;
[It. ibid. secuudus mansus dabit Ebdom. II maldra aueAfe.)
392
li, Yiius mans. in Selinchusen dabit curti III mald.
auene. ouem« 11 pulL obuL el vnciaiu ouorum.
It. vnus mans. in Buden fei de^^) dabit curti \ mald.
auen. II \ sol. ouein. II pull. obul. et vnc. ouorum.
Mansi pertinentes curti in Cottinchusen:**)
Mansus in Yphelpe [Aldenifelpe] dabit \U den. in
rogationibus. III sol. Thome. ouem et XX oua. [Heyne-
uiannus veische habet a dno. Jo. Uanxlede milite.]
It. maus, in Vrylinchusen ^^J XX den. II talenta
buttiri. ouem. XX oua. — II. alter mans. ibid.®^) XII II
den. 11 talenta buttiri. ouem. XX oua. — It. tertius mans.
ibid. ®0 XIIIl den. II talenta buttiri. ouem XX oua.
lt. mans. in Ysenkhem [in^parochia Esleue]®') II
sol. ouem. XX oua. [pro oue dat 11 sol.]
It. mans. in Do erler V sol. vnc. ouorum.
lt. mans. in Westerenbodeuelde III sol. vnum
maldrum auene*®) celerl mansi dabunt duo maldra auene.®^) —
lt. ibid. alius mansus XVlIl den.*®) — IL tertius mans.
ibid» XVIII den. — It. quartus mans. ibid. XVIII den. —
It. quintus mans. ibid. XVIII den. — lt. sexlus mans. ibid.
XVIII den. — It. septimus mans. ibid. XVIII den. - lt.
octauus mans. ibid. XVIII den. — It. nonus mans. ibid.
XVIII den.
It. vnus mansus in Halueswich II | sol. et ouem.
[Theodoricus Melichpiper habet]. ®®)
60) cuius locatio perlinet capitulo. B. 2)icfcr 8ocatton8^)affu« tfl
\p^ttx bur^flrid^ctt. — e") 3n bcm S»cg. A fcl?It folgenbc«: It curti»
de Cotinghusen tenetur in festo beati Thome Apostoli IIÜ marc. —
It. I maldr. siliginis Martini. — U. V crateres buttiri. — It. in rogatio-
nibus XI caseos veteres et tot. crateres buttiri. — It. penthecostes
VIII crateres buttiri — It. Johannis baptiste XVIII oues. — It. in festo
natiuitatis b. Marie dimidiam vaccam pinguem excoriatam. - It. alter o
anno Martini vaccam integram pinguem et excoriatain. — It» pnsche
ägnum pinguem et XXXIIII vucias ouoruii). — lu Jacobi III maldra
caseorum. — It. Martini IUI talenta cere ad luminaria [It. XIl pnllos
Martini.] B. — 62) [de ouer Gerke] B. — 63) [de neder Gerke] B. —
64) [Herman.JB. - 65) Stichtebose possidet.] B. — 66) VI sc. auene. B.—
67) 2)iefer passus lautet in B.: [It. in Bodeuelde alii mansi ibidem Itl
mald. auene* summa auene omni anno IIII maldra.] — 68) ©icfc« Stellt
ij^eigt in B : Item molendinarius ibid. de manso XVIII den. — 69) 2)ie{e9
^tm fe^t in B.
393
It. vnus mans. inDrasenbekc XYIII den. et ouein. —
lt. alius inans. ibid. XVIII den. [Else vxor parui gotfridi].
It. vnus mansus in Erfiinchusen porcum de f
marca '®} et ouem Johannis Baptiste et XV scep. auene.
totum capitulo.
It. mans. in Bredenbeke^O XIIII den. oueni» XX
oua et XV scep. auen. [Nota jn Bredenheke I mans. dabit
III sol. frater dicti Doylen possidet.] ^^J
It. mans. in superioriSorp VIII crather. buttiri.
II. vn. mans in nyderenreyste"'^) XX den. ouem.
XX oua et XV scep. auen.^^)
lt. vnus mans. yp dem boydenuelde II sol. ouem.
XX oua ^5) [Slueke]. — lt. alius mans. ibid. XVIU den.^«)
[vacat.]
It. vnus mans. in Merkelinchusen XYIII den.
[vacat.] - It. alius mans. ibid. XVUl den. [vacat.]
It. vnus mans. in b e r c h u s e n '^^) 111 maldr. auen.
ouem et XUll den. [Haue]. — It. alius mans. ibid. Vlll
maldr. auen.''^®) [Krule]. — II. tertius mans. ibid. XV scep,
auen. ouem. XIIU den."^®)
It. vnus mans. in ymmenhusen*®) 11t sol. et ouem.
[Schouse hab.] — It. alius mans. ibid. ®0 XllU den. et ouem
[Schoeuse hab.] — It. tertius mans. ibid. 1 sol. [Gert alibi
etiam habet idem.]
It. in Berenbroke vnus mans. II sol. [vacat]
It. vnus mans. in Herhagen 1 sol. [vacat.]
It. vnus mans. in meschede subLangelo I maldr.
siliginis. ®*)
Item curtis in Ouerenkerken 11 maldra auene.
70) Martini. B. — 7i) [de Dole possidet.] B. — 72) tiefer passu*
feWt tttB.— . 79) [Sagel pos8id.]B — 74) Capitulo B.— 75) Capitulo. B. —
76) [It in Bjridenuelde vnus mang. YIII den.] B. — 77) [Tyleman filius
kuteo.] B. -^ 78) [dentur custodibus IB.— 79) [vacat quidem.] B. —
80) [major Otto.] B. — «>) [minor Otto.] B. 2)a« folgenbe 9tetn fe^It
in B. ^ 82) S)tefc0 3tm fe^it in B , flatt beffen fleltft: lt. II. mansi in
Halueswich ouem et XXX den«
3»4
Item curtis in Durrenhollhusen Vlll maldr auen.
Xll oues.^O porcum de dimidia marca*^0 1 maldr« caseorum
Jacobi et 1 maldr* Bartolomei^ omni anno« X^ pullos. Pro
i»tis Omnibus dabit Vi marc« ex gratia«^^)
Mansi curti pertinentes [dabunt curti].
It. vnus mans. ibid. 1 maldr. auen. et ouem. — It.
alius mans. ibid. 1 maldr. auen. et ouem.
iL vnus mans. in superiori sorp. 1 maldr. auen.
ovem et 11 pull.
..iL alias mans. in inferiori sorp 11 maldr. auen. et
ouem.
It. vnus mans. in ouerenkerken 1 sol. et 11 pull.
It. vnus mans. in spurkey dictus catten 11 sol.
It. apud leyue 1 sol.
It. in Ryferinchusen duo mansi Vlll den.
Item curlis in Henstebeke dabit Jacobi HU sol.
et 111 sol. martini.
It. curtis in Sterte dabit V maldr. auene et porcum
de dimidia marca martini.
It. curtis in Vrylentorpe 111 sol. et 1111 den. mar-
tini. [Jagedüuel].
It. Curtis in Royrne dabit V maldr, auene. 11 mod.
tritici. II modios siliginis. porcum de dimidia marea.^®) 11
oues Johannis bapliste. agnum pingwem pasche, lt. XIllI
cratheres mellis et sex pullos martini. Pro istis omuibus
absque auena dabit XXYl sol. ex gratia.
Item curtis in Stortwinkel possident opidani in
Attenderne et dabunt annuatim tria maldra siliginis et
ordei equepartim Petri.
83) Johaaii» Imptiste.. B. — 84) MartinL B. - 85) 2)it ^tW VI
ift tun comgirt m^ %^m ittel f^aterev ^mi^ ht^^dfdH^: ex postdrUm
conventione de 1617. 3« B, fc^t ber ättf«4« P'« wti«.- 96} MarÜniB.
d»5
It. in Hunschede [in parochia Ludenschede] tarn in
superiori quam inferiori XII antiquos gailos. [Nota. In sup^
riori Hunscliede de duobus casis V soL 1 anser. In infe-
riori Hunschede X albos den. It. in der Rechardes Bamede
V albos.] — [Nota, prope Ludensche Relicta quondam Ni-
colai de Hunschede 111 alb. den. It. Gerd in der Ramede
111 alb« den. Johan NigehofT in Nederenhunschede X
alb. den. Engele quondam relicta Werneri - V alb. den.
Scriptum anno M. CCCC^ XXIX.] — [Gert in der ramede
X albos den. Hans van Hunscbede V alb. It. gert in der
ramede etiam V alb. It. Dideric van Hunschede V alb.]
It. in Lantenze prope yserenloyn V sol. duy-
tenner martini.
Item curtis in Lynne in parochia Eigincbusen Vi
soL ad presentias.
It. curtis inGeaeren XI sol. mansionarü infrascripti
dabunt in Lynne XVUl den. In Wetmerschede Uli sol.
In Alberinchusen [in parochia Egincbusen] 111 sol. —
In houerinchusen [in paroch. Balue] 111 sol. — It. in
Rymbeke 11 sol.®^)
Item curtis in Hakenloy prope Neyhem X sol.
Theodericus Frezeken dabit.
Item conuentus in Oylinchusen VI sol. in con-
uersione s. Pauli de manso in Clyue.®^)
Item curtis in Endorpe. XV11| maldra auene ma-
joris mensure.*^ — It* alternis annis integram vaccam ex-
corktÄÄi et pingwem. ^^ — It. XVlll crather. meHis mart*Bi.
It. VI unciaji aUecum Palmarum. — It.. eod^m tempore XXIX
8'0 S)iefcs »ab ^9 f^tgenbe dttm fehlen in B. — ss) Martwi [ad
pretfCntMifi]« B« — 89]^ [Solet dare YII maldnü maiori« meMurv «^ sex
makira misoris]» B. — 90) [dabü VIfiH sol. «sipie ad reuoeatooMem^ ca^
pituli.] B.
396
vnc. Quorum. •*) — It, 1111 oues pingwes Johannis baptiste. —
iL cum quarlo anno aprum quatuor annorum senem. **) —
It. X pullos martini. — It. vnum maldrum silig« et habebit
missam animarum in choro. — It. Thesaurario pro tempore
Uli marc. et 11 soL marlini.®^)
Isti mansi pertinent ad curtim in Endorpe.
Tres niansi in Rekelinchusen in parochia Hel-
uelde [credo quod sit in parochia Stock heim].
Duo mansi inWeyninchusen [in parochia Heluelde].
Vnus mansus in Linepe.
Duo mansi in Aldenheluelde.
Vnus maus, in AI m e n b eck in parochia P 1 e tte n b e r g e.
Vnus maus, in Keyseberge in paroch. B a 1 u e.
It. vnus maus. inTheydinchusenin paroch. Menden
[Enkhusen].
Isti sunt mansionarii soluentes auenam nomine curtis
Endorpe. ^^) Uinricus in Weninchusen de duobus
mansis ibidem tria maldra Meschedens. de quolibet manso
IX scep.
Flechteman in Rekelinchusen sex modios hoc est
IX scep.
Henke Dickman ibid. VI modios.
Hinricus Schindebuch in linepe VI modios.
Volmeke Junkere de manso in aldenheluelde VI
modios.
Reliqua IX maldra dabit schultetus in Rndorpe.
Et predicti presentabunt Meschede.
dl) [de illis habebunt custodes XX vncias.] B. — ^2) qui valeat
inpinguari [dabtt X sol. vsque ad reuocationein capituli], B. ~ 93) ^a9
(c^tc 3tcm fe^It in B. 2'tc gu bcr (Surtis ©nborf gclj^öngcn SWatifcn flnb
barin eBenfalld nid^t aufgefül^rt. !Dad 9{eatflet ifl unten auf bet erfien
©eite iebe« «tattö fotiirt. m. XTI cnbtgt uut bcn ^räfiationen bcr (£utti«
(Buborf. Stuf ber Siüdfcttc ftnb f:|)ätcr bic pensiones villae iMeschede in
jtoei <£o(umnen nad^gettagen, toeldj^e in A. na^ ben Stbgaben in parochia
Hundeine folgen. S)o« ©latt XIII tjl ^)crau8gef^nlttcn, c8 folgen SBI. XIIII
»cld^c« nid^t foliirt ijl unb bann XV, XVI, XVII. - W) S)a8 folgenbe
Bi9 an bie Curtis Stochusen tfl nachgetragen, n>etl tm Slegtfler l^ier ein
(eerer 9tanm »ar, toetd^er auf bem folgenben ^iattt l^inter ber (£urtt9
fSetter^off fehlte, mo fonft eigentüd^ bie ba)u gel^örtgen fD^onfen l^atten
folgen muffen.
397
Isti mansi curtis Welt erhoff prope Wedinchnsen
soluent auenam Meschede.
Ynus mansns in Wen he m vnum maldrum auene. tone
[hinric] colit*
Ynus mansus in Wolden tria maldra. kerstian Lob-
beke. — alius mansus in Wolden duo maldra. hennan
kerstiens.
de manso kloppers inBerge^ quatuor maldra* koper-
nagel eolit«
Item Curtis in Stochusen dabit XXX [XXVUll]
maldra auene et 11 seep. maioris mensure. — It. pro porcis
111 marcas 1 soL vel porcos tantum valentes. rnartini. — It.
XVIU cratheres mellis martini^^) [pro quib. crather. dabit
VllI sol.] — It. XXX plaustra lignorum nuncupata wlgariter
Erlenholt« festo natiuitatis xpi. [S(u^geföfet.] — It. vno anno
VI sol. ad Wynscar. — It. altero anno adducel vnum plau-
strum yini de Lympurg ad Meschede suis propriis ex-
pensis. — It. III seep. tritici minoris mensure. petri ad
cathedram. — It. XI pull, martini.®*) — It. porcum de
molendino valentem IUI sol. martini. — It. inpingwabit aprum
omni anno a festo mychael. usque martini. — It. V vne.
ouor« in festo palmarum. — It. custodibus IX denarios.^>
Mansi pertinentes curti.
Piimo vnus mansus in Stochusen, quondam dicti
leekenbrachtes [Gockelonis] dabit capitulo IUI maldra auen.
maioris mensure.
It. vnus mansus in Müldensbern dabit capitulo V
maldr. auen.
It. vnus mansus in Calle dicti porteners dabit caplo
XUU seep. auen.
It. duo mansi in vysbecke quiuis dabit caplo. XVIU
seep« auen. vnum seep. siHginis et ouem»
95} [vilHcus habebit dimidinm sextarium vini.] B. — 96) It ad
mandatum in cena domini VI den. [et villico dabitur una semeUa de
]X et quadran.] B. — 97) It. die purificationis beate Marie villicus debet
circuire cum reliquiis et habebit vnam candelam de quarta parte
talenti.] B.
398
It. ynus mansus in Aldenheluelde dabit caplo III
soL et obul. et 11 pullos. — It. alius mans. ibid. dabit caplo*
XXVI den. et 11 pullos. — It. tertius mans. ibid. dabit caplo»
IUI sol. min. IH den. et 11 pullos. [istam pensionem tenetur
soluere Epyphanie dni.] — [Ista pensio pertinet ad presen-
tiam in choro IX sol.] — It. vnus mans. ibid. dictus to
der Loyuen dabit caplo. XlUf scep. auen. — It. alius
mans. ibid. dabit caplo. tantum. — It. tertius mans. ibid«
dabit caplo. HU maldr. auen.
It. vnus mans, in Weynhem dictus hyddinchof
dabit caplo. XUlf scep. auene.
It. vnus mans. inOlepe dabit caplo. XlUj scep. auen.'")
98) 2)ie ivx <£urttd ^to(ßm\tn ^e^drigen Wlan\en mit tl^ren 9lb«
gaben finb in bem 9{eg. B. t^ottflänbiger xn nac^fle^enber äCrt aufgeführt:
Maosi pertinentes curti.
Itp mansus in Muläesbern tenetur capilulo IUI maldra aiMoe
et 111 scep.
lt. mansus in Oalle dicti Porteuen tenetur capitulo Xlll^scep«
auene.
It. mans. inStochusen tenetur capitulo 111| jpaldra auene [tjueni
pro nunc posstdet Lekenbrecht].
U. mansus. ibidem.
It. mansus in Oylpe tenetur curti XXXIH den. vno anno et
altero anno VI den. pro vectura vini. lt. il sol. de area ihansi Martini.
It« III den. Jacobi. It II pull* et II vncias Quorum. It. in circuiu*
cisione dni. XVIII den. pro ensewio. It. capitulo II maldra auene et
I den.
It« ibid. mans. dicti Erleman tenetur eurti litt sol et II pull.
Martini.
It. mans. in Vrenchusen dictus in den Erlen tenetur curti
VIII scep. auene, II pullos, II vncias ouorum.
It mans Hiddinchof in Weyueme tenetur capitulo XIUf> sc.
auene et I den.
It mans. in Oysbolde tenetur curti l maldnim auene.
It. mans. in Kyrcheluelde pertinenti betteke Heynen tenetur
curti im sol. III den. I puUum et vnciam ouorum.
It. ibid« alter nans tenetur curti II sol. puUam et yneiam ouorum«
It. mansus in Weyninchusen tenetur curti 11 sol pullum et
vnciam ouorum.
It. mansu» in Weitenvelde tenetur curti il soL puflum et
vnciam ouorum*
It. dimidius mans. ibid. tenetur curti I sol. pullum et vnciam
ouorum.
It. mansus dictus der Loyuen in Aldenheluelde tenetur capi-
tulo XUi\ scep. auene. It« curti U)^ sol. It. curti VI den. vno anno et
altero anno XXVIII den. pro vectura vini. It. III den. Jacobi« It I
pullum et vnciam ouorum.
[It. vnus mansus dabit tantum capitulo.]
399
Curtis Wetterhof quam sub §e habent. prepositus
et conuentus in Wedincfausen et possident Pritno dabunt
de dicta curte in festo viti. vnum maldrum siliginis et 11
sol. [X flor, pro porc, et pecunia]. — In natiuitate beate
mar. virg. vnum maldrum tritici et IUI hameh duos annos
in etate habentes et pyngwes. — In festo bti« thome apo-
stell X maldr* auen. et V sol. atque duos porcos ad lati»
tudinem trium digitorum pingwes. — In purificatione beate
Mar. virg. quatuor porcos ad latitudinem vnius digili pingwes.
singulis annis cunctis temporibus dent et persoluei^. Et
sie predictam curtim perpetuo et quiele possideant. ®^)
Curtis in Laere. villicus dabit IUI maldr. auen« Petri.
(missam animarum habebit in choro). *-- It. vnum porcum
valentem Uli sol. martini. — It. vnum scep.**^^) siligin.
martini — It ouem pingwem Johannis baptiste.
It. bona dicti Wulues deLare, que nune pertinent
Johanni hukelhem et suis heredibus [Berninckhusen]
tenentur dare capituio Uli oues pingwes Johannis bapUste*^
It. alter mansus ibidem IUI maldra auene : solebat dare V maldra,
oaem et I modium siliginis [Nota. iUe mansus non perlinet ad eurtem
in Stpchusen sed ad capitulum].
It. mansus in Veysbec tcünetur capituio XIII ^ sc. auene, I sc.
siliginis et ouem.
It. alter mans. ibid« tenetur capituio XIII| sc. auene, I se. silig.
et ouem.
It. vnus mans. in Aldenheluelde (Rosehake) tenetur capituio
Ilf sol. et obul II pullos Martini.
It. alter i«ans ibidem (Rabalt) tenetur papitqlp X^VI den. U
pullos.
It. tertius mans. ibid. tenetur capituio IUI sol. minus Ilf den.
II pullo^. Utam p^n^ionem tenentnr isti tres in Epbiffinia domini [et
pertinet ad presentiam in choro].
It. mans. ibid tenetur IX maldra auene.
99) 3tt B. fittb bic 4)ofe«'f(bgabctt fütgenbwmaftgctt f^iaiPgirt:
X maldra auene. — It. II porcos ad latitudinem trium digitorum pingues,
Thome. — It. V solidos Thome. — It. puriticationis beate virginis IUI
porcos ad latitudinem vnius digiti. — It, Viti I maldrum siliginis et II
solidos. — It. natiuitatis beate virginis I maldrum tri^ei [mpjoris men-
sure]. It. kiter feste natiuitatis et . . , . bcQte virginis Uli oiues pingue»
[dtto» annos in «täte habentes]. ^OM «»etgl. bie Urf. ber SObtiffttt 3utta
». 1207 in @cibert Urf. «u^ I. Sfh. 130. - loo) n »chep. i. —
400
et 111 oues in natiuitate beate marie.*®*) — It in natiuitale
beate marie virg. — 1! talenta cere, *®'*)
It. ibid. bona piscatoris XV scep. anen. iad miss^
It. ibid. bona Frederici in der Will er sb ekel animan
IX scep. auen, ' Mnchoro.
It. vnus mans. in vrenkhusen 11 maldr. auene Mar-
tini et XVUl den. et 11 pullos Jacobi. [Gobbele.] — It. alius
mans. ibid 11 maldr. auen. martini. — XVUl den. et 11 pullos
Jacobi. [Hinricus.]
It. in Herbolinchusen de dimidio prato IUI sol.
[ad presentiamj. *®^)
It. vnus mansus in Olepe U maldr. auen. martini.
XVUl den. et U pullos Jacobi.
It. vnus mansus vp dem Budenuelde [Rutencop
colit] quem contulit Johannes deMolendinoVU maldr*
auen et Ul puUos [ad presentiamj locatio pertinet capitulo.
[Abele katoel in der matenbeke colit, dabit lU maldr. auen.]
It. duo mansi in marpe tenenlur caplo. X scep. tri-
tici. minoris mensure in festo Epyphanie. [pro tritico dabit
XUH sol] Et U talenta cere Thesaurario.
It. bona in Remelinchusen que olim pertinebant
parentibus dni. Hinrici kerl. quorum infeudatio pertinet
ad dnum. abbatem in Grascop. tenentur caplo. U maldra.
siUg. VHl maldr. auen. et VIU sol.
It. vnus mansus in Herhagen tenetur 1 maldr. silig.
1 maldr. ordei. U maldr. auen. et 11 puUos. — It. vnus mans.
in superiori Teynchusen 1 maldr« siligin. 1 ordei. 11
maldr. auen. et 11 puUos. ****) [Lambertus.] — It. aUus mans.
ibid. ^^0 tantum. [magnus Gotfridus.] Et hij tres mansi
etiam pertinebant dno. Hinrico kerl bone memorie. locatio
pertinet capitulo.
It. to^dcn mesteren 11 pullos.*®®)
101) [de bonis Keteler.] B. — 102) lt. IIII den. — It. campanariii
IUI den. [de bonis Scaden]. B, — m) 2)iefc« 3tem fcjlt in B. —
m) [Frederich] B* - m) [Abel] B. - i06) 2)icfc« mib ba« folgettbe
3ttm fetilen in B,
401
It. vnum pratum in der lutteken henne quod oiim
pertinebat ad predicta bona in Remelinchusen Uli sol.
arnoldus de bunninchusen dabit.
lU vnus mansus in Meschede olim Stormes [Henlars]
pertinens tenetur XIIU scep. auen. et 1 talentum cere*®^)
[Ilem idem mansus Vi scep« silig, et VI scep. ordei et qua-
tuor pullos et octo solides de quibus officiantes apostolorum
11 flor ]
It alius mans. in Henler tenetur V maldn auen.
XVUl den. et ouem.
It. in Lotmerinchusen bona quondam puntyseren
VI sol. [ad presentiam toylen habet sub se] — [vacat VlU
flor. dedit Jolen]*®®) — - It. vnus mans. in Loytmerinc-
husen tenetur 11 maldr. auen» — It. decima dicta mar-
kettende de Lotmerinchusen et heyen pertinet ca-
pitulo.
It. vnus mans. quondam Gobelen in berchusen II
sol. *««)
It. vnus mans. in ymmenhusen^^^) ten. IX scep.
auene et 1 sol. [et ouem].
It. vnus mans. to dem Schemme tenet I maldr.
auen. et 1 sol.
It. mans. inferior de inferiori Tenchusen 111 maldr.
auen. Vlll scep. silig. 1 sol. et ouem. [present. Gotfridus].
It. mansus in Tenchusen superiori V maldr.
auen. 1 scep. silig. 1 sol. et ouem. Isti quatuor mansi. vi-
delicet ymmenhusen. tome Schem. et duo de infe-
riori tenchusen. tenentur omni anno vasa. ad sex plau-
stra vini procurare ad Lim pur g vbi crescunt vina capituli
et hoc Jacobi apli. [dabunt XX sol. ex gratia, vaetgelt]. ^
It. in Nyt ten husen mansus inferior tenetur 11 scep.
silig. Uf soL et ouem "*)
to7) S)cr folgcnbc 3iifaö ^t in B. — los) ©icfc« 9tcm fc^It in
B, — 109) It. mans. in Kenia er tenetur II sol. [altari sti. Nicolai.] —
It. alter mans. ibid. tenetur V roaldra auene Will den. et quem. B« —
110} [Siueke habet.] - m) Johannis baptiste B.
36
402
It vnus mansus in der Salueyge II maldr. auen.
et Uli pullos.
iL in Saluinchusen 111 sol et 11 pullos.
lt. ynus mans. in der Matenbeke U maldr« auen.
[abel catoel]. — It. alius mans. ibid. 11 maldr. auen. [de
sceper.]
It. vnus mans. in Kukelhem XVIll den. et II pullos.
martini.
It. in superiori Berge vnus mans. dictus Soytman
dabit III sol."*) [ad presentiam] — [Herrn, de gode].
lt. inMenkhusen vnus mans. dictus berchof tenetur
II cratheres bultiri. 11 sol. Vi caseos paruos "^) et VI puUos.
Jacobi.
It. vn. mans. in budenbeyc VllI den. [vacat].
It. vn. mans. in Weysentorpe et in latorpe Vi
sol. martini.
[In parochia H u n d e m. "*)
It. in Albom HI sol. quorum henneke Vos I sol.
Else crusens III^ den. et henneke hutteman VI den. et bans
albom et dicti Pilsticker V den.
It. in Aldenhundeme [volmeke] IX den. et in
Herntorpe XVIU den,
It. in Hemesberge de curte dicta Lindenhof VI
den. quorum hans Lindenhof II den. Johan voler II den. et
relicta heynemanni vp dem brincke II den. — It. ibid. de
bonis hans lodewiges U sol.
It. in Bredenschede XXXIl den.
It. tp der porten prope seytuelue Xll den.]
112) Martini B. - 113) Valeiites VI obul. B. - lU) 2)a« auf
^unbem ^egüglid^e ifl na^getraden Bt9: Meschede. .^^m 9teg. B iß
c« gtöifd^en bcn SWanfcn bes $ofe8 @to(f(iaufcu mit folgenbcn SBortcn
eingefc^oben: [In parochia Hundem in Albom Hutteman et eins filiu«.
Henneke Gruse. Hannes Grotehanz dictus Oymeken et eius soror.
Henneke de . . . dederunt sex sol. de duobus annis. — It« in Galle
bona quondnm Roydengers I maldr. auene II pullos, capitulo debet de
bouen Gamp.] !J)aö SReg. B enbtgt nttt ben iWanfcn ber Surtt« Sacr
unb frcjificirt am ©ci^Iuffe nur noci(> btc SBctnrcntcn bcr (Surtt« ?tmBur9,
miä)t im aicg. A. fe^en. Sir flauen fic unten nad^ bcm ®enera(-3tem
über biefe (5nrti^ ein.
403
In Meschede.*^*)
Primo de area dni. Johannis Borchardi [frigin. Willem
sartor] XVIII den. et 11 pulL [ad presentias.] — It. de area
dicti Treygelers [fredericus sartor] XVlIi den, et 11 pull. —
It. de area Gerhard! sutoris 11 soL [reclor scholarumj. —
It. de area predicatorum XII den. — It. de area dicte We-
beliken VI den. [albertus canis]. — It. de area quondam
mesternademes 1 talcnlum cere et VI den. [albts. iudex]. —
It. de area dicti Luynynges 11 talenta cere et XVlll den*
— It. de area dicti bonittes Xll den. [grete Kregers]. —
It. de campo an dem clusenberge beier Xll den. — lt. de
bonis Arnoldi de berninchusen prope pontem. XXll den. —
It. de bonis dictis schargud. tregeler XII den. et 11 pull. —
It« de aliis bonis dictis schargud henpeler Xll den. et 11
pull. — It. vnum schargud. henneke Vrederikes Uli sol.
[frederik de bluwenschede.] — It. de bonis Syueken poppen
IUI sol. [Wegener habet pro nunc] — It. de area siue
curia quondam dni. Theoderici Haken. 11 sol. et 11 pull,
[prepositus nunc habet sub se et pertinet Johanni teylner.] —
It. de area quondam Seppen 1 talentum cere [lukenbach
habet]. — It. de area Goscalci Poyrre VI den. et 11 pullos. —
It. idem Goscalcus de curia quondam Haseken puppen 11
sol. et 11 pull. — It. de area Hann. poren 111 sol. et 11 pull.
[et quinque sol. pro memoria quondam Jo. Lunzen.] — It. de
area Henneken de Lare XVlll den. et U pull, [albts. pistor]. —
lt. de area Gerken Kremers XU den. [kerstian van Heggen]. —
It. de area Hannis Humpelers XVUl den. [schone steneken
sartor]. — It. de area fratrum Augustinensium VI den.
[sutor wigele]. — It. de area siue domo lapidea beyers I
talentum cere. — It. de area Euerhardi sub stypite [Gödeke. —
11^) 3tn 9leg. B. flnb bte: Pensiones huius villeMeschede
gn>if(3^cn bcr (Siirtt« (Snborf unb bcr Siirti« ©tod^aufcn naii^träöltd^ m»
geftä^altct 2)tc «re», toerben bajctbfi mctfi curi» genannt. Uebrigen«
töcd&fcttt bte ^amtn ber ©efl^jer öon bcn ctngeincn Käufern fo, bag fld^
bic 3bentttät berfefben für Beibc SRcgtficr nid&t mcl^r feftfictten lägt. «u($
bie 3ait berfclben ftinmit nid^t genau. Wxx ^abcn ba^cr feine Varianten
an9 bem 9{eg. B. beigefügt.
26 ♦
404
Cord mackele]. — It. de area Henneken vrederikes XV den.
[fredericus in foro]. — it de area Tylemanni supra forum.
XV den. [Henke]. — It de area Conrad! kargenberges
XV den. [Hans pistor]. — It. de area Neytelers 1 talenlum
cere [gresemunt]. — II. de area Gerken Greysemundes I
talentum cere. — It, de parua curia prope Greysemunde
quondam syueken f talent. cere. — It. de area Tilemanni
sartoris XV den. [Henneke tileke]. — It. de area Hcyden-
rici pystoris XV den. [degel pistor]. — It. de area quondam
noppeldes 1 talentum cere [pellifex herra. faber]. -— It. de
area Betlen dullen 11 talenta cere [bans Vischer]. — It. de
bonis gerken neyten VI sol. [frigulus]. — [It. lanifex de
prato prope lanlwere V sol. ad presentias]. — It. de bonis
Henneken breyders VI sol. [frigman]. — It. de area Got-
fridi pistoris IX sol. [Herrn. Hunt. Webelke et scoL] — It.
de area Erlwini XVIII den. et 11 pullos [Job. custus]. — It.
de area Hinrici Herhagen XVUl den. et 11 pullos [Hinr. wi-
gandes]. — It. de area dicti Wullenweuers Xll den. prope
vlasschenberg [molendinum desuper habet]. — It. de bonis
inbabitantibus nurik 1 marc et 11 sol. [Hinr. Humelte]. —
It. de area nottekeschen 11 sol. et 11 pullos. [Henneke kloke].
It. de curia montis vlasschenberg quondam Tilemanni de
molendino 11 sol. [Peter gresemund]. — It. de ortu ibidem
quondam des Wulues Xll den. [Ferenger]. — It. de area
Tyboldes 11 sol. et II pullos. [vogesche]. — It. de area
dicta vp der smytten VIU den. [glasman]. — It. de area
siue curia by der smytten Xll den. [Kargenberg]. — It. de
bonis siue agris quondam des Abbates IUI sol. [degele hab.]
It. de agris quondam Benittes IUI sol. [degele hab.] —
It de prato quondam beyers IX sol. — It. de pralo in dem
broke VII sol. — It. de prato dni. Werneri in dem vnole
XVIU sol. "^) — Nota Luze [degel pore] de agris quondam
syueken dumeUnges Uli sol. — [It. lupi pro memoria dni.
iiß) 2)a8 gotgcnbc h\9 an bic Granaria um bcn Riväfkol ift na^*
getragen.
405
Joh. Heluede VI sol. de prato by der hukeleeck. Summa
X mans. Xll den.] — It. Hermannus de lare dabit vnara
marcam de agris per dnum. Hermannum de bynole
pastorem in Galle capitulo legatis [seil, tam diu quam viuit
dnus. Wilhelmus frezeken et est rector altaris beate
Marie virg. dabit sibi; post obitum suum fiat memoria dnL
Hermann! de bynole'^'') quondam pastoris in calle in
predictos agros; ita ordinauit et legauit]
De granariis cimiterij in Meschede.
It. de granario quondam dni. Johannis Wydennest VI
soL [beier.] It. de granario dicti Tregelers 111 sol. [grete
beiers.] — It. de granario quondam kunneken dumelinges
Uli sol, [Henlar]. — It. de granar. quond» üerken Swarten
11 sol. [mackele.] — It. de granar. antiquo katherinen vp
dem markete 1111 sol. [giseke suton] It. de granar. lapideo
quondam Frederici. 1 lalentum cere et debet cremare ante
sepulerum dni in paraseue et 11 sol. rectori primi altaris
[hedegel] — It, de grubenwerder 1 talentum cere et debet
cremare ante sepulcr. ut supra. "®) It. de granar. benystes
1111 sol. [Job. post.] — It. de granar. Theoderici Swarten
vnum maldr. auen. [Hunold. Hanxlede]. — It. de granar.
paruo quondam poyren Uli sol. [vacat*] — It. de granar.
Goedeken sub stypite 1 lalentum cere. — It. de granar.
Johis Toylners V sol. [franc. Theunen edificauit domum
ibidem.]
De domibus siue curiis dominorum. "®)
It. de curia et domo dni. decani [Her manni Schaden]
Vlll soK et XVI sol. iL de curia dni. Johannis degelen
1111 sol. item VI sol. — It. de curia dni. Werneri 11 sol. et
II pulU [Heidenricus Glasmans]. — It. de curia dni. Wer-
<i7) «Pfarrer ©crm. to. 53^uorc ju (Satte tebte um 1400. —
118) ante sepulerum domine Emilde B. — n^») 3n bem älteren Sieg. B.
fehlen tie (Surieit ber (Sanonic^e. (S9 merbeit nur 10 domus clHusitHles
aufgeführt.
406
neri U soL et 11 pull. [Koteman,] — II dnus« Wernenis
habet sab se aream prope curiatn suam XVUl den. et II
puD, [Wyscherl.] — It, de curia dni. Tilemanni 111 soL
[Bernhardus]. — It. curia dni. Johannis braut [Lupi] XlUl
den. — It de curia dni. Sifridi 1111 sol. — It. de domo dnu
Petri [Scaphusen] X sol. [beler henne bansch]. **®) — It.
de curia quondam dni. Arnoldi de wys [Job. in ponte]
11 sol. et 11 pull, [in dem burdelle]. It. de domo dni. Tile-
manni Uli sol. pro memoria Alheidis famule sue quondam. —
II. de domo dni. Tilmanni wormbeke XU solides. — [It. de
domo dni. Johannis lupi VI sol. pro memoria dni. Joh. Hei-
uede. — It. de domo dni. Petri arl. VI sol. ad presentias
festi s. EUsabeth. — It. de domo et curia Joh. RemeUnc-
husen IIU sol. et XVIII sol]
It. de domo claustraU dni. decani [Spaen] Vi sol.
[nunc Joh. prepositi]. — iL de domo claustraU dni. Joh.
Brant IUI sol. [Bernardus]. — It. de domo claustraU dni.
Johannis Sifridi U sol. [beier dockel] It. de domo claustraU
dni. Sifridi IUI sol. [decani.] — It. de domo claustraU dni.
tilemanni V sol. [Tilman]. — It. de domo claustr. dni.
Werneri IUI sol. [Dulle.] — It. de domo claustr. dni. Ger-
hardi IUI sol. [gerb. Swarte lupi.] — It. de domo claustr.
dni. Wilhelmi VI sol. [Durkop.] — It. de celario dni. Hinrici
11 sol. [Henlar]. — It de domo claustraU dni. Hermanni
Henlar Uli sol. — It. de domo claustraU quondam dni. Joh.
de medebeke VI sol. [canis.J — It. de domo claustr. dni.
Joh. Degelen VI sol. [Petrus art.]**0
It. rector primi aUaris huius ecciesie dabit annuatim
111 marcas capitulo. — It. rector ecciesie in Heluelde dabit
annuatim UI marcas caplo. [quarum U ad presentias et 1 decana
pro tempore. Idcirco visitabit capitulura bina vice Colonie.
videlicet Inuocauit et Remigij. — Dnus. Sifridus de agro bi
120) 2)ic ttäd^ßen fed^« ?affu« fmb natäjgetragen. - >2i) aue«
fotgetibe bt« ^nm ^c^Inffe, fe^It in hm eiUeren 9tegtfler B.
407
der langeloesbeke prope hennam XYlll den. dniis. Job. beier
de agro prope pratum quondam dnu Werneri XVllI den* —
It. pratum dni. Werneri XVIU soL — It. de magno prato
duas marc. — lt. de prato quondam Brullinchusen XVlll sol. —
It de prato prope getteper brugge IX sol. — It. de prato
prope ruram ubi pastor ecclesie parochial. habet partem ad
austrum et ad aquilonem Vlll sol. de isto prato in medio
locato. — It. pratum in dem broke Vll sol. — lt. pratum
markes I talentum cere et 1 sol]
Infrascripti persoluent ceram. *^^)
Prepositus de domo monasterij 11 taloiita cere. — It.
Beyer de domo sua et de ortu sub clusenberge 11 lalenta. —
lt. de area netelers 1 talentum cere [gresemunt]. — II. de
area Greysemunt 1 talent. cere. — It. de granario suo nouo
i talent, cere. [Euerhardus kelsinges]. — It, de ortu quondam
Syueken dumelinges i talentum. [gresemunt]. — It. de area
dicte der Noppoldeschen 1 talentum [pellifex Herm. faber]. —
It. de areis betten 11 talenta [Hans vischer]. — It. de ortu
[prato murikes] prope molengrauen 1 talent. [d. Euerhardus
dnus. h. Sc ade. canis]. — It. de area dicti Lünynges 11
talenta. — It. de ortu siue area quondam Lutzen l talent.
[Judex grote tonies.] — It. de loco ante monasierium
1 talent. gerke kremer. — lt. de area dicte Scheppeschen
l talentum. [lukenbach.] — It. de ortu [campo] prope ortum
hummulorum herhagen [an dem clusenberge] 1 talentum
[Cortenacke dabit 1 sol.] — It. in Weystenuelde 11 talenta
cere et 11 maldra auene. — It. de granario Euerhardi sub
stypite 1 talent. cere [goedeke]. — It. de bonis quondam
mügenstormes 1 talent. cere [Henlar]. **')
[It. Hannes vp der Smitten 1 talent. cere de area
prope Seppeschen [wil. Smittman]. It. de hunt i talentum
1 ^2) S)ie ^ier befonber« aufgeführten Saci^3*5lb gaben flnb im 8lcg.
B. gelegentlich^ ju ben übrigen ?tbgaben tocrjeic^/net. — H3) 2)a« gotgcnbc
bis ju ber Ueberfd^rift SWeft^ebe ifi nachgetragen.
408
It. de hunt i talentum de nouo suo granario. — It.
dnus. Joh. Remelinchus 1 talentum de agro ste. crucis
[magnus Petrus]. It dnus. Ti. Menchusen [de campo infra
curiam suam] I talent. It. toylen de domo lapidea 1 talent. —
It. de domo Syueken carpentarij prope pontem [Richardas
bodener] I talent. — It. frigrauius 1 talentum cere de orlulo
et noua domo iuxta hennam [mester heyne]. — It. Herrn,
earnifex 1 talent. cere de domo et area sua vei XVUl den.]
In Meschede.
It. mansus quondam Lampen pertinet capitulo [IX sol.
et XVUl den.] — It. mans. dicli Sleypers pertin. caplo.
[NygeTiant habet IX soL ad {>resentias et 111 sol. choro.] —
[de istis duobus mansis dabuntur XVlll sol. ad presentiam
in choro.] — It. mans. dictus der wedewenhoyue pertin.
caplo. [Henne barscher et Schone habent, dabunt annuatim
I maldr. siligin. et I maldr. ordei et II maldra hauene.] —
[It. Vll jugera bi der vnebeke et up den gronschede VII
6cep. auene sinistro choro, Henneke tileken habet.] ^^^)
In Calle.
It. in Calle de manso Willikens IUI sol. [ad presen-
tias.] — It. tertia in Calle, tam maior quam minor, per-
tinet capitulo.
124) Qm gjeg. B. ift auf einem offen gewefenen ^ta^je no(^ fol-
genbed nad^getragen, n>ad bed 3ufantmen(anged megeu \^it\)n gel^ört:
(€^. 9{ote 25«) [IVota: infrascriptum dicitur Preslerlant. Hec diuisio
facta est anno dni. M®« CCC^ LXXX^. quiuto, feria sexta ante oculi in
quadragesirna. Decano den Reip, Vill seep. It. an dem Clusenberg
1a scep. It. in dem Ole juxta Wydeneste diniidium morgen. It. an
der Kackenbeke f morgen. It. an der DruveHer ho I morgen. It.
dab. dobelant IffI scep. Sifridus habet. Bernhnrdus. — Duo. Johanni
Spaen in der Ykenbeke I morgen. In der Museken Shide VI scep.
It. an dem Kysse IUI scep. It. an dem Hargete U scep. It. op dem
Staueren II scep. Joh. DegeJe habet Sartor. — Dno. Joh ßrand prope
Langeslobcke IIII scep. lt. an der ykenbeke I morgen It. by lirm
Trapwege f morgen. It. juxta Callenbeke quod Notieke habuit sub
se, vnum juger. It. I morgen ab ista parte Langeloesbeke» sub Wi>
deneste. H. Vrede bab. Jodoci. — It. dno. Wernero quarto presbytero
III moreen an der Vnnenbeke super agros nieos, quos dictus Swarte
coiuit. It. in der Kattenbeke I morgen quem Beyer coltt. It, i morgen
ab ifta parte Ykenbeke. Uerhardvs hab Jah. prepoaiti.]
409
It decime in Herhagen, in Nychtenhusen et in
Erflinchusen pertinent caplo. — It. mans. dnU Werneri
lil scep. silig. 111 scep. ordei et VI scep. auene [Henneke
tileke habet].
Nota de curte in Lympurch. Hinricus qaondam
burgrauius de drakenvilz firmiter se obligauit quod
ipse Hinricus domine Abbatisse 'et capitulo ecclesie
Meschedensis singulis annis terminis deputatis de pen-
sionibus prouentibus et juribus quibuscunque fauorabiliter
cum integritate satisfaclat, que sunt isla, vldelicet: In feste
natiuitalis beate Marie virg. duas fustes fissas repletas cum
uvis maturis. Item eodem termino dimidium maldrum
fructuum estiualium qui wlgo peyrseke nominantur. Item
idem Hinricus tempore yindemie duos famulos domine Ab-
batisse et ecclesie predicte cquis euntes et vnum famulum
pedibus euntem apud lympurch procurabit in expensis donec
vina dictarum domine abbatisse et eius capituli vindemiate
sint integraliler et collecte. Item idem Hinricus omnia yasa
dictarum Abbatisse et capituli Meschedensis singulis annis
cum opus fuerit suis expensis faciet religari.
Item pensiones dicte curti attinentes extendunt se ad
XXI amas vini absque halfwas, ut patet in registro desuper
confecto. *^0
125) ^te nad^flel^enbeu SBein^räflattonen fe(>(en im 9{eg. A. unb
ftnb QXi9 B. l^crübergenommcn, f. iWotc 114.
[Isti infrascripti sunt nostri pensionarii de vineis nostris in Lim»
porch sub anno incarnationis dni. M^ CCC® XC^ oclauo.die beati
Martini episcopi — lt. Abbalissa. in Vilkc } morghen Haifwas m
Ryndorp. — It. in Limporch Kirstianus Scheper et Noze Gobilen f
morghen balfens — iL Henne Peytze iiiid. } morghen Halfwas in
Lyniporch. — It. Johan van Metternicht van deme Bercboue zu
Kassel Toam ainam, quondam katerine de Osseudorp. — It. Henne
Peytze van Basel siner houKstat } amam. — Item Henr. Wlf de
Rindorp in deme acker duas amas. — It. Philippus de Menden in
deme acker et in deme meikener qnatuor amas. — lt. $ybel Gans«
410
Infrascripti sunt man«! pertinentes curti in Ebde-
schink. *2^)
l
in deme acker ^ amam. — U. Gerardus de Stolze in derae acker I
amam. — It« Heynrich Ueydolf in deme acker by Henkin Hotgin V
sextar. et I quadr. — It. üeynrich Starke in deme acker by her wlf
XX sext. et I quadr. — It. Johan Leman in deme acker by Henrich
Starke XV sextar. — It. magister Leo in deme acker tuschen Juncker
Philippen vnde Joban Leman V sextar et I quadr. — It. Conradus de
Arbach in deme Acker dictus de Ruseler V sextar et I quadr. — lt.
Heyne vp der Strasen van deme Schauernacken V sextar. et I
quadr. — It. Teyl Zungin vp deme Schauernacken X\ quadr. — lt.
Heynrich Dusink vp deme Schauernacken Xf quadr. — lt. Junfirouwe
Kunne de Yttere van deme Schapert et est vnum quartale
uondam cisgins V sextar« et I quart. — It. Jacob Elzen son in
er Weuelgassin Hlf sextar. — lt. Kirstianus Scheper van deme
Wytzenberche } amam. — lt. Kirstianus van deme Swellepaghen II
sextar. — It« Abel vp deme berche van deme Swellepaghen dictus dat
körte verdel II sextar. — It. Greta relicta Heynen Vlners van deme
Coyllhasen 11 f sectar. et vnum drilinck. — It. Johan Molner van deme
Coyllbasen VIII sextar. — It. Johan Houcner in dem teppen VII sextar. —
lt. idem Johannes in den hundert marken by den teppen II sextar. —
It. Sybel vp deme berche ibidem II sextar. — It. Rotgerus Kauersin
van deme Greuergin II sextar. — lt. Stina Rutincks vp derae steyn-
berche II -f sextar. — lt. Stina relicta meyster Lutzen van deme putz-
wingerde XV sextar. — It, eadem Stina et Lewigin filius roagistri
Lutzen van deme vlenbuys -f amam. — lt. Junfrouwe Metze de Leuen-
berch van deme royder wingerde 1 amam.— It dni. de strunen ibid.
iamam. — lt. Ncllenkint ibid. | amam. — It. in Rindorp Henke van
er Strunen in der le an der geburschaf XXIII sextar. et I quadr. —
It, Tilmannus Buschof ibid. VII | sextar. et I quadr. — lt. Yde Scharde
mule ibid Y sextar. et 1 quadr. — It. Gerdrut relicta Hermanni Pagen
ibid. V sextar et I quadr. — (t. Paulus ibid. -j: amam. — It. conuentus
in Vilke I amam et II sextar. — It. Heyne vp der strasen van deme
iungen wingerde vor Ysbach -|- amam. — It. Hens filius magistri Lutzen
ibidem -1- »ranm. — Summa VIII ame cum -}- ama et V sextaria, absque
halfwas. Isti infrascripti sunt nostri pensionarii de vino nostro quod
quondam habuit dnus. Petrus ad uite ductum: Primo abbatlssa de
Vyleke dabit vnam amam, et II sextaria. — lt. Hennannus Paghe V
sextaria et I quadrantem. — It Henrich Schardemule V sextar et
I quadr. — It. Paulus de Rindorpe dimidiam nmani. — It. Henneke
filius Metten dimid. amam et V sextar. et I quadrantem. — It. Teyle
op me rome dimid. amam et V sextar et I quadr. — It. de Struen
dimidiam amam. — It, Mette de Leenberge vnam amam. — It. Kerstigen
de Lettere dimidiam amam. — It. Joh Vlner IX sexturia. — It. Heyne
Vluer II J sextaria. — It. Gherke vp der Strata VII sextar. - lt. Johan
op dem Watere VII^ sextar. — lt. Johan Mulnar VllI sextaria. —
lt. Reneke Kauwersin II sextar. — It. Abele op dem berghe h sextar. —
It. Jacob Elsensun Ulf sextar. — lt. Lutze faber VII-j« sextar. —
It. Johan honennerssun M{ sextar — It. Katberina de Ossvndorp vnam
amam — lt. Johan van der Linden I-f- sextar. - It. abbatissa de Vileke
-f morghen halfwas — It. sunt ibidem duo qui habent sub se halfwas.^
126) ucbcr bcn $of unb btc^ogtci ju (gbbcf(i^tnf (S^Jflttgfcn) bei
©ocfl tocrgl. ©ctber^ ^\)nafttnQt^^i^tt @, 42.
411
Primo vnus mansus in Berninchusen quem habet
dictus kerl in Susato* dabit VI modios brasij. 1 hermodium
siliginis et 1 solid« Petri.
It. in Werlo de Lendinchusen II modios silig. II
mod. ordei et 111 soL Tork.
It. vicarij ecclesie stL Patrocli susatiensis de
vno manso in deyderdinchusen YIU den. Petri.
It. vnus mansus in kokelinchusen dabit VI mod.
brasij. vnum hermodium siliginis IUI solid, talentum lini. 1
pullum. X cratheres Iritici et V denar.
It. in Teydinchusen vn. mans. VI mod. auene et
1 sol.
It. inNederenhoyen vnus mans. quem tenet dictus
knop VI modios auene et I sol.
It. vnus mans. in Madewich quem tenent vicarij
Susalens. VI mod. auene et Ylll den.
It. vn. mans. in Rythera in parochia Werlo 111 sol.
It. vn. mans. in Suthoue in paroch. Vlydrike
Ul sol.
It. vn. mans. in Bukeslo in paroch. B o y n e n V sol.
It. vn. mans. in Vreyswich V sol.
It. vn. mans. in Holthem in parochia Boderike
111 i^ mod. ordei. vnum hermodium siligin. et XI den. X cra-
tera tritici. talentum lini et pullum.
It. in Werlo de duobus agris VI den. Stork.
It. vnus mans. in Westeren Andopen quem tenet
dictus Melenman. dabit VI mod. brasij. 1 hermod. siligin.
HU so!. X cratheres tritici talentum lini et 11 pullos. — It.
ibid. alius mans. quem tenet Albertus de Meyninchusen
dabit IUI mod. brasij. 1 hermodium siligin. Uli sol. X crather.
tritici, talentum lini et pullum. — It. ibid. dimidius mans.
dictus Mouwe quem tenet claustrum in Paradiso, V
sol. HU den. et 1 medium brasij, 1 hermod. siJigin. — It.
ibid. vnus mans« dabit V sol. min. \IH den. 1 mod. brasij.
412
f mod. silig. V crather. tritici f talentum lini et pallum.
magister hospitalium extra muros Susatienses. — It mans.
ibid. teysberner dabil VI mod. brasij 1 hermod. silig. IUI
soL quorum duos habebunt mansionarij ad bibendum, quando
rediunt de judicio. X crather. tritici. talentum lini et pullum.
— It. mans. ibid. Hinric. de Ueyringe dabit IUI sol. IUI
mod. auen. 1 hermod. silig. X crather. tritici. talentum lini
et pullum. — It. mans. ibid» vicarij Susaliens, dabunt 11
modios ordei. 1 hermod. siligin. XXlX den. talentum lini et
pullum. — It. molendinum ibid. claustrum Paradisi
dabit VIU sol. — It. mans. ibid. quondam kerken claustr.
Paradisi dabit Ylll sol. VI mod. brasij et 11 hermod. siligin.
— It. ibid. dimidius claustrum Paradisi dabit lll sol. 11
mod. ordei. 1 hermod. siligin. — It. dimid. mans. ibid. quem
tenet Job. Droste dabit V sol. et V den. dimidium herrao-
dium silig. V crather. tritici. | talent. lini. | pullum. — It*
alius dimidius mans. ibid. Wilhelmus de Andopen dabit
tantum. — It. vn. mans. ibid. quondam Wilhelmi Wesler
VI mod. brasij. Ulf sol. 1 hermod. silig. X crather. tritici.
talentum lini et pullum. — It. dimid. nifins. ibid. Henneke
van Dorpmunde dabit lll sol. 11 mod. ordei. 1 hermod.
silig. V crather. tritici. talentum lini et pullum.
It. in Osterenandopen vnus mans. qnondam Vro-
wendorpes de susato dabit Uli sol. et V den. IUI mod. brasij.
1 hermod. sUigin. X crather. tritici. talentum lini et pullum.
It. Albertus de Meyninchusen de vno manso
ibid. Ulf sol. VlI mod. ordei. 1 hermod. siUgin. X crather.
tritici. talentum lini et puUum. — It. duo mansi ibid. dicta
de Heytueldesche et vxor magistri Lamberti dabunt VIU sol«
et XU den. pro tungelt 11 hermod. sUig. Ulj- mod. auene.
XX crather. tritici. U talenta Uni. XU mod brasij Uli puU. —
lt. vnus mans. ibid. Puelle hospitalis dabunt XVIU mod.
brasij. 1 hermod. siUg. X crather. tritici. talentum Uni. 11
puUos. V sol. Pelri et VIU sol. Michaelis.
It. in Elmerinchusen in parochia Dynker vn.
mans. quem tenet Cloet de Northelen XU mod. ordei.
413
It. vn. mans. in Ebdeschink Wilhelm! Gogrreuen
dabit Uli sol. 1 hermod. siligin. et 11 pullus. — It. ibid. alias
mans. Schotten dabit VI mod. siligin. M ordei. VI auene.
111 sol. et VI pull. — It. ibid. de vna casa filius Henze 11
mod. siligin. 11 ordei. 111 sol. et VI pullos.
It. ibid. Gese 11 sol. et HU pullos. — It. ibid. Crans
dabit lU sol. et IUI pullos de duobus jugeribus. — It. Ibid.
idem Crans dabit de vna alia area V sol. et U puUos. —
It. ibid. de Greue dabit XVIU den. [U sol.] 11 mod. sUigin.
U ordei et U modios auene de agris dictis heytland.
It. in Heuenchusen prope Roylinchusen 11 soL
It. in Roylinchusen de Schuuersche XI sol. et VI
puU. — It. ibid. Reydeke Wenke V sol.
lt. in Holtwyckede vnus maus. Herman de körte
dabit VI mod. ordei. 1 hermod. siligin. X crather. tritici.
talentum Uni, puUum et IX den.
It. in Witmerinchusen VI mod. auene.
lt. vnus mans. in Grasebeke [torck] lU sol. Hl
mod. ordei. vnum hermodium siügin. X crather. tritici^
talentum lini et pull.
It vn. mans. in Ouerenense dabit V mod. siUg. V
ordei, VI auene et IUI puUos.
It. de leynmesche in Susato U sol. de agris. — It.
de kockelepelsche 1 sol. de agris.
It. in Aus tu neu mans. de Sümmeron XXXU den.
It. in Schedincge lU sol.
It. in Grauenwege 111 sol.
It. cruciferi in Braclo apud Tremoniam XXXU
den. tremoniens.
Curtis in Ekelenbern dabit martini tria malta et
U|> mod. siligin. tria malta ordei et U|> mod. necnon tria
malla auene et 11 ^^ mod. — It. Petri ad cathedram tres
marcas, duos sol. et VI den. [nunc dabit quatuor marcas.]
414
It. Curtls in Westholte VI mod. siligin» VI ordei
et VI auene»
It. in We Sternkoten 111 marcas de puteo salis
curti in Aspe pertinente.
It. in Vollinchusen prope Erwitte duo mansi,
dicti de lippeschen houe XXX mod. auene. — It. ibid. Uli
sol.
It. in Xoen vn. mans. Engelbertus dabit 1 malt,
annone duri. It. ibid. alius mans. de Starke in Susato
dabit 1 malt, annone duri.
It. in Clyue vn. mans dabit VI mod. auene et 111 sol.
It* in AI denyey sehen vn. mans. dabit 11 malta
annone.
lt. de Oesthof prope Aldenyeyschen VI mod.
silig. 1 maltum auene.
It. in Heruerdinchusen vn. mans. VI mod. silig.
VI ordei. VI auene.
lt. de Curte inLoe prope Aldenyeyschen de Slinc-
wormesche V sol.
It. in Anroch te de bonis quondam Henneken by der
kerken XVIII mod. auene. II mod. silig. et 1 sol. [dabit
amplius vnam marcam secundum teuerem litere desuper
confecte.]
It. duo mansi in Armenholthusen opidani in Be-
de like dabunt de quolibet jugere 1 mod. auene quando
seminant.
It. Curti s in Wygershof II malta siligin. et 11 malta
ordei. II malta auene.
It. conuentus in Hymelp orten XII den.
It« in Corbeke XU den. [vacat.]
415
Curtis in Sassendorpe Xll inalta sillgin. et ordei
equepartim. — It. de molendino ibid. Uli marcas peuthe-
costen.
It. ibid. Cord XXXU den. — It. ibid. Hannes Greten
XXVU den. — It. ibid. Frederik menge de camera lapidea
Xll den. — It. ibid. Voyleken Xll den. — It. ibid. Gerlich
voget VI niod. annone de agris dictis vp dem Royde prope
blibeke. [ad presenliam.] — It. ibid. Hannes Harlgerdes Xll
sol. de prato dicto de Mersch [Michaelis].
Nota pensiones de domibus salinarum. "^)
Primo Otmer Eppynck [bertram van dem loe] de duabus
domibus XlU [Xll] marc. — Gerlacus voget [fredericus
Menge] VI marc de vna domo. — Johan Eppynk [flore
Hartgerdes] Vj- marc. de vna domo [ad presentias]. —
Arndt de gemeke VI marc. de vna domo, — It. Herman
de Heygen [heredes Johannis vogedes] Vi sol. |ad presen-
tias] de domo salinari quondam Ludeken floren.
Curtis in Hörne villici dabunt Xll marcas. Mycha-
helis. Vi et Petri ad cathedram Vi marc.
Hij sunt mansi, curti pertinentes, quorum quilibet soluil
XI mod. auene et 11 mod. siligin. dimidiam partem Mychaelis
et aliam partem Petri ad cathedram et sunt XVlU in numero.
In Schalren 111 mansi.*^®) — In Seuerinchusen
Uli mansi. — In ßerenbroke IUI mansi. ~ In Cleye
, vnus mansus. — In Eflen U mansi. — In Roberdinc-
husen vnus mansus. — In Holthusen in parochia Bocke n-
uorde U mansi.
127) S)icfc pensiones flnb im Slc^. B. auf einem l^intcr bcr Curtis
Reroelinghusen (eer getoe|enett 9{aume eingetragen to. f. [In festo nati-
vitatis Christi: In primo Johannes dictus Marquord tres marcas cum
dimidia. — It. Gerlacus Yoget viginti sei. — It. Hannes Hartgerdes
trcs marcas. — It, Vrowinus vnam marcam. — In festo Odelrici: It.
prcfatus Marquord tres marcas cum dimidia. — lt. Gerlacus Voget vi-
ginti sol, — It. Vrowinus vnam marcam. — It. Hannes Hartgardes tri-
ginta tres solidos. — In festo Michaelis: U. prefatus Marquord tres
marcas cum dimidia. — It. Gerlacus Voget viginti sol. — It. Vrowinus
vnam marcam. — It. Ludeken floren salthus VI sol. Hermannus de
Heygen, ad presentiam.] — 128) g« ifl I maus, toegrabirt; löCdl^atB bte
^ninme nid^t ))agt.
416
It de bonis [manso] busen in Berghler Xl modios
auene et 11 mod. siÜgin.
It. in Ergest de ctirle dicta Beyrhof tria maldra
tritici mensure Arnsburgensis die purificationis beate mar. virg.
Curtis in Schaphusen dabit Vlll marcas. It. 11
malta silig. mensure Susatiensis in festo penthecostes [ad
presentias]. Jt. Vll scep. trilici mensure in Werlo in festo
martini.
It. cruciferi in Moyllenhem 11 marcas dabunt de
curte in Anlagen [ad presentiam IUI flor.] — It. de
bonis Theoderici de Walthusen Vj- sol. — It. de vno
manso pertinenti curti in Cleye XVI den. — It. de alio
dicte curti pertinente 111 sol. — omnes istas pensiones te-
nentur soluere martini. [pro Ulis dabunt HU flor. renenses.]
Rueden.
U. de bonis quondam Scyllinges te Rüden 1111 (V)
malta sillginis et ordei et auene equipartim et est purum
alodinm capiluli et sunt quidem LX*f jugera. ~ Primo in
dem Wulkenuelde albertus de rode 1 juger. Gobele van der
Lyt H jug. Johan van Oylinchusen H jug. Noyrad 11 jug.
Hydinchusen 1 jug. Heleke kluns 1 jug. Doylenuoyt 1 jug. —
It. in dem anderen velde. Herbert de vrysche II jug. Men-
neken nollen 11 jug. Hermen myd den reyuernen 1 jug.
Wagehals 11 jug. Rolf starke 11 jug. Menneken moleners
11 jug. Menneken vp der Sielten IJ jug. Dringenberch
^i j^g* Hannes Goschalkink 11 jug. Alheid sua filia 11 f jug.
Richart Snorink 11 jug. Menneken Elrekink 111 jug. de bar-
scher 11 jug. Pastor ecclesie 1 jug. dnus. Hinricus Wulf 1
jug. Kneyuelinchusen 1 jug. de aide wagehals 1 jug. grote
Johan 11 jug. Hannes brunekcn 11 jug. dey beemere 1 jug.
Kunkele 1 jug. dey Heysse 1 jug. Frederik Flitkenstein 11
jug. Demele Hiddinchus 1 jug. Volpert 1 jug. Frederich
noyrat V jug. — It. vnder dem Slangenberge vnder dem
Steyne. Lutteke Henke 11 jug. It. an der hedemer haer
U jug* It. beneden der bruwerink molen l* jug.
417
Infrascripti agri spectant seu pertinent ad istos mansos
in Armenhollhusen [prope Bedelke]. Priroo en dry-
garde in dem Sadelbogen bi der Welschenbeke. — lt. op
dem Berge op dein enenhode HU. dar gheil dey wech dor. —
lU op disse sied der Bemesbeke to der duuen eyk wart III
jug. dar leyget eyn drigarde landes tuschen dey dar nicht
to en hoyrt, dar dey wech dor geit — It. bouen Holthusen
in der grünt IUI jug. dat eyne wende op dat ander schul. —
It. vp dem berge vnder der boken eyn drygarde landes. —
It. bachter dem holte to vlde wart, an den Leym Holleren
eyn drygarde landes vnde vorwars. — It. dey houestat en
Seysgarde landes des hört en raude**®) in dey kerken to
Melderike.
It. de domo Hermanni [Gerwini] toydelen in Arns-
berch 1 marc. [ad presentias].
[lt. Uli sol. de bonis degel porre pro memoria vxoris
sue vltikce.]
Nota de domo lapidea Henneken toyleges post ipsius
mortem capitulum habebit de dicta domo dimidiam marcam
annuatim pro sua memoria. ^^^)
[It. tilman leiffardes de manso in calle IUI sol.
lt. Grimelinchusen XXI sol. ad present. — II in
Ostwech VUl sol. de bonis Kreggenkindes. — It. de bonis
in geuelinchusen hinricus regele YUl sol. — It. de bonis
volperti de vis)>eke U marc. ad present. et 1 marc. capi-
tulo. — In bluenschede IUI sol. de bonis conradi de
buinchusen et VI sol. ad coramunes disposit. — It. de
claustro Paradisi XU sol in Susato de monasterio IX
marc. ibid. — It. voget in Susato Ul mod. annone et 111
mod. auene, de domo XYIU sol. et U marc. de decima in
rüden ascensionis — It. dnus. Joh. Bemelinchus dabit
Uli marc. ad festa peragenda de corpore christi. Martini. —
It. de domo Bosinchus VIU sol. et IUI sol. missario ani-
maruifi. — It. de bonis Brul linc hu sen que possidet dnus.
^2ö) 9lut^c. — 130) Jtße« folgcnbc i^ t)iel ^Stcr uad^öettagen.
27
418
Freseken XVI sot^-^It. de bonis blo. neuen IX marc. —
II, Alten dem. slligo in Aahusen XXX scep. Werfens, —
lt. in Calle Uli soL et album den« IUI pull, de area dicti
velogelt — It. in Velinchusen U maldra auene et U sol. —
It. de domo bosinchuss in euersberge VIU sol. etllUsoL
missario animanim. — It. de bonis Schaden VU maldra
auene et V sol. — It de manso Hunoldi de Hanxlede
up dem bodeuelde quatuor maldra auene ad present. — It.
tele wcsseler in Warstein X soL]
[Nota pensiones de bonis quondam abbatis in Syborg etc.
Primo in Gezeke V marc. die beati Jacobi apli.
It. de decima in Stochern die Cuniberti XIUI sol. a
capitulo Susatiensi et tum a proconsule et consulibus pro
tempore gez.
It. de decima in Elzinchusen X solid.] Cuniberti
It. de decima in Wythem XU sol. l Episcopi.
It. de decima in Heedinchusen prope Rüden Y
solid, domicellus de Buren dabit.
lU in Heyuenchusen prope Bedelike VI mod.
siligin. XVIU mod. auene et U solid. 60 1. de Meschede.
It. in Berge duo bona dabnnt U malta auene et X
solid.]
[Locatio bonorum Nurikes Johanni Sartori anno dni.
M^ CCCC^ XL. pasche ad XU annos, vinicopium U fl. Ren.
Locatio der Wedewen hove Johanni barbitonsori XLI®.
annunciationis Marie pro vinicopio IUI 0. Rep.
Locatio bonorum Lamberti in tenchusen M^CCCC®.
vinicopium 1 marc.
Locatio bonorum mansi Slepers vel jungen daltes,
Frederico carnifici XLIR 1 marca pro vinicopie.]
41»
XEL
^tm^iüU bei btti$i^i&^ti^tn SMt^H In
3. aJJebcfcac^.
Ä©ic nad^folgcnbcn Äufjctd^nungcn Bcfanben ftd^ in
bcm alten SKebcbad^er ©tabttuc^c, totiä)t9 mit bem gangen
®tabt*5trd^ii>e tu bcm Icfeten großen ®ranbe t). 1844, ber
aud^ ba« JRatl^^au« «nb bie Äirc^e berjel^rte, ju (Srunbe
gegangen ift. !Die 9lufBetoa^rnng berfctten »erbanfen »ir bem
gleiße eine« })atriottfd^en aWebebad^er SBütget« Qei^ann Stbam
»orf^fopff, geboren bafetbft am 16, «prit 1677, \pättx tffnx^
fürftüd^et toeflfätifc^er ^atff gu ?lrn«Berg nnb lanbftänbifd^et
S5eputirter, geftorfeen gn SSBerl ben 4 @e^)t. 1753 an bett
golgen eine« gaß« »on ber Zxzppt. ®erfeI6e ^at nÄmtici^
unter bem £itel: Miscellanea civitatis Medebaoensis, hoc e$t
jur&9 statuta 9 privilegia, eorumquc confirmationes , necnoil
dominia, redditus et onera, conc6ssiones nundinarum, Mar-»
carum jnra et limites, tribus earumque articuli et priviiegia,
eeclesi® et capell», beneficia eorumque bona et annui red-
i&ttts etc. civitatis Medebacensis , in usum pi'oprinm et boni
amici ä me Joanne Adamo Bockskopff J. u. L. filio Mede<^
bacensi ä prima Novembris anrti 1704 usqne ad primani
Jalii anni 1705 laboriose, diu noctuque conscripta^ einen
ftarfen l^anbfd^riftlid^en Folianten, öon faft anbertl^atbtanfenb
Seiten l^interlaffen, toorin et aüc Urinnben unb fonftige 5ßad^
rid^ten, toeld^e il^m für bie Oefc^id^te bct @t«bl nn» Htpet
27 »
420
3uftänbc ton ^[ntcreffe fd^iencn unb ü)m bamate jugängttdj^
waren, gufammen gefd^rtetcn l^at. Änßcr biefem Wlam^cxipU,
i^interlieg er nod^ anbete nrnfangreid^e ^anbfd^rtftltd^e 5Rad^>'
richten jur ©efdj^id^te be« ßanbc«, meldte bon feinem ©ol^ne
^o^ann griebrid^ (Srnft Submig S3o(f«foi)ff ^ ««f ^^ff^n
©d^toiegerfoi^n, ben legten OBerfretgrafen, früheren CfflctaÜat«-
nnb f<)äteren ^ofgeri^t«==2lffcffor granj SÖStl^elm gngell^arb
geft. gu ©erl 2. geBr. 1835 an ben golgen eine« ©d^Iag-
fluBe«, ber il^n in ber tird^e traf, »ererbten. 9Son lefetercm
.l^at ber Herausgeber bie gange ©amuilung fäuflld^ ertoorben.
3n bem gebadeten Wcptt.: Miscellanea etc. flnbet fid^
@. 549 baS Xagebud^ be« aSürgemieifter« ^ermann ©d^mibt
über bie greigniffe »ä^renb be« SOji&l^rigen Kriege« in 2)?e*
bebad^, »eld^cS tt>it nad^fte^enb gang in ber gorm, »orin eö
uns überliefert »orben, uiittl^eilen.
Pro memoria bero ®efd^id(^ten fo bei toel^*
renben fa^ferlid^en econtra fd^toebifd^^frangöfifd^*
l^effifd^en ^rieg ab anno 1618 usque ad 1648,
ber c^urcölnifdb^n)eft})^ätifd^en ©rängftabt 3Äe^
bebad^ begegnet unb fid^ int atten ©tabtbud^ sub
manu Hermann! ©d^mibtg vulgo Siotl^ant^ bamal^:^
Ugen SürgermeifterS bergeid^net befinbet.
Anno 1619 in die parasceves ((S^arfreitag) gog ber
©raeff ton @t^rumb mit einem (Regiment Courassier bor ber
Obern})forte l^er auff ^t^poxn, atoo er Slad^tß logirte unb
bie ^aufeteutl^e in ®runb berbarb. — Eodem tempore mar*
d^irte ber Obrift Äni^Jl^aufen mitt einem 3iegiment auff ba«
©täbtteitt 5Wumburg, »erbrante felbigs in @runb. 3ugteid^
mard^irte ber ©raeff bon Sotoenftein mitt einem ^Regiment
auff grifetar. ÜDieße bre^ Dbrifte gogen bem neto auffge-
»orffenen fiönig in SSol^eimb*) gegen il^ro faiferl 9Ka^eft. gu
S)iettft, ftieffen in ber Settera» gufammen unb »urben allfn
. 1) 8erg(. ü6er Beibe @et6er^ n>eflf. ^eitr^ge )ur bentfd^en
Oiefd^id^te I, 81 unb 82. — >) 2)er fogenannte S^interfSnig, Q^^UTffirß
Sriebrid^ V. t)ou ber $fala.
421
bcr Scrgftrac^ bon ben ^oladen gefd^Iagcn, ba§ nur 35 9Mait
üBerBtiebcn.
Ao. 1622 auff pr»senlalionis b. virginis naifxni ba«
fa^ferl. toitbtbeJ^fd^e ffrtegfboW ju 5Ro6 ot^tcr 311 3KcbcBad^
baö Ouarticr usque ad conversionis Pauli, ©d^abe bcr ©tabt
babon fielet 1870 JRt^Ir.
Ao* 1622 in festo s. Pelri ad cathedram ftunb ^erfeog
gl^rtftian bon 93raunfd(^tt>eig gegen tl^ro fa^ferl* 9Ka^eft. auff,
bemäd^tigtc fid^ ber 8i<)ftabt unb BctoorB in eitt 18,000 5Wan
bon aüer^anb SSaurcngefinbtctn, Bebrangte bie umbtigcnbe
Sänber fiaxt unb ©tabt 5IKebebaci& muBtc t^nt ju Sranbtfd^afe
erlegen 212 'SHtiftx. tpurb ater im äuprud^ bom taifer be^
^öed^ft auff« ^aubt erlegt.
In ao. 1623 et 24 contribuirte 3Mebebad; nad^ fflriton
unb S3oIcftnarg]^eimb, i^atte aud^ obgemette ^affagier l^lertnnen
im Cluartier, foftetc 1300 5Rt^Ir.
Ao. 1625, 1 Januarii introductus est pastor D. Uart-
mannus Yolmerhausen Briloniensis , qui mortuus 1645,
11 Januarii.^) Sub ejusdcm pastoratu sacellanus fuit D*
Franciscus Huis Meritensis. Hi duo sacerdotes erant omnibus
concivibus valde acceptabiles, adeo iit satis laudari non
possint, unanimitas et concordia per eos concitabantur,
selectas et pias habebant conciones, devotio et diligentia in
sacrificiis nunquam cessabat, exinde immensis lachrimis
totius populi sepeliebantur et memoria illorum ultra centum
annos adhuc durabit. — ^n Anfang be« Qm\) fam ber
fa^fcrlr. Obcrfter bon gtammen mitt 1000 SReutern an^ero,
begertc Slad^tßquartter »arb aber abgewiefen, bod^ ift i^m
üor ben ®d^im^)ff geben 204 2:^Ir.
Ao. 1626 ben ganzen ©ommer i^atten toir bic fa^ferln*
Sfugenieur«, ®tüdt=^ unb ©d^anfe-Officier«, lofteten 700 "mx.
s) dt mar toor^er $a{lor gu i@Tun«cap))ett, mo er fd^on 1618
aU fold^er \)ortdmmt @ein 2thtn bort, wax nid^t gang fo rem tote )u
ilRebeBa^. (Sin felftr nad^t^eiUger iKrc^ettt>t|itationdbefd^eib )>. 9. dfuni
1623 Weint i^n mm ^töf\ü bcr ?Pfarr|leIle bctoogcn unb fo feine grünb*
lid^e ^egecung oetotrit ^u iftaben. ^araud übrigen«, bag ber i^ürger^
meifler ^dftmtbt, l^ter an btefer @tet(e fd^on ben ind 3. 1645 fattenben
2:0b be« Pfarrer« anmerft, fd^etnt 5«bor ju gelten, baß er ba« ganje.
^romemorta erfl nad^ ©eenbtgung be« Äriege« tjerfagt ^at.
422
In 9nnist 1627, ?8, 29 muften tote a^n tjcvfd^tcbene
CMtx contriBuiren, tl^äteit blc conlributiones 650 %f)ix.
Ao. 1630 im 3fan., 3ful. et Aiiguslo Ratten totr citic
la^ferte. eom<>agnie SSäaMoncn, töerge^rtcn 700 S^tr. — Anno
eodem, U^ ber aRagbeButgtfci^en SSelagening, auff bie ta^ferte.
Posto »ertocnbct 70 X^Ir.
Ao. 1631 in festo omnium Sanctorum logtrtc bcr ^cfftfcij^c
SRitmciftcr Sangenato l^icrin unb lag ad ©ontag post Martini^
toftetc über 2000 X^tr.
Ao* 1632 in profesto paschatis tarn bte gan^e l^effifd^e
Äeuterclj bor 5Kebcbaci^, toeld^e öon ben ffiürgern aBgetrieben.
Stbcr ba jie ba« gue^öctd bon Saffctt l^ol^Ien laffeu, raufeten
fie fic^ ergeben unb jtoeJj »iegtntent gu JRog einnehmen, lagen
bre^ 2;]^agc, foftcten ntitt ßontribution, ^lünbcrung unb
^reffuren 6000 X^Ir. Daneben toarb ÜDitinar Samem im
$agen erfd^offen. Dominica quasi modo genili famen bie
gtoc^ {Regimenter toieber gurüd, tagen ad SWitttood^en post
misericord. domini, fofteten über 13,000 JI)Ir.; maffen fie
$ferbe, SSiel^e unb öiete 5KobiIien toegrauBeten unb öerbranteu
bie ftetnen SWül^Ie, nal^men §r, $Ri(^ter Äni:pfd^itbt mitt fid^
gefangen auff Saffett unb raubeten alle ber ©tabt brieffliclj^e
©ad^en bom Wfatiian^ ^intoeg, beren ©tüdEe, fo nod^ bor==
l^anben, randonirten toir öon einem {Regiment^ ^^duartier^*
iWeifter auö S^renberg mitt 20 SRt^trn/) — Eodem anno
S)inftag post jubilate lam bie gantje l^effifd^e Strmaba l^erein,
tag ein 5Rad^t ftiti, 30g bor 33ritou unb nal^m bie ©tabt ein,
loftete ung 1700 SRtl^Ir. — Eodem ad 3 Octobris nal^men
bie ^effifd^en 64 Äü^e öor ber ©tabt toeg, fofteten 640 SRtl^tr.—
W)m 15 Octobris fielt ber fd(;toebifc^e Oenerat ®aubi«*)
l^erein, i)tünberte alte aWobitien l^intoeg ad 3000 SRtl^tr. toett^.
*) S(e(nltdben t^anbatidmud ertouBten fld^ bie Reffen onäf an
anbei;^n Orten bes ^onbed, j. ^. \n ber ©tobt ^xiton, mel^e ebenfottd
t^r 9[rd^tD »ieber laufen mugte. SDo ed an Urhtnben fe^tt, ba (eigt t»
attQliiinlify, bie itjftit ^&tten Jle mit nad^ (Saffel flenommeu. ^it9 i^
j[ebo4 ni^t ber ^(äl; etn^edte Offlciere f^dbtn fte geraubt, um (2bntr.tbtt«
tbncn gu eriwitlden. 9(uf fotci^e IB^eife iß mand^e« lirc^itt um feine
^4^ gefornmen« -r- &) 9aBbi{fUu
423
Dl^ama^Icn üiti Qo^t ©cngcrd t^ot rnib ü>atb ^ol^an ©ctfcr
burd^fd^offen, t>erti)anb e^ aUx.
Ao. 1633 in festo conversionis Pauli tarn Sanbgraff
SBUl^cIm bon Reffen [elBft, mit [einer ganzen 3^nfanterie i^erein,
tag ein 5«aci^t unb gog tnö ©tifft SKünfter, foftete ü6cr 2000
'Sttiftx. — Ao. eodem tarn ber fa^ferle. Obrift Don ©augrefien
mttt feinet gont^)ognic l^erein, lag ad 5 Sing«, foftete 550 Z^x. —
Eodem 5, SCug* !ant ba^ Duatifd^e®) ^Regiment l^ereln, fo
fa^ferifd^, lag ad 17, Slug., foftete al^n ©elbt nnb tjerti^aen
1600 SRtilr. — §ernac^ fofcalbt f am ber Otrift 8o^n ^) mitt
feinem {Regiment herein, lag ad 15 Seplembris, foftete 2000
9it^tr. — ÜDen üBrigen ®e^)temfcer lag Obrift O^r®) mitt
feinem {Regiment gerinnen, foftete 1300 {Rt^Ir. — Um6 biefe*
3eit^ toar SSoIdmarßl^eim burd^ bie l^effifd^e a3öWer in ®rnub
öerBranbt — Slnfang« Octobris fam ber fa^ferte* ©enerat*
SBad^tmeifter Sonigfnfen ®) mitt bieti Sßold in SRof, nnb gne«
l^erein, lag gtoeij 3laä)t, foftete 800 Sl^tr.
Anno 1634 ben 3. gebr, fam §r. ©raeff gerbinanb
j)Ott SGBartenberg mitt 2 {Regimentern gn SRo^, 18 Som^^agnien
ftard herein, (ag ad ©ontag palmar um jel^entl^albe SSSo^e,
ftunb bie Snrgerfd^afft über 7000 JRt^Ir. — Ao, eodem anff
$fingft^3Rontag sub diluculo fiel ber l^eff. Obrift Surbt öon
35altt)ig mitt öictem SSoM ju {Rog unb gue« l^erein, ^)Iünberte
146 ^ferbe, 360 £ü^e, 87 {Rinber über 7000 (Sind ©d^aeffc
nnb biet äRobitien l^intoeg, berbrante 8 SBo^n^ufer am
Oefteren S^oer unb be^ ber Surg, betief fid^ ad 16,345 Xijlx.
® aneben blieben 3^oI;an SBurgmatt sen., Qo\t SBatrab nnb
Qoifan atidfen bot — Sluff Jois Baplistae anni ejusdem, toar
b. 17* 3unij, famen bie fa^ferte, {Regimenter ju {Rofe, Obrift
gol^n, ®d^tt)arfeenberg, Ob. Srenit, fambt biet gueöootdE l^erein,
lagen ad 22 3unii, ijert^aten über 700 {Rt:^tr. — Eodem die
b* 22. 3funii tourben bie fa^fettn. SBMdfer bom l^effifd^en (Se»-
nerat ®raeff öon Sberftein borm SBramberg auff ben SBiefen
gefd^tagen. S)ie Surger fambt S33etb unb Äinb tieffcn ju
SEBatbt unb toaö bie ^effifd^en erba^J^Jet fd^tugen fie tl^ot
«) Ouaeb. — ') Soen. - «). £)cr, — ») «tonittd^anfeti^
424
SÄild^er Zxap unb Utrid^ Äöftcr tourbcn crfd;offcn. — J)en
23. 3fumi in profeslo s. Jois Baplistee, nad;bcm bie ^effifd^e
bie yiaäft in ber @tabt logtret, berfcranten fie bie ®tabt fambt
X^uru, ©locfen, SR^atl^aug, ©d^ul^Ien, 9Rü^Ien, aöc^ au^cr
ttjenig §äitger l^inmeg, fo gal^r geringtid^ ad 100,000 ^Üfix,
äftimirt. - Ao. eodem b. 17. 3fulii fielen 120 ^cffifd^e
JReuter in bie Blocffe 5!Kauren nnb »eilen nod^ etlid^e ©d^toeine
übrig, and^ ttjenig Äül^e, ranbeten fie f eibige Ijinweg. 3Darg«
bifitirten fie bie Äetter. ®er ©d^abe war 135 ^tx.
Ao. 1635 int Febr. et Martio ntngten tt)ir ben ^effifd^en
naä) gorbad^ contribniren 160 Z^x. — Eodem anf ©ontag
ante Job. Baptistse !am eine §effif d^ ^ S)inenbnrgifd^e ^artl^e^,
nal^nten Slrnolb ^abberg nnb Qo^m Söffen gefangen, loftetc
56 SC^tr.— Eodem am 25. 3?ntiii togirte ber ieffifdj^e Dbrift
®raff @eorg b. Söittgenftein jn Oobbete^etmb nnb imr toid^en
mitt äöeib nnb Äinb inö ©etoälbt, tonrben bannod^ jnr Son=^
tribntion befd^rieben nnb lieffen bnrc^ ^erman ©orfett ade
gelten S^^age 30 %i)tx. i^anblen, begatteten and^ eine 30 2:^Ir*
nid^tgomeniger lam er mitt ber 9ientere^ bor ben Serg, ba^
Snngl^jot^ bäm glofter, toolte ben SBerg ^lünbern nnb un«
l^eran« l^aben. ®ie Snrger toel^reten fid^ nnb fd^offen bre^
3ienter botl^. ÜDaranff branten fie bie ©onatt) ab nnb 17
^änfer in ber ©tabt, fo U\)m öorigen 83ranb erl^alten, loftetc
3250 JRt^Ir.
Ao. 1636 a^m 3. Januarii afg efelid^e |)änfer lieber
anffgerid^tet, famen 4 Som^agnien bom fa^ferln. Obrift äöeft*
|)]^alen l^erein, tagen 3 SE^ag nnb l^ernad^ jel^en 5Kn^qnetier
unb ein gieutenÄnt tag 2 3Konat^, foftete 220 »it^fr. —
Eodem anff gtc^tmeg fiel ein JRitmeifter Änl^e^SKid^et genant^
mit ettid^en 9tentern l^erein, trieb groeffen Uebermn^t. —
Eodem gu 3lnfang be^ 3fntii bi« gnm gnb be^ Oclobris
graffirte bie $eft bermaffen ftardf, bag öon 33nrgern, SQäeibern
nnb Äinbern in ber ©tabt ftnrben 322 SUJenfd^en. — Eodem
a^m testen Januarii lam ber Dbrift ©effin !a^ferifd^, mitt
einer ßom^agnie jn ^ferb l^erein, ningten il^m jnm Slnffbrud^
geben 220 S^l^Ir. — Slnbere ^articntar^Extorsioues nnb Soften
ftunben geringlic^ 150 Sßt^tr.
425
Ao, 1637 b. 5. Febraarii tm ber Obrtft ©tralfonbo/«)
fa^ferifd; mitt feinem ^Regiment bor bie Ober^^forten, mußten
i^tn geben 3 PA Zf)tx. — Eodem 6. Martii tarn ber lo^ferte,
Obrift §orri^ mitt einem 3iegiment 9iewter l^erein, mngten
il^m geben 100 Oolbtglb. Slnbere toften traten 190 {Rt^tr. -
Eodem ai^m 9. SSHaxtii tarn ber Obrift S3ifinger, bemc geben
mflffcn 110 '^ii^x., bag er borüber jog, — Notandom ba§ in
anno 1636 be« 15. 3fnnü bie ©d^mebifci^e nnb C>^fPW^ ^i^^*
bnrö^ mäf nnb toiebernmb bon |)anatp gogen. T>it ©tabt
ftunb fünftel^alb SBod^en gan^ toüeft nnb »ir lagen im ©e-
»älbt, bie teßer nnb ^ütten »nrben über 20 mai)t burd^fnd^et,
bie ^eft fieng im SBatbt ai)n jn graffiren, foftete über 200
Kt^tr. bie Pünbernng. — gerner« in ao. 1637 mö) 35riIon
nnb egfe^en contribnirt 80 Ziilx. - ®roff bon ffiaer 50
SC^Ir. — Dbrift bon Äerbed 30 ^^Ir, — ^laäf Drotg^agen,
Slm^berg nnb ©tabtberg 800 "JOfix. — Eodem ad^t Za^i)
post Martini tarn ber Obrift 33nna mit 80 SKn^qnetirern^
foftete 40 Xi^tx. — Interim ben |)effifd^en in Sorbäd^ contri^^
buiren muffen 350 S^tr. — Eodem 1637 tarn ber Dbrift
Dttbin mitt 1000 ÜKnöqnetirern l^erein, foftete über 1500
Zffix. — 3f^m 29. Decembris tarn ber Dbrift Suna mitt
1000 SKn^qnctirern nnb 2 gon^jagnien 3ientern bor bie
©tabt, »olte Onartier nel^men, warb aber oon ben Snrgern
mitt SSerluft feine« SSoIdfe abgetrieben; gog nmb SWtttemad^t
in bie Sre^grafffd^afft Dübing^anfen nnb berfroer biet SSoIdf.
Anno 1638 ba« gan^e ^öl&t mnßten toir anff ©tabtberg
contribuiren, loftete abn 500 23^Ir. — 3tem ben C^^fPf^^^
nac^ 6orba(^ 750 ^^Ir. — ^tem Obrift SBeft})^aIen, Obr.
Äredenberg, Obr. ©ofeen, Obr. ©artenberg »egen SKard^en
nnb ©nrd^jücgen ad 300 Vflx. geben.
Anno 1639 tl^at bie fa^ferle. Kontribution anff ®tabt=^
berg 500 Zi^lx. — 5Ra^ 3Kefd^ebe, Slrn^berg, Drolßl^agen
230 X^x. — Sl^m 10. Octobris ejusdem fam ber MPW^
Obrift Uffelcn mitt oiel SSoId p 9ioß nnb gne« , brante
»0) ©trafolbo.
426
bie Ofcem«^ Pforte ab, piM>&ctt bie ©tabt, mtt|tc i^m gcBen
100 ©olbtgibv loftctc in aöcm 2500 X^Ir* - 5D, 18* Dcto*-
Bri« lam ber ^cffifd^c OBrift ©ißc, lag 19 Sl^ag ftiÄ,
toftctc a^n ©clbt unb aStctuaüen 1500 SE^Ir. — ä^m 12-
Dezembris lam ein l^efftfd^ Sa:t>itain 8tcutnant, b. 13 citr
gicutn. mit 30 $f erben, ben 14. ein Sorj)^ gu 9ioi, i<^i ad
1- SKaji 1640; loftete ü6er 2000 SC^Ir. — 3n anno 1639
fd^tueg ber Obrift ©ige bie ©tabt erftlid^ in beftänbigc l^effifd^c
Sontribution, trueg un6 lange 3^^^^ monatlid^ 100 SEl^tr-
Anno 1640 lüel^ret biefe ^effifd^e Kontribution monatlid^
100 ^Ix. — S:i^at bie la^ferle. eben fo bicß, — Eodem
lagerte fid^ bie ganfee fd^toebifd^e unb l^effifd^e Waä)t im Au-
gusto bor ^Übungen unb bie la^ferle, Dor fjrifefar. Unter^»
beffen fiunb bie ©tabt loüeft, toarb bon beiben Steilen ganft
burd^graben, blieb barin gar nid^tg, anä) loenig grud^t im
gelbt SKitt SBeib unb Äinb lagen toix erbarmlid^ im SBalbt
14 SBod^en, loftete ad 9000 SEl^tr. unb blieb ßornet ^erman
©d^ornberg auffm ©oftborne botl^. ffSiie^er l^atte "tooöen feigen,
toie eö in ber ©tabt ftünbe; atß er lieber gu SBalbe getuott,
l^atte i^ne eine ^artl^e^ angetroffen tcj* — 2)ie !a^ferlm
mard^irten auff .^öd^fter unb im 9iudEmard^ fiel ber ganfec
©d^loatt l^ierauff, t^at 300 SEl^Ir. unb barüber» — Eodem lag
ber l^effifdi^e 9iitmeifter ßttenberg mitt einer Som})agnie 3Jeu-
tere ben gantjen SBinter, bie auff ^l^itippi ^acobi l^ierinnen,
foftete ad 2000 Zt^ix.
Annis 1641, 42, 43 mußten toir ben fa^ferln. unb l^effi^
fd^en ftardf contribuiren, loftete ad 5000 Zl)lx. — Ol^nerad^tet
ba§ bie be^be 2H)oftete ^ X^äge aud^ ber alte SWatl^ia« gutl^
getoefen, fo ift bod^ fo ein groffe Ääfte, al§ nid^t biet getoefen,
ba§ bie SBäffer in ben ©runb gefroren^ — 2Jom 12ten bi«
auff b. 13, 2«erfe in ber ^aä)t ift ein ©olff in bie ©tabt
fommen burd^ bie gloet^^OrdEe, aud^ in ber ©tabt gefangen*
Vulgo solent dicere: alg be« ©olffd gin* aber nid^t Äul*
gang toar«
Annis 1644, 45, 46, 47, 48 ftunb e« 7000 SC^Ir.
427
Anno 1645 Ift cm S3t[d^off t>tn ^abcrtom ^cifymnt
Sctnl^arbw« grid l^ter gctoefcn unb auf Simonis et Jnim
confttmirt ")
Anna 1646 nal^men bic ©^iDebifd^cn ©tabtfcerg ein unb
bcrtranten e« in ®rnnb. S)ero ^eit^ lagen toir fielen SBod^en
mitt SBeib unb Ätnb ertarmltd^ im SBatbt, ba& ^ung^oH
ti>arb au§ge:t>Ifinbert, ?Jferb unb Stelle lueggenontmen, bie ©tabt
bielma^IB burd^fud^et unb toa^ funben, toeggeraufct ©tunb
ad 8000 V)tx.
Anno 1648 ben 1, gebr. fielen bie ©c^ioebifd^en äu&
grandenberg in 6000 ftard l^erein, blieb nid^t ein falb, nid^t
ein iforn grui^t, nid^t ein Äleibt, §au§gerab ober einig bett>eg*
M}^, lieffen ©alba ©uarbi l^ierinnen, fo bon ben Äaifertn*
ge^o^tet, foftete in aßent 36,000 X^lr.
Summa Summarum — 229,232 J^tr.«)
Anno 1649 ipurbe ber allgemeine griebe :(>ubücirt, auff
toa^ ol^nbiöige conditiones, ift in instrumento ju finben. —
S)ie6 3fa^r i[t ber ß^urfürft bon ßölln geftorben. 8tuff SKa*
tl^äi 2^^ag ift i^m alliier jum erftenmai^I geteutet.
Anno 1650 ben 6ten Stuguft ift fo ein ftarder ffiinb
geioefen, bag etlid^e gueber mitt bem §eto umbgetoel^et feinb.
— Eodem b. 17. 9lug. l^att baö äBetter in ben tird^t^urn
gefd^tagen.
Ao. 1651 ju §erbftjeitl^ fcinb groeffe Sßäffer toorben,
baß främbbe gif(^e ^ier feinb gefangen tüorben nal^mentlidj^
©atmen ober gad^ß. £)urd^ ben Slbral^am SRoben ift einer in
bem 3Ki>üengraben, toetc^er * auff bie berbrante aWü^Ien geltet,,
gefangen, fo gtoe^ giften, loeniger ein l^alb SSirtel lang getoefen
") 8ern^iarb grid toax ^abcrborntfti^er Seitfbifd^of unb avL9
^ad^en bei 2lrn«l>crg gebürtig. 3m Shtftragc bes (£^urfürj!en unb (grg*
bifd^ofö gerbinan^ i)on (£ö(n, ber aud(> ©ifd^of ju ^abcrboru xoax, ma^tc
er in ben 9a^rcn 1645 - 1649 eine umfangrcid^c ginnrcifc burdif bie cöl»
ntf(^e 2)ioceS in Sefifaten, worüber er einen au8fü^rU(i(>cn ©erid^t er(hit*i
tcte, ber 1651 gu ^abcrboru ^ebrudt ifl. Sr cnt^^ä(t intereffantc S)ata
über ben Snpanb unferer Ätrd^en naäf bem 30iätfrigen Kriege. —
12) 2)ic ^au^Mfumnte ifl nid^t ganj rtd^tig bered^uet, pe fömmt über
240,000 Sbir., tt)o\)on toeit über bic $älfte, nämUdSi 166,901 Xi^U. attetn
auf bie Reffen, 39,200 Zi)h, auf bie @d^»ebeu unb 33,999 auf attc
übrige 2:rui>)>engattttngen fallen.
428
unb nod^ cttoa« üUx 20 ?fb. gctoogeh. !Det I^rofte l^at i^n
befcmmcn. ^')
Anno 1652 cum summa festivitas salvatoris nostri
nativitatis incideret in diem Mercurii, habuimus quinque
ferias continuas, fuitque tanta devotio, ut similis intra 100
annos non visa* Quatuor presbyteri fuerunt pra^sentes,
quorum quilibet sacra sua juxta ritum s. romanas ecclesisB
celebravit, omnesque subditi Rdissimi et illuslriss. principis
nostri in frigraviatu Dudinghusano (cum eodem tempore
comes de Waldeck, ex instrumento pacis Monasterii confecio,
exercitium orthodoxe catholicum inibi exterminari conatus
sit) in sacris comparuerunl et offertorium prsestiterunt, adeo
ut non solum templum, sed etiam sacellum catholicis et
devotis subditis fuerint adimpleta, non obstante äeris et
glaciei nimia adversitate* Quos Dens in fide conservet! —
5Die§ Qa^x ift bie gre^grafffc^afft ^Dübtng^aufeen bon bem
©racffen bon SBalbcd, üermög 9Känfter* unb Oßnabrüdifci^en
gricbcnfd^tuge« i^rcr tird^cn cntfefeet.
Anno 1653, 30 Aprilis circa 2 dam promeridianam D«
Everhardus Brunart prior in Glindfeldt et decanus pie obiit
et 2 da Maji prassentibus tiuodecim sacerdotibus, consuiibus,
consularibus, scabinis et multis aliis civibus Medebacensibus
sepuitus est. Monasterio suo bene prasfuit, pra^sertim in
praeteritis bellicosis temporibus. Ab hostibus captus est et
ingenti summa dalerorum se redemit, sepius omnibus mobi-
libus spoiiatus et Deo adjuvante illico alia recuperavit,
sicque monasterium conservavit. Cum magistratu et omnibus
concivibus in tanta concordia vixit, ut ne semel discordia
sit audita.
IS) S)a9 f(^eint merlmürbig genug, xotii ha9 fleine gtügd^ett
SWebebad^ nur fclS^r mittelbar, burd^ bie Orfe, bie @bcr, bie @(i^toalra unb
Sutba mit ber fdmenreid^en SBefer 2ufammen(5nat unb an 2000' über
bem 3Reere jttcßt.
~- *>> j*O^Q(v CCC« —
429
XDL
Lumen majns obfnscans minns, sive nobilissimae
orbis Gesecae, inter landatissimas et antiqnissimas
distrietis Westphalici civitatis oppidi celeberrimi, origo,
flos et praeclare gesta ab admodnm revereodo domino
JodoGO Hattenkloidty ipsins nrbis Gesecae qnondam
Goncive et canooico regnlari in Boedeken, olim annotata
et conscripta, nnnc vero perfecta et in nnnm redacta
h reverendo patre Jodoco Poetteken, canonico
regnlari in Boedecken.
Anno incarnationis Dominicae.
1699.
ÄÖenn totr ber nad^folgenbcn Oefd^td^tc bcr ©tabt
®efele in unfercn Dueüen einen ^a^ einrannten, fo gefd^iel^t
bieö nxd)t fotuol^I nni ber barin entl^aftenen älteren 9?ad^rid^ten
tt)iüen, benn biefe ffat ber 35erfaffer felbft anö anberen eigent^^
lid^en Dneüen, an« atten Sl^ronilen nnb Urfnnben gefantmelt,
bcn benen bie lefeteren feitbent in nnferem UrfnnbenBud^e "oolU
ftänbig aBgebrndt finb, fonbern bielmel^r »egen ber barin ent^
iaitenen 2:i^atfaci^en an« bem 16. nnb 17. Qai)v^m'otxt, toetd^e
ber S5erf. jnm SCi^eile nod^ mit erlebt l^at nnb für bie er
bal^er felbft alö Dnettenfd^riftfleöer jn betrad^ten ift. ©ie
bitben ben untfänglid^ften S^eif feiner ©cfd^id^te.
5Der SSerf. tonrbe nm 1640 gn ©efede geboren,*) ®e-
nauer fonnten lüir ba« Qaf)x feiner ®ebnrt, felbft mit §ülfe
1) @etbeTt »eßfäUfd^e ^eitväge im beutfd^en <S^ef(i^t<l^te. IL 1
430
bcr Oefefcr Äird^cnBüd^cr nfd^t audmttteln, mit ber SJortiamc
Ooboc, ben er füi^rte, nid^t bcr feiner Itnblid^en Zanft, foti*
bern ber feiner ßonberfion ate SKönd^ im fflofter SSöbefen ift^
unter bem er eben bedl^alb im Oefeler JEaufbud^e gar nid^t
t>cxUmmt, gr trat näntli^ in bent gebadeten filofter in ben
Änguftiner^'Orben unb tebte bort bi« gum S^ai^re 1683, n>o
er bom bamaligen ^rior §einrid& ^e^btme^er nad^ Unna ot^
SBeid^tbater be^ Slonnenttofter^ jnr l^etl. 23arbara nnb ate
^aftor ber bortigen catl^otifd^en ©enteinbe gefd^idtt würbe,
35iefe ©enbnng barf aU 83ett>ei^ eine« befonberen, il^m
crtoiefenen SSertranenö betrad^tet Vöerben, tDetI e« fid^ baruui
l^anbelte, einer burd^ Ungnnft bcr 3^itber]^äftniffe gang l^crab»
gelomnienen geiftlid^en Kongregation toicber anfjnl^etfen. 3)a«
Änguftiner 9?onnen!Iofter gu Unna, geioöl^nlic^ ba« ©üfterl^au«
(©d^toefternl^anö) genannt, toax um 1450 geftiftet. ®teid^
boui Slnfange feine« ©ntftel^en« an, ftanb e« unter ber Sfnffid^t
be« ^rior« gn S3öbefcn im ^ßaberborntfd^en; tt)a]^rfd(^einlid^
toeil biefe ßanönie gnr ©tiftnng bcffdbcn toefentlid^ beige^^
tragen l^atte. Qm ^af)u 1588, nad^bem bie ^riorin be«
Ätofter« einige ^al^re toorl^er geftorben tt)ar, begannen bie
9ionnen, toeld^en bie Orben«regeIn läftig getoorben unb bie
eben beöl^atb feine neue ?ßrtorin loäl^Ien tooßten, ba« Ätoftergut
unter fid^ gu tl^eilen, iebe einen befonberen ^auöl^alt für [xdf
gu fiteren unb um bie« burd^guf efeen , fid^ eingeln gur lutl^eri*
fd^en Seigre gu befenncn, ^Darüber fül^rte ber $rior gu S3ö*
befen ^einric^ t), Slel^men gut. SBafeltu« bei bem §ergog SBil*
l^elm gu Siebe jc. 93efd^tocrbe unb ertoirfte einen Sefel^t gur
SDSieberl^erfteßung ber ffIoftergud(^t, worauf bann bcr bamalige
9Jector, $ater ^ol^ann ©ra^l^of, bie ffial^t einer neuen ^riorin :
Glifabetl^ gu ©taube "braute, o^ne jebo^ bie 5Konnen gur
Strennung bon bem luti^erifd^en ®faubcn«belenntniffc beioegcn
gu Wunen.
©ein 5Wad^fotger ^fol^ann SWimbcrg, ber 1623 bon S88^
belen l^icl^er gefd^idft tourbe, fefete gwar burd(^, ba§ bie ©d^toe*
ftem fid^ toicber gu einem gemeinfamen ^an^^alt bereinigten,
aud^ feinem ®otte«bicnftc bciwol^nten. Aber bie bamaligen
Arteg«tttmtl^ tmb bie SSiberf^&tiftiglett ber Stonnen belfi^
431
fllgten tl^n fo, bag er fte 1625 »tcbcr öerKeg, ©eine O^tenfte
tourbcn nun eine 3^itfÄ^9 bon einem tJrangi^canetmönci^e au^
f)amm bcrfcl^en, afccr ond^ biefer fonnte e« mit ben gnc^tlofen
9lonnen nid^t an^l^atten. Sr mufete eBenfaü^ »eichen; tooranf
bann bie Sionnen fid^ toieberl^oft jnr lutl^crifd^en JRcIigion
befannten, tntl^ertfd^e ?ßrebiger anna^^men, bie ©crätl^c unb
®üter bcö filofterö berfcrad^ten unb bie tIoftcrfa^>eöe berfaöen
liegen. (Srft in bem 3ieIigton«bergIeid^e bon 1672/73 gnjifd^en
33ranbenBnrg unb ^fatjneuburg, tourbe Slrt 2 §• 6 feftgefefet,
bag in bem 5ßonnenlIofter gu Unna töieber [o biele cat^^oüf^c
Jungfern jugelaffen »erben foüten, atö am 1. ^f^tiuar J624
crtoei^Iid^ barin gelcefen. ©ie Sluöfül^rung btefeß ÜSergteid^«
fanb aBer neue, faft nid^t gu Befiegenbe ©d^toierigfciten baburd^^
ba§ ein groger SSranb am 18. October 1678 aße Ätofter*
gefcäube mit ber fia^)eüe unb aüen urfunblid^en SSerBriefungen
bernid^tete. ßrft nad^ bielfad^en ©oöigitationen ber Äat^oßfen
in Unna, ernannte ber ßl^urfürft b. 33ranbenburg Sommiffa«»
rien gur SSoögiel^ung ber SReligionöbergtetd^e, loeld^c am 31.
IDeg. 1682 bem ^rieftcr Stuguftin SSoget, im 5ftamen be« fünf-
tigen ffleid^tiger« unb gttjeier geiftlid^er Jungfern, aße0 gum
el^emaltgen tlofter^^gonbent ©el^örige üBergafcen.
3u biefem neuen iBeid^tiger nun, ber gugleid^ Pfarrer
ber catl^oltfd^en (Semetnbe in Unna ttjar, »urbe ber ^ater
3foboc SKattenKoibt Beftimmt, ber baburd(^ ge^iffermaagen bie
Stuf gäbe erhielt, bie tl^m angubertrauenbe Kongregation neu
gu fd^affen. @o fc^toierig biefeö and} toar, fo getang e^ il^m
bod^ mit §ülfe feiner ©laubenßgenoffen gu Unna unb bed
5ßriorö gu Söbefen. ©d^on am 1. "äpxxl 1683 begann er bie
9ie^)aratur ber Äa:t>eße; am 14 5tuguft fonnte er bie gtoei
Älofterjungfrauen, loeld^e ber $rior an^ bem 5ftonnenHofter gu
aiuben lommen lieg, aufnel^men unb am 16. October feierte
er ben erften ©otte^bienft in ber ^ergefteüten Äaj)eöe. 5Wid^t
lange nad^bem fid^ ber ^rior §e^btmei>er über biefen guten
Srfolg gefreut l^atte, ftarb er am 9. S)eg. beffelben ^al^r«.
SWattenMoibt feierte fein ?tnbenlen in banibaren tateinifd^en
ffierfen, lieg aber in ben ©eftrebungen filr bie il^m onbcr«-
trauete (^emeinbe nid^t nad^, ffir bie er xioäf cm 10. ®ipt
432
1697 bie hd einem ^nben in ^amm fnr 28 Vttifix. Derfe^
@Iode eintofete. %n 7. ÜRai be« folgenbcn 3a^r« ftorb er
fetbft, ein 0^>fer feiner rafttofen ©orgen, in noc^ fraftigem
^anne^atter.
«tt« Siebe jnr »aterftabt, bie feiner gamilie mehrere
9tidfttt nnb Sfirgermetfter »erbanfte, begann er noc^ in So*
befen, bie nacftftel^enbe ©efc^ic^te berfelben, bcrcn Seenbignng
il^ni aber bnrd^ bie SKü^feeltgfeiten feiner ©teUnng in Unna,
^unntdgtic^ gemacht »nrbe. Stufferbem l^intertieg er eine ^anb^
fc^riftlic^e ß^ronif feinet 31onnenHofterö nnter bem %itd:
Chfiuiicon Monasterii s. Barbar« virg. et Martyr. ordiais
canonissarum regulariam s. Augustini intra Unnam siti.
Inceptum 1683 sub Jodoco Mattenkioidt canonico regulari
8. Aogustini, professo in Bödeken, pastore catholicorum in
Unna, totiäft t>. ©teinen in einem bentfc^n Sn^jnge mitgc^
tl^ilt ffat^) !Die unboflcnbete ©cfc^ic^te »cn ©efefe ift ft>ater
1699 bon einem Köftertid^en aRitbmber be« SSerfaffer«, bem
^ater 3[oboc ^dttefen im RUfttx Söbcfen fiberarbeitet nnb
mit einem SSor* nnb <Sdfln^oxtt begleitet toorben, n>i>raud
gn erfel^en, too« ber SSerfaffer fnr bie SSoQenbnng feiner
Slrbeit nod^ beabftd^tigte unb gen>t^ auc^ geleiftet l^aben n>ärbe,
toenn er bom S^obe nid^t »ärc äbereilt n>orben.
Da« l^anbfc^riftlic^e Original ber (SJefc^ic^te, ^at bcr
Herausgeber nid^t au«finbtg mad^cn lönncn. ßö ^aben U}m
aber gn>ci Äbfd^rtften borgelegcn, »obon bie ilterc gleid^jcittge
A. bem Stbbrude jnm ©runbc gelegt ift unb bie fpäterc nur
»emg lungere B. ber SibKotl^cI be« l^iftortfd^en 95eretn« ju
^aberbom gel^ört ßingelne Stbmeid^ungen beiber bon etnanber^
finb in ben 5Woten bermerft. Die äbfd^rift B. »urbe 1735
»on bem ©erid^tfci^retber Q. §. iKotten ju ©efele, bem $ater
3oboc, SBafferman gu Söbelcn mttgetl^eilt, tote btefer felbft in
folgenben SBorten bermerft l^at: Haec communicala humanis-
sime F. Jodoco Wasserman can. reguL professo ad s. Mei-
nolplium in canonia Bödecensi a consultissimo doctissimoque
s) t>.j@teittett »e^. (Sefdft. @t 13 @. 1200
4S3
domino- D. J. H. Nolten judioii Gesecani commentariensi
meritissimo
Anno qvo Padera Clemens Avgvstvs In ora
Präsens Ipse svl renovat pla fana liibori.
rooxan^ i^eröorjugei^ctt fd^cint, ba§ bamate im Äloftcr 83SbcIcn
tDebcr ba^ Original, nod^ eine Slbfci^rift beffelben fceflnbüd^ »ar,
Äu§erbent cnrfirt in ©efefe andf nod^ eine popnlaxt aUx
fel^r freie Ueberfe^ung biefer lateinifd^en ®e[ci(^id^te, unter bem
Sitel: Urft)rung, Äuffommen, ru^mtoürbige ^atcn ber tool^t*
eblen ©labt ©efefe, befd^rie6en bon bem el^rttjürbtgen §errtt
^xxi. 3^obocud SJKattenHoibt bormaltgen 9Kitbärger jn ®efefe,
nad^maten ßanenicu^ regulari« im Älofter SSflbefen; je^t aber
öoflfommen gemad^t unb in^ JRcine gebrad^t burd^ ben el^r».
^errn $rn- ^obocud ^ottefen, 6an. reg. In SSöbefen im Q.
1699- Diefelbc cnt^t nid^t attein nid^t« me^r atö ba« tat
Original, fonbem an gar bieten ©teßen, befonberö toenn ed
giit lateinifd^e SSerfe gn fiberfefeen, weniger ate baffelbe. 5Kur
i^ic nnb ba gibt fie einige menige S^^ä^t, bie in nnferen "Sl^ttn
ertoäl^nt finb.
Proemlum ad leetorum Geseceiuieiii.
Präsentem traclatum de origine, prog^essu et flore
urbis Gesecsß fideliter non minus quam laboriose, insertis
hinc inde doctis et elegantibus versibus, ex variis archiviis,
manuscriptis , membranis collegit quidem et composuit, dum
viveret, admodura reverendus dominus Jodocus Matten-
kloidt, dictsß urbis concivis, canonicus regularis in Bo&deken ;
ast curis postmodum parochialibus in Unna distractus, et
morte prsmatura prssventus, quod inchoaverat opus, perfi-
cere non potuit, alias juxta votum suum concivibus suis
dedicandum. Ne tarnen gloria ipsius Gesec© et labor memo-
rati pi® memorise Domini Jodoci Mattenkloidt simul et semel
consepeliatur, dum illius pr©clare gesta, origo et progressus;
hujus vero in iisdem undique conquirendis indefessum Stu-
dium tacerentur, necesse fuit publica^ luci consecrare ea,
28
434
qatß de laadatissima civitate sua oplime meritus et fidelis
concivis, posteritali scriptis reliqiiit. Accipe igitur hoc quan-
tumvis exigouin opusculum, benevole lecior, et si qne ad
tui tuorumque instructionem in eodem tibi tuisque utilia
deprehenderis, IsBtus fruere, deiqiie semper memor, sero
vive et vale.
Caput primuin.
De origine nominis Gesecs.
Ut majores nostri suam famam, sua studia »ternitati
consecrarent, saxis et monumentis , ad sersB posteritatis
notitiam, titulos et facta insignia insciderutit; sed quomatn
experta est illa «eias, quod etiam monumenta fatiseant, cepit
sßre ac saxis perennius meditari, et non tantum castra, sed
oppida etiam ac urbes, ad Romuli semulationem, vel propriis
gentiliciis armis, tituiisque insignierunt, vel ad vicinorum
fontiura confiniumque silvarum cognomina indigitarunt; unde
putat Gobelinus Person quod Padera fiuvius, pado italico
similis, Carolo magno sie statuente, Paderborns^ nomen dedit,
Unde putat Cranzius L, 3. metrop. C. 15. quod Monasterium,
Westphalias metropolis, olim Mimigavordt, ab insigni ibidem
exstruclo monasterio nomen traxerit. Sed unde Gesec» titulus?
Varisß sunt super hac re opiniones; adeo ut nihil hactenus
certi de nomine inveniri potuerit. Qui putant, sie dictam
ab imperatrice Gisila, Henrici regis matre, quae quum vidisset
fontem, qui prosilit in urbe, ex petra prope sacellum s. Spi-
ritus, ad similitudinem amnis Giselas prope Bökenvörde inde
urbi nomen dederit, certe non longe aberrant; constat enim
ex vita beati Meinwerci, episcopi Paderbornensis, quod Hein*
ricus Imperator his vicinisque locis multum versatus, prae-
dium quoddam situm in villa Puochinefurti in comitatu Lu-
dolphi comilis, ecclesise Paderbornensi contulerit. ^)
Alii sie dictam putant a Geisa, qusa fuit matrona nobilis
in Castro comitum de Haholt et prima oppidi fundatrix; hi
8) S)tc Ur!. ip aBgcbrudt in ©ciBer* Ur!. ©ud^e !• ^x. 20»
9einrt49 II« Wlntttt vm ®tfe(a i»on ^urgunb.
485
certe propius attingunt. Alii ab ipso Castro quod erat
comitum de Haholt; quod verius videtur, nam in litteris
Gesekensium castrum Haholdinum, castrum Gesike apellatur.
Alii, qui putant sie dictam a regina quadam, qua^ cum
ad fontem, quem hodiedum incolaß bic Slrfd^IerttJC apeilant,^)
manus abluisset (fons enim limpidissimus ac frigidiusculus
est) annuli oblita, quem lotura exuerat, exinde jam ad all-
quod spatium abiisset, proünus relicti memor, ad pedisse-
quam dixisset: vade, vide, ge^e, fiel^c, si annulus ad fontem
relictus; hi certe joco agere videntur. Pro hac opinione
solebat admodum reverendus Dominus Joannes Wrede pastor
in Störmede, homo facetus et in antiquitatibus et historüs
patrisß apprime versatus, uti familiari versu:
5) Vade vide, sie est, puls pretium, Scabies, quis I.«
Ceterum, ut sunt diverssß opiniones, unde dicta Geseka,
sie diversimode scribilur in antiquissimis litteris« In litteris
Hildolfi Archiepiscopi Coloniensis dicitur Gesecho, in lit-
teris Othonis imperatoris, datis in Pathurbrunnon, anno 958,
dicitur Gisici,^) quas citat Ferdinandus episcopus Pader*
bornensis in monumentis suis fol 101 et Stangefolius. In
vita s* Meinwerci dicitur Gesike. In antiquissimis schedis
archivii Bodecensis scribitur: quod anno 1233 castrum Stcer*
mede prope Gesecon obsessum fuerit. In eodem archivio
Johan Füchte judex in Geseka anno 1456; in eodem
archivio Joanes Rhoden primissarius in ecciesia s. Cyriaci
in Gesiken anno 1442 etc. Sic quoque scribit Joannes
Hanecker in bello Westphalico. Henricus de Hervordia
scribit in oppido Gheseke etc. Poeta quidam antiquus
H. S* in descriptione civitatum Westphali»:
*) S)te ©ettcnnuttg ijl tiod^ geBraud^tt(i^ unb cottH)romittirt fort*
toS^renb bcn ac^^ietifd^en ©cftIpmadE bcr ®efcfcr. — ») (S« Bcbarf tt>oW
tanm ber 53emcrfuiia ^ baß e« jld^ ^ficr um eine Ueberfeftung ber 9lamtn
t>on ben 6 »cjlfSItf^en ^au^tßöbtcn ^nbclt. — 6) ©eiberft a. O. I.
«r. 9.
28*
436
„Nobiiis antlquo porrecUi Gessca mmro
Debet Haholdinis natalia nomina castris/*^)
Quoniam igitur sie variant scriptores, nemo facile divinabit,
unde urbi nomen, pra^sertim quia superest pagus dioBcesijs
Coloniensis propo Susatum, qui dicitur Altengesike, sie
prpcul dubio dietus, ad differentiam nostrae Geseeas, quod
«etate sit junior. Est deinde pagus ad Ruram fluviuro, qui
dieitur Gesecke prope oppidum Schwerdte in comitatu Mar-
cano. Sic nihil super est, nisi ut fateamur cum poeta:
„Sic pereunt homines: monumenta excelsa faliscunt
Mors etiam saxi^, nominibusque venit/^)
Caput secundum«
üno tempore Geseca in ürbem excreverit
In litteris Hildolphi archiepiscopi Coloniensis, datis in
Reeklinghausen anno 1028 dicitur villa Gesecho. ^) Henricus
vero de Herrordia ordiuis Dominicanorum ex Susato anti-
quissimus scriptor, qui exstat manuscriptus in bibliotheca
Dalheimensi canonicorum regularium s. Augustini, primordia
Geseeae altius repetit; nam tempore Ludovici pii anno 836
oppidum fuisse scribit, cujus haec sunt verba: »in Geseko
oppido Westphalis^ fuit qus^am canonica, puella multum
honesta, etiam annosa, hujus pilos omnes per medietatem
corporis sinistram totam, tam in capite, quam in palpebris
et superciliis fulmen adurens, dextram medietatem totam
intactam reliquit, nee quidquam corpus Isesit, anno supra
nominato regentis Ludovici 24> Hie notandum, quod villa,
pagus, oppidum, ab illius sseculi scriptoribus passim confun-
dantur, villa sumitur aliquando für einen guftgarten, ut Tus-
7) S)ic beutfd&c Ueberfcfeung f^attct ^ier n^ eine anbete geifl-
rei^e ^Tbleitung bed vlamtn^ (^efete, ij^httbeutfd^ ©etfele, ein. ^er
^(at3, toorauf bie @tabt fle^t, foH fonfl ein bruAigcr Ort gcwefen fein,
auf bcm bie ummol^nenbcn dauern tl^re @5nfe, m ©cfefcr ^lattbeutfci^ :
(Saufe, ioeiben Ue§en nnb ber bed^alb bie @äufe«(S(!e ^teg. ^^ad^bem
nun f^äter bie @tabt l^ierauf gebaut toav, fo er^^iett aud^ flc ben SRamen
^&ufe(fe« 2)ie ^(eituna tfl fafi totj^ig nnb tt>ürbe einer ($au@ (g^re
maäftn, — s) ®cfe!e i^eißt im ^ßlattbeutfdjen ©elfcfe. S)ie alte m^*
aejiorbene gantilie b* Slltcngcifefc ober SUben^cf^en, führte einen auf-
R)rinaenbcn ©eisbod im SBo^^en. — ») 5E)ie ttrtunbe iö i)Ott 1077.
eeiber^ U. a l. ^. 32.
437
culanum Ciceronis; aliquando für ctnctt SKc^crl^off, aliquando
pro integro pago, ut Lucse 14: villam emi, eo videre illam.
Juxla mentem Doinini Chrysosloini , qui homilia 18 in actis
Apostolorum alt: 9jSupplico et gratiam peto, imo et legem
pono, ut nollus, qui habeat villam, appareat carere ecclesia.
Pagus aliquando sumitur pro integro comitatu aut ducatu
ut patet in notis ad vitam beati Meinwerci; ubi pagus En-
gere pro comitatu Angaria ponitur numero 79,*") In diplo-
mate Henrici imperatoris scribitur : in pago Hassia , non
secus ac in Hassia regione. ATmon L* 4. c* 42« Et sie
villa seu pagus etiam pro oppido sumi potest, ad quod
videtur respexisse Henricus de Hervordia; alioquin Gesecam
non dixisset oppidum tempore Ludovici regnantis, cum con-
stet ex Gobelino Person in Cosmodromio suo cap. 38 setate
6. illo tempore in tota hac patria non fuisse locum muris
cinctum, paucis castris exceptis. Castra vero haec fnerunt
Eresburgum ad Dimolas fontes, quod Carolus Magnus anno
772 Saxoniam belle aggressurus cepit, ut habet vita Caroli.
Castrum Bodicon, <le quo litteree Bodecenses. Castrum 6e-
seke, castrum Brencken, Kirchburgnon , Wewelsburg, de
quo Joannes Horion in panegyri Paderbornensi. H©c castra
Hunnorum tempore exslructa fuere, unde visuntur hodiedum
prope dictos pagos, Hunnorum sive Hungarorum fosste, et
sie tota patria non ex oppidis, sed ex pagis et castris
constabat. Unde poeta anonynms:
Quot pagos, tot pene daces plebs omtiis habebat.
Donec iandem anno 1180 tempore Friderici Barbaross®
imperatoris, sub Archiepiscopo Coloniensi Philippo üoit §elttß^
bcrg, Ducätus Weslphali© et Angariae ad dioecesin Colo-
niensem translatus est, et devicto ejectoque Henrico Leone
Saxonisß duce e Castro Arnsberg, numeratis eidem ab Ar-
chiepiscopo 50,000 marcis argenti, **) patriae Status immu-
tatus fuit, ut villas et pagi uniri, in oppida, castella et
^0) ^adf b« Sluögabe t)on Oi)ei:l^ am (ßebrutft in iRcul^au« 1681.)
@. 388. — Vita Meinw. ap. Pertz XL 149. — n) 2)a8 castrum
t[rti«bcrö ^at ^einrid^ bcm Sötocn ntd^t gci^ört, anä^ ffat it^m bcr Sq*
hi\d^o^ 19. (Söln ffir ben 2)ucat in SBejifalen nie etmad ge^al^rt.
438
urbes excrescere et adversus comites Arnsbergicos muris
muniri ceperunU [Ita M. S. Boedecensia et Werlensia.]
Comites Arnsbergenses patri» huic semper infensi,
continuis exactionibus Martisque pressuris vexaverunt, ut
constat de Friderico comite Arnsbergico, qui anno 1122
castrum Wevelsburg instauravit et exinde variis excursio-
nibus vicina loca turbavit. [Ita Gelenius m vita s. Engel-
berti c. 42 et ex tabulis castri Burani.] Et de Conrado
comite Arnsbergico, qui non secus egerat; hie tandem
tarnen in proelio contra Bernardum de Dieseden episcopum
Paderbornensem ^^) suscepto, occubuit circa annum 1143«
[Gobelinus Person in Cosmodromio suo abtäte 6« et Her-
mannus Kersenbrochius in cathalogo episcoporum Pader-
bornensium. Aegidius Gelenius L. 3 historias in vita s. En-
gelberti.]
Quanquam yero illa pars Wesiphalias, in qua Geseke
est, adjecta fuit ditioni Coloniensi tempore Brunonis Archie-
piscopi, qui fratre Othone imperatore abeunte in Italiam,
vicarium in Germania imperium tenebat, ut patet ex Chro-
nico Coloniensi fol« 1034 et quamquam in ejusdem Othonis
imperatoris diplomate quodam legatur, quod dictus Imperator
monasterio Gesecensi dederit omne solum, quod ejusdem
civitatis interioris muri ambitu continetur^^^) attamen Geseka
nostra non prius munita^ civitatis faciem induit, quam deva-
statis belle Arnsbergico circumjacentibus aliquot pagis, coloni
migrare coacti, ut sunt yilla Stalpe, quae a sinistris est
ituris ä Geseca Paderbornam, villa" Velmede, villa Holthusen,
qudd euntibus Bodecam via est per vallem, visuntur bodiedum
rudera Coemiterii, ubi saepius demortuorum ossa arantium
rastris eruuntur; villa Stockem, Wiethem On vita s. Mein-
werci dicitur Stockheim, Winili) Heringhausen, Hüstede.
Ex bis igitur Burschopiis, ut vocant, constat hodiedum
Geseca, quae unitis viribus moenium praesidio se munierunt,
quo deinceps ab hostium insultibus tutius viverent. Sic Mein-
12) S)cr ©ifd^of l^tcß ©ern^arb ^) Ocfcbc. «crgleid^c übrigen«
Selber^ ©ef^id^tc bct tt)e|ifSIif(^fcn ©rafcti @* 102. - i3) @eibcri
Uvf. 83u$ I. 5Rr. 8.
439
wereus decimus Paderbornensium preesul, BuschtorfF pag^am,
nemore cinctum, muris inclusit, et viUanorum accessione
civitatem Paderbornensem auxit [ex M. S. BcBdecensibus]
unde legitur in Choro Ecclesi» Abdinghoffensis :
„Inclusit positis Padibornani moenibus urbem«"
Interim tarnen, priusquam Meinwercus moenia locavit, civitas
Patberbarnensis dicta fuit, sie tempore Henrici aucupis
nonus quisque vir ex agro in oppida, binc inde noviter
condita ac munita, translatus fuit, discrimine facto inter
plebem urbanam et rusticam, ut loquilur Clüverius fL. 1
antiquit. Germ* C. 13 pag« 104] sie et Gesecam colonorum
accessio ampliavit et munitiorem fecit.
Caput tertium.
Gui primario Patrono consecrata sit Geseca?
Laomedon Ili filius, Trojam condlturus, deos adhibuit
operis arlifices Neptunum et AppoUinem, qui tecti humano
schemate suam illi operam addixerunt. Sic placuit fabulari
Ovidio L. 11. Metam., nobis vero fide in verum Deum ülu-
stratis fateri convenit, cum regio psalter. ps. 126: Nisi
dominus ©dificaverit domum, in vanum laboraverunt, qui
«edlficant eam; manca est enim omnis mortalium itidustria
omnisque conatus, nisi primordia operum Deo auspice
ducantur. Hujus probe gnari majores nostri, non urbibus,
non oppidis, non castellis fundandis operam impenderunt,
priusquam designato loco, qui vero Deo invocando semper
consecrandus deputalus fuerit. Is imprimis erat zelus Magni
Caroli, qui subjugata jam Saxonia, disturbatis undique idolis,
disjecto prope Sladibergam Irmensulio. ad Lupiam deturbato
Crodo, apud Bructeros expulsa Veleda, ad Ruram eliminata
Dea Thanfana,**) Deo vero ubique templa erigere cepil
per omnera regionem illam, ad quae rudis in fide populus
confluere docerelur et sacramentis coelestibus initiari con-
suesceret, ut habet Author Iranslationis Liborianae C* 10
Nro. 2. Hinc anno 780 Paderbornae deinde ad radicem
U) Ucbcr baö templum Tanfan» f. btc HB^otlbU toon Otcfer« ttt
ber 3«tf*rtft für »efif. ®e{*. VIH @. 261.
440
montls Bresberg exstrui fecit sitcellam a Leone poittüee
consecratum, item in Siddinghausen , qui pagos dicecesis
Paderbornensis 2 — 3 horis Geseca distal, quod idem Leo
papa anno 799 consecravik; de quo Caspar Scioppias in
genealogia Barana. Hinc ait poeta quidam a Reinecdo
editus :
„Quot nunc ecclcsie fulgent, ubi vaua colebant antiqni."
Wichtrudis vidua, mater s. Meinolphi, illustris domina
in Bodicon, non procul ab hereditario Castro in eminenti
clivo fundavit ecciesiam sub patrocinio s. Martini episcopi;
restant bodiedum rudera. Eidem sancto consecratum fuit
sacellum in districtu nobilium virginum Gesec», quod dicitur
fundatum primitus a praenobili familia de Hoholt, antequam
castrum in claastrum mutaretur, jam dirutoin quidem et
anno 1686 loco suo inotum, a fundamentis tarnen renova-
tum est.
Tandem crescente ßdelium numero, regnante Ottone
magno, antequam Geseca cathedra^ Coloniensi subjiceretor,
fiindatur insignis basilica, quam ss. apostolis Petro et Paulo
tutelaribus patronis majorum pietas dicatam ac consecratam
Yoluit, «t patet ex liltens archiyii Arnsbergensis. Fuit olim
h»c ecclesia florentissima Dei ministris, lautissima majorum
fundationibus. Circa annum 1550 sub Philippe Catone fue-
runt in hac ecclesia Doroini: Henricus Beckmann, vicarius
ad altare s. Catharin». — Jodocus Herboldt, vic. ad alt,
sanctissima^ Trinitatis. — TUemannus Orth, vic. ad alt. ss.
Philippi et Jacobi/ — Gerhardus Greve vic« ad alt. s. Michaelis
archangeli. — Joannes ä Lohn vic. ad alt. s. Hyeronimi. —
Liborius Wippermann ad alt. s. Nicolai. — Lambertus Buscher
ad alt. s. Spiritus. — Bernardus Doering ad alt. s. Crucis. —
Joannes Plaggenroeyer ad alt. B. M. Virginis. — - Ravenus
ab Horde ad alt. s. Antonii in sacello Jsioe, prspositus
Monasteriensis.
Hoc sacellum in Jsloe sßdificatum fuit ä villarum colonis
ibidem sub pastore Gerardo ad s. Petrum in Geseke anno
1325. Cui pastoci quotannis reservata exsolutio 12 dena-»
441
rioram legaliuin in recognitionem. Jam dirutum est hoc
sacdlniD cnm villis adjacentibus cirea annum 1415 tempore
Theodorici de Moers archiepiscopi Coloniensis. Pr»dic-
torum vero altarium redditus, cum vix sacerdoti sustentando
sailicerent, et sie vix unus aut alter vicarius Gesee® resi-
deret, ecclesia semper vacua altarium et chori ministris
erat. Uinc Salentinus comes (senburgicus, archiepiscopus
Coloniensis vicariatuum unionem fieri edicto mandavit, quam
et ursit Gebhardus Truchsess, successor Salentini, ut videre
est in diario historisß Truchsesianse apud Kleinsorgium , ubi
expostulat Truchsess, quod ipse Gesecae praesens inspectavit,
quod ecclesia parochialis quasi plane deserta visa, cum
dominico die vicarium unum, ac unum adolescentem circum-
euntes hortum dominicum ac cantantes audisset, quam ob
causam ludibria et joci communis plebeculsß non sine gravi
religionis despectu subsecuti fuissent« Sed quod Truchse-
sius postmodum a fide apostata, electoratu ac dioecesis
imperio cedere jussus, executionem successori reliquit, qui
fuit Serenissimus Bavariae dux Ernestus. Hujus archiepis-
copali jussu, unio redituum instituta est, ut sie tum possi-
dentes eo magis in propria ecclesia aslringerentur , tum
scholarum rectores juventuti eo diligentius intenderent, qua
propter unitis aliis, reservavit huic ecclesi» pastorem cum
duobus vicariis.
Huic olim parochi» subjecta et postmodum unita fue-
runt Burschopia, Stalpe, Yelmede, Holthusten, Stockheim,
Wintheim, Heringhausen, Hüstede. Hisce omnibus sive villis
sive pagis jam devastatis, superest Benninghusium pagus,
qui in vita s. Meinwerci dicitur Bennenhusen, qui habet
sacellum sub pastore domino Joachime Linnemann fundatum
ad honorem s. Annse.
Sicut jus synodale, sie quoque tribunal prsepositursd
Sasatensis in hac ecclesia locatum est, unde antedicta
Bursehopia in recognitionem, dum synodus celebratur, jura
synodalia exponunt. [Ex antiquissimo H. S. merobrano in
choro ecclesi» s. Pelri.]
442
DucUar ex hac ecclesia quotannis solemnis suplicatio
ad statuam B. Marias Yirginis in Vernaburgo, miraculis
claram, *qui pagus ultra horae spatium Geseca distal et est
dicBcesis Paderbornensis; ac in vita s. Meinwerci dicitur
Vernithi; eodem die ducitur antedicta Yirginis statua Yerno-
burgo Salipolim exinde Gesecain, ^^) ubi cum summo populi
applausu ad portam urbis orientalem excipitur et defertur
ad ecciesiam s« Cyriaci, inde ad s. Petri basilicam, ubi
decantato hymno Ambrosiano et exsolutis populi votis, redu-
citur ad Yernaburgi thronum, comitante clero ac senatu ad
median horae ab urbe spatium, ubi inter resonantes tubas et
bombardarum lonitrua, cives Gesecenses patronam salutant
et dimittunt. *®)
Qua vero lege, quo jure hanc illustrem miraculis sta-
tuam e Paderbornensi ditione in Coloniensem Gesekenses
deducant, hucusque non constat. Sunt, qui ex voto, sunt
et, qui ex pactq^ sie fieri pulant, quod initum inter Con-
radum Archiepiscopum Coloniensem et Simonem I. de Schar-
tenberg *^) episcopum Paderbornensem, dum anno 1254 in
proeliorum contentione, quae de limitibus erat, victus, captus
et a Coioniensi praesule custodiae traditus, ac demum Wil-
helmi caesaris interVentu libertati restilutus fuit, illa quideni
conditione: ut pars altera tam Gesecaa, quam Salipoleos
cathedrae Coioniensi, pars altera Paderbornensi subesset;
ut patet ex litteris super hoc Essendiaß confectis; quas
citat Joannes Yelde. *®) Hinc sunt , qui putant , quod in
recognilionem dominii Paderbornensis , hanc ab illo seculo
supplicationem Geseca instituerit ex illa ecclesia ad illustrem
Yernaburgae virginis statuam quotannis celebrandam, qu8&
ex pacto ecclesise Paderbornensi cesserat.
15) UeBcr U!|)f\>mngc tiadj ©cfcle, fagt btc bcutfAc Ucbcrfc^ung. —
16) (gittc l^tcr folgcnbc \iOtü\ä}t 2(^oflroit>^c an ba9 (^nabcnbilb gu ^ttnt,
ol^ne gefd^id^tU^en SnW^, \6)itn für bte Cuetten übevflüfftg. -
") iöiftijof (Simon I. toar ein gcBorncr (gbct^fcrr ton bcr iüppt. —
18) 2)ie Url. ijl b. 20. Hnaufl 1256 unb abgcbrudt in @ et bcr ft Urt
©ndj I. mv, 297.
443
Caput quartum.
ttnomodo ftandatam collegium Ganonissamm.
Jam florebat in patria canonissarum prsenobilium Status,
quem Ludovicus pius anno 816 Aquisgrani in patrum con-
cilio insütuerat, jam pro Bodeca sua beatus Meinolphus
confinnationem a Ludovico pio impetrarat, jam Luithardus
episcopus Paderbornensis, fundante sorore sua, Herisiense
Collegium approbarat, etiam Haholdini comites non passi
zelum suum teneri, castrum suum Geseke ad honorem beatas
Mariae virginis et s. Cyriaci martyris in clauslrum virginum
mutant, dotant, et Wicburgim sororem suam abbatissam con-
stituunt anno 949» [Ita Stangefolius L. 2. annal qui ita se
habere fatetur ex litteris archivii Gesecensis per Joanem
Müntefering notarium juratum.]*^) Alii primam abbatissam
ponunt Hildegundem. Anno Ottonis imperatoris 12 mo Ho-
holdt nobilis de Aneholdt cum fratribus suis Brun et Fre^
deric et sorore sua monasterium Geseke in oppido suo fun-
daverunt, in honorem beatae genitricis Dei et sancti Cyriaci
martyris, quod postea per Oltonem III. ditatum et in pote-
statem regiam et tutelam acceptum et Wieburg abbatissa
constituta. [IIa Henricus de Hervordia in bibliolheca Dal-
heimensi.]
Comes Haholdl et sorcw sua Wichburg, patruus ejus
Fredericus ejusque pater Bernardus, et Hildegundis abalissa,
ob remedium animarum suarum, ex proprietatibus suis con-
diderunt ecclesiam seu congregationem in Geseke, et inci-
pientes tempore Brunonis L, archiepiscopi Coloniensis, ad
nos usque perduxerunt, semper libero usi arbitrio, sicuti
propria possidentes. Ita Privilegium s. Heriberli archiepis-
copi Coloniensis de anno 1014,^*^) lila pars Westphaliae,
in qua Geseke est, adjecta est dilioni Coloniensi tempore
Brunonis archiepiscopi, in qua Otto rex exstruxerat mona-
sterium* [Ita chronicon Coloniense foL 134.]
«) SJergl. b. Urf. £)tto»ö h to. 952 in ©etber» Urf. »ud^c r.
9?r. 8. — 20) @eiberft U. «. I. Ifh. 23.
444
Quod hie dioitur exstructum ab Oltone monastermm,
est contra annales« Hoc vero constat, quod Otto I. hoc
monasterium privilegiis donavit, ut habet Kleinsorgius foL
74, ut patet ex diplomate dato in Walahusun anno 952«^^)
Deinde ex diplomate dato Paderbornes: in quo Otto rex
sanctimonialibus, in proprium donavit quidquid malhure
in Gisici marca habuit. Actum Patherbrunon. [Ex antiquis
5chedis, raonumentis Paderborn, et Stangefolius.] ^^^3
Patet item ex privilegio dato anno 984 ab imperatore
Ottone, interventu s. Henrici Bavororum ducis, in quo con-
ceditur libera electio persona^ idoneae in abbatissam et ne
quis judex ssscularis jurisdictionem in monasterium ipsum
usurparet.*^) Asservat haec ecclesia penes se reliquias s,
Cyriaci martyris, quas putant quidam Gesecam delatas a
Brunone archiepiscopo coloniensi, qui idem s. Patrocii mar-
tyris ossa tulit Susatum.
Abatissa pr^nobilis hujus CoIIegii, jus habet conferendi
pastoratum ecclesi» s. Petri, ut patet ex privilegio: Ego
peccator Anno archiepiscopus servus serTorum Dei, mise-
rans inopiam sacri coenobii, quod est in Geseke, suadente
Hattwiga abbatissa ejusdem loci, contrado ad ecclesiam s,
Cyriaci, baptismalem id est matrem ecclesiam ejusdem
vill®. Actum anno 1074.^*)
Hoc diploma successor Annonis Hildolfus archiepis-
copus conßrmavit ac renovavit anno 1078^ 9. calend. febr.
in Recklinghausen, [ex archivio Arnsbergensi].^^) In eccle-
siam hanc ab iniüo tantum collegiatam, Henricus 11. archie-
piscopus Coloniensis, Susati residens, anno 1317 jus paro-
chiale contulit ac Baptismi fontem concessit, ut et ab illo
tempore :
Divisum Imperium cum Jove Csesar habet«
21) ©cr0tci(^c S»otc 17. — s») SBergt ^ott 4. — 23^ ©ie Ur!.
ift t5on 985. @ctbcrfe a. O. I. ^. 15. — 24) 3)ie Urfunbc tfl abge-
brudt in @ eiber ^ Url. ^näf I. ^x. 28. - «5) Slbgcbr. bafelbfl, I.
9?t. 32.
445
Pars altera paroeci» s. Petro, pars altera s. Cyriaeo cessit,
ut ex archivio Amsbergensi annotavit consultissimus et cla-
rissimus dominns Bernardus Witte, juris lioentiatus et consul
Gesecffi.
Anno 1587. 25. Junii dum sub archiepiscopo Colo-
niensi Ernesto Bayarorum duce, unioni redituum Gesec»
serio insudatum fuit, cepit hsßc ecciesia (s. Cyriaci) habere
certum sacellanum, qui paroscisD assignatsa curam ageret;
huic sacellano in partitione obTenerunt reditus altarium s«
Ann» et s» Mari», Frühmesse, cum »dibus beneßcii s. Jo-
annis sub turri homiliarii seu diaconi, postmodum bcö Sa^^
^pcttonö ^off dictis. Has sacellani ©des anno 1597 con-
struxit Joannes Grotthauss provisor ecclesi»«
C»terum cepit h»c ecciesia maxime florere et quasi
a fundamentis reparata enitere, sub admodum reverendo
domino Jodoco Koppenradt, qui ecciesi» hujus acerrimus
defensor, privilegia, qu» nunquam habuit, quo unquam
modo poluit, acquisivit, auxit, conservavil. Is primus ursit
titulum pasturis in hac ecciesia. Constat enim ex litteris,
quod pr»decessores non ultra sacellanos egerint, ut patet
ex libris admodum reverendi domini Joachimi Linnemann,
qui prsenotautur titulo sacellani ad s. Cyriacum. Ex epistola
quadam admodum reverendi domini Liborii Soestmann qui
se scripsil vicecuratum. Ex litteris admodum reverendi
domini Joannis Kramer professi in Bödeken, cui sat erat,
quod sacellanus esset« Constat etiam ex annotationibus
ipsius dicti domini Joachimi Linnemann, in quibus sie habetur :
sacellanus ad s. Cyriacum non habet titulum seu formalem
collationem, sed arrha assumitur, nisi quod uni vel alteri
perpetuatio sit promissa. Item in unione Ernestina erecta 1587,
ab archiepiscopo Ernesto tantum tribuitur titulus sacellani. Item
in ordinatione processionis Vernensis ab archiepiscopo Ferdi-
nande facta. ^®) Legitur in antiquissimo quodam M. S. mem-
^0) ^er @a6: Item — facta fel^tt in A.
446
brano codice chori in ecclesia s. Petri, quod ex pacto divi-
sionis parochianim , reliquiae s. Cyriaci ipso dedicationis die
ad s. Petri ecclesiam, comitantibus canonicis et canonissis
deferri debeant, nimirum in recognitionem matris ecciesias.
Sed laudatissima haec majorum pietas jam efSoruit et nihil
post se reliquit nisi tricas, quas in matrem ecclesiam filia
movet, prsßsertim post obitum domini Joachimi Linnemann
pastoris ad s. Petrum.
Cautum fuit in divisione paroeciarum ut non nisi in
ecclesia s. Petri Omnibus totius civitatis defanctis canjpa-
narum usus adhiberetur, nimirum in Signum juris et praee-
minentiae« Sed sub domino Jodoco Koppenradt jus simul-
taneum in defunctos s« Cyriaci ecclesia sibi arrogavit, unde
et campanarum pulsus pro defunctis adhiberi cepit.
In ipsa s. Cyriaci ecclesia primum et superius stallum
est pastoris ad s. Petrum, olim in processionibus habuit
suum locum juxta abbatissam; nunc autem primum prae
aliis sacerdotibus, in publicis conventibus et processionibus*
Ast haec praeeminentia, quod publicas ssepe tricas excitavit,
jam cessat, ita ut jam quisque pastor in sua parcecia prse-
emineat
Quod igitur haec ecclesia adeo reflorere ceperit in
acceptis referre debet saepe dicto domino Jodoco Koppen-
radt; meruit igitur zelus ac indefessus viri labor pro domo
Domini, pastoris titulo honorari; obiit anno 1693 mense
Septembri^'') de ecclesia sua optime meritus.
Caput quintum.
De indnstria ac labore incolaram Gesecs.
Est sane hie locus, ubi sudat Adam, ubi non nisi
labori omnia Dii vendunt« Indicat hoc loci Situs ; neque enim
hollandos in plateis nitores, nee delicias venetas offendes,
quin potius congestos ex Caballino bubuloque fimo aggeres.
27) quarta Octobrts B.
447
qaos certo anni tempore incolae loci plaustris imposilos
iirbe educunt in agros, exinde saginandos. Ünde ajit Yir-
gilius L. 2. Georg.:
Fundit humo facilem victuin justissima tellus
Hinc labor, hinc sudor et certe qui Gesecae non laborat^
non manducat:
In de genus durum sumas, experiensque laborum
£t documenta damus qua simus origine nati«
Ferendis scilicet laboribus natum est genus humanuni , ^^)
dura quidem lex, sed ad virtutem et industriam exacuendam
necessaria. Virgilius bene L. 1. Georg»
Pater ipse colendi
Haud facilem esse viam voluit; primusque per artem
Movit agros, curis acuens mortalia corda,
Nee torpere gravi passus sua regna velerno,
Certe non invenies Gesecae Sybarilas, qui populus adeo
desidia torpebat, ut eorum aliquis, cum aliquando videret
fodientes in agro colonos, animo deficeret; tantus hominem
laboris horror invaserat; imo nullum hlc populus opificium
in snam civitatem admittebat, quod cum strepitu exercetur,
adeo ne quidem gallum gallinaceum fas erat alere^ ne quid
esset, quod somnum interrumperet, ut habet Athenaeus L« 2«
Ad Gesecae nostrao in laudem cedit, quod Hermannus Mat-
tenkloidt judex Gesecensis scriptis suis inseruit:
In Geseca durae posuere cubilia curae,
Divite fimetis regnat in urbe Ceres,
Si vis esse civis forkunae divitis heres,
Multos sudores otia nulla feres.
Hinc incolsD moniti loco habent, quod ait Siracides c. 7«
non oderis laboriosa opera et rusticationem creatam ab altis-
simo« Seu musis igitur seu Marti, aliisve manuum studiis
28) 2)te beutfd^e UeBerfet^ung gibt btefed SC^tom burd^ bie etma9
r5ctotif(]^erc ^Jrafc toiebcr: S)a« mcnfd^U^c ©efd^tcd&t tfl geboren gur
3LxU\t, to\t ber (Sfet jum iSadtragen. 5Die im Xti^ folgenbe @tette aus
SirgiU @corgtca ijl ebenfafi« mit iumori^fd^er grci^eit übertragen unb
erinnert abermaW an ben (gfet @le fogt, ber ®ater greift gum Mng
unb jeigt bem ©ol^ne * ffiie man fldj üben fott mit SWüy nnb gtetg. *
^e gaut^eit bringt vm9 !S)i|ietn nnr gum So^ne * Unb biefe ftnb für
nnd bod^ ^erbe ^)>etd.
448
itisttdan^nm ril, semp^ Gesecos paralos, kriaMrio^fHe ad
laboreiS invenies.
Caput sextum.
De animosilate Gesekensiom et iteratis contra bestes vietoriis.
Non inani tilulo in publicis Gesekensiorn titulis scri-
bilur: Sic 9Kattl^afftc öan ©cfefc.
Ad portam urbis occidentalem traballi olim'^®) carac-
lere saxo incisum fuit: SBan ber Sl^urffirft öon Sötten unfcr
gnäbtgfter §crr [id^ nirgcnb« berbcrgcn !ann, haec civilas illi
refugium esto. — Tanta erat Gesekensiuni audacia tempore
Truchsesii, quem illi electoratu Coloniensi amotum profugum
defensuri, quasi jurali in forlunam ac vilain ofBciis prosecuti
sunt« Jam vero extincto hoc audaci synibolo modestius
legitur: Felix civitas, quae tempore pacis de belle cogitat.
Nimirum: Percussi bello, bella futura timent*
Anno 1254 Conradus de Hochstadt archiepiscopus
Coloniensis Simoni de Sehartenberg ®^ Paderbornensium
episcopo inbibiturus, ne castrum Viiisi prope Saltzkottenam
communiret, praesidia militaria Gesecae imposuit, quae Pa-
derbornensibus forliter restiterunt ac ipse episcöpus cessil
in victoriam Coloniensibus, traditus archiepiscopo in custo-
diam. [Ex bibliotheca Bosdecensi«]
Anno 1326 cum jam multis annis dissidia ac lites
inter castrenses et civitates ducatus Westphaliae, quae sunt
Brilonia, Geseca, Ruthena, Martismons, tandem Gesecae pax
burgensis inita ac confirmata fuit. [Ita M. S. Boedecensia
et Kleinsorgius in chronico.] '*)
Anno 1410 Gravis dissensio inter archiepiscopura Co-
loniensem Fridericum et Wilhelmum de Monte Episcopum
29) 3). ]&. gur Seit b«8 ÄBfatt« toom (gtjMMof Srud^fcö, »o bic
aroße» ©ud^pabcn an bcr S33cP^)fortc citigc^aucn tourben. 8fanb6etner-
futifl in B. — 30) (g. i^otc 17 unb 18. — 3i) S)er Sanbfriebc too»
1326 unter bcn ©urgmännern unb ©täbten SBcflfalcn« ifl abgcbrucft in
©clber^ UtI. «ud^clL i»r,615. 2)«6 er gu @efcfc obgefci^loffett »i>rbett,
fielet nid^t baraud l^erbor.
449
Paderbornensem exorta, animos primo deinde manus prin-
cipum ad arma movit. Colonienses irruptione facta in Dell-
brugiaiD, cladem primo passi sunt, fortius deinde steterunt
Gesec», praesidio confisi. [M. S. Boedecensia*]
Anno 1412. Castrenses quidam confoederati Paderbor-
nensium partes acturi, facta irruptione in agrum Gesecensem,
ovium inde armenta spolio subducere nitebantur, intercepti
a Gesekensibus, captivi Gesecam deducti sunt; quos inter
comes de Nassau praepositus Monasteriensis, ut videri potest
in litteris relaxationis, in archivio curiae Gesekensis, ^ol^ann
t)on $Ietten(erg miles, Hinricus de Lansberg, Ernestus ))cn
©d^ncücnbcrg, ^ermann ton 6o6bcnrobt, 6orbt »iabbcbcrg,
^ol^ann Ärcggc, ^cnrid^ de ^fettcnbcrg, ^cnrid^ gtc^, ^fol^ann
d: ^cnrid^ fratres de $c^c, 8B%tm SSagct de et^JcIc/«)
^ermann bon Settmete etc. dimissi tandem sunt, facto jura-
mento, de nulla post hac hostilitate in agro Gesekensi
exercenda*
Anno 1415. Cum inter Paderbornenses et Colonienses
in causa limitum dissensio esset, Paderbornenses Geseken-
sinm fines aggressi, direptiones armentorum moliebantur
duce Bernardo de Hcerde nobili in castro Boca ad Luppiam.
Gesekenses pro more suo, viriliter sua defensuri, bostibus
prope quercum, qui in hodiernum diem vocatur bie l^oQebe
(i\fät, qua euntibus Saltzkottenam via est, animose obvii
et facto cum Paderborncnsibus proelio, de quadringentis
quinquaginta caesis Gesekenses triumpharunt, nam bestes
prodigio coßlitus inmisso territi, fugae terga verterunt.'^)
Comparuit namque s. Cyriacus martyr diaconus, tamquam
miles cataphractus niveo insidens equo, quasi Gesekenses
suos defensurus. [Ex publicis tabulis urbis Gesecae anno-
tationibus Joannis de Fordt tum consulis ibidem, quae asser-
vantur in curia Gesekensi, et ex quodam antiquo Missalf
«0 »oigt ton CIf|)e. — 33) fßiditxäft fottcn |l(3J hierauf bie in
ttuferem Ur!. ^u^e 11. @« 480 i»ote 523 mUget^ilten 8etfe be}ie^n;
tt)ien)o(I biefe bad (Sreigniß tnd 3abr 1315 fe^n.
29
450
ecelesiae s. PetrL] In M. S. Hermanni Hattenkloidl, judicis
Gesecae, inter celeros reperiuntur hi versus:
Niibe snb augnsta niveis victoria signis
Adfuit et viso sign» sub ense dedit
Hie füget, hi fugiuut, Geseci stetere iriumphi
Divi Cyriaci Martyris auspicio.
Unde hodiedum in collegiata Gesecae ecclesia visitur
8. Cyriacus tanquam miles cataphractus , in antiquissimis
statuis ac picturis.
Ut igitur Gesekenses Deo optimo maximo et s. Cyriaco
martyri, tutelari patrono, grates rependerent, ac serae poste-
ritati datam coelitus victoriam commendarent, facto annuo
YOto solennem quotannis supplicationem extra urbis muros
instituerunt, in qua et reliquiae Patroni circumferuntur. ^^)
Anno 1470. Sub archiepiscopo Coloniensi Roberto, Con-
radum nobilem de Patberg Gesekenses captivum delinuerunt,
ut videtur ex litteris ab archiepiscopo ad senatum Gese-
kensem datis in $o^))eföbDrf anno 1471, quibus demandatur
senatui Gesekensi, ne Patbergianum dimittant* Visitur hodiedum
intra urbis moßnia, prope Orientis portam, carcer subterraneus
et turris eminentior, quae Patbergiana appellatur, quem
putant quidam in pretium relaxationis ab antedicto Patber-
giano exstructum et inde traxisse nomen.
Anno 1532. Cum in Hermannum de Weida archiepis-
copum Coloniensem administratio dioecesis Paderbomensis
electione devolveretur, dissensionem communis plebeculae
ac seditionem Paderborna sensit, unde occlusis per aliquot
dies portis^ aditus nulli nee exitus patebat; tandem jussu
archiepiscopi Gesekenses evocati, ut duce arcbiquaestore
Padibornam occuparent. Audito Gesekensium adventu, reclusis
portarum repagulis, sedata est parumper seditio. [M. S.
ßoedecensia*] Unde prioris aevi versus:
»*) eine Begciftcrte H^ot^cofc bc8 frtebRd^cn SDtacon« (Stjriacu«
Ol« Äürafjlcr bcr ^irnrnttWeti ©ccrfti^rtaren, im Sa^ibarpt^I mit »erfen,
loe^e im Zti^U folgt, übergeben toir, o^ne fla^t\^t für btc ©cf^td^tc.
451
Beieka Susatam, Padibornam (leseca sedat,
Sedat, qiias fundit Padra rebellis aquas!
Anno 162i. Dum proHigato Palatino, Bohemia in fldem
Ferdinand! Caesaris redit, Westphalia fidem violans, ducem
Brunswicensem Christianum, novum caesaris hostem, pala-
iini partes aclarum, in imperium dimittit, ut ait Lotichius
L. 10. C. 6. Fnriosus igitur hie hostis per Saxoniam, Wesl-
phaliamque coUecta haud sperncnda manu, per Hassiam facto
itinere, palatinatum petit mense Octobri, Mansfeldio opem
laturus. Facta igitur in Mognntinam dioecesin irruptione,
caedes colonis, pagis ignes, urbibus, arcibus <lemolitiones,
vineis, agris devastationem intulit; sed inde adventante
Anhaltio comite fugatus, in Westphaliam deflexit; Pader-
bornensem, Monasteriensem et Coloniensem dioeceses omni
cladium genere devastans«
Anno 1622. 2. Jan. Christianus dux Lippolim occupat,
ipsis civibus hispanicum praesidium prodentibus. Eodem
anno 4. jan. missis Gesekenam minacibus litleris hyberna
postulat; sed 15*f jan. numeratis 1500 imperialibus inimicos
hosce hospites Geseca alio diverlit; attamen non longo post
tempore, immemor bellici census, quem Geseci numerave-
rant, contra litteras et pacta [ut videre est in archivio
Gesekensis curiae] dux Brunswicensis trecentos circiter
de exercitu suo armatos, urbem Gesecam inopinata irrup-
tione invadere jussit, qui praedas, caedes, ignesque com-
rainati, tandem superveniente Coloniensi exercitu, 5. Martii
fugati ex Geseca caesique sunt. Eeodem 23. jan. Susatum
ac dein 29. jan. Paderbornam Brunswicenses intercipiunt,
ubi dum Christiano duci omnia ad nutum fluunt, Judaeorum
bonis Paderbornae publicatis, mulctatis ingenti pecunia cano-
nicis, expilatis hinc inde civium aedibus, ablato ingenti
reconditorio ossium s. Liborii episcopi, aliisque pretiosis
fidelium donariis ornamentisque, temeraria manu ex summa
aede surreptis, ac in monetam cum ista inscriptione : ©otted
rSxtmxh, ber Pfaffen gcinb^^) conflari jussis, memor cladis
»5) cum ista - gcitib, fe^ft in A.
29 ♦
452
istius, quam quidam ex suis non ita dudum in Geseca passi
erant, eamque indignabunde ferens, fugam suonun caedeinque
ulturus, eodem anno 5. Aprilis die Gesecam obsidere c^il^
adductis Neuhusio tormentis bellicis, orbemque graviter pre-
mere. Sed Gesekenses more suo generosi, siih duce ac
heroico viro Theodoro Othmaro ))on (SrtPttte hosiium insultus
aliquoties repulerunt; imo inter ipsas portarum angustias,
quas hostis jam ferme occupaverat, ad 1200 de Brunswi-
censibas, tum pedites tum equites, omnino contriti fuerunt.
Superest hodiedum mililaris aries in ecclesia s« Petri, quem
hosti in hoc conflictu ad portam, quam vocant pecuarians,
abreptum, Gesekenses triumphp consecrarunt, imo nee feminis
animus et audacia defuit, nam civibus miliübusque sine dis-
crimine mixtae, hae fervidam aquam, picem illae et suipbur,
saxa, trabes, quaeque alia furor arma ministrabat, in oppug-
nantes devoivebant, imo de coelo dimicatum est contra eos.
Stellae manentes in ordine suo adversus Sisaram pugnave-
runt. judic. 5. v» 20. Contra Amorrhaeos Deus armavit
elementa Josue 10. Coelo non intermissa tempestai« et
imbribus, adversus bestem militante, judic. 7.
12ma tandem Aprilis die, Brunswicensis dux obsidionem
solvere coactus, ingenlem suorum jacturam passus, recessit'®)
ex metu comitis Anholti et Henrici Bergii, quos ex palati-
natu cum expedito milite Ferdinandus archiepisöopus Colo-
niensis evocaverat, ut Brunswicensem ditionibus suis excu-
terent. Staute hac obsidione Theodorus Otmarus dux per-
didit ex suis 6, Geseka ex suis nee ullum, prout testantur
M. S. Hermanni Mattenkloidt eodem tempore judicis Ge-
secae. De clade autem suorum ad Gesecam, quae prima
fuit post ablatas Paderborna r^liquias, ne quidem somnia-
yerat dux Brunswicensis; sed
Est Deus, est scelerum vindex est poena malorum,
Unde putas minirae posse venire, venit.
36) (gr ifl mit bcr lanficn i»afc a6mar(i^irt: faat bte bcutfAe
Ucfecrfeftuttg.
453
Sic igitur res Gesekensium magna gloria illustravit adauxilque
tatn insignis victoria, ul serae posteritati commendarelur.
Volivam majorum pietas supplicationein quotannis instituit
terlia posl resurrectionem dominicarn, martis d^e, circum
urbis moenia solennissime celebrandam, ad 3 portas, quos
Brunswicenses forlius oppugnaverant Clerus ad popiilum
peroral, monetque ad gratias Deo patronisqne tutelaribus,
pro tarn insigni victoria agendas alque opem divinam ulle-
rius implorandarn excilat. Finito ad populum sermone con-
cionis, praeses precum suffragia pro iis exigit, qui obsi-
dionis tempore, ob patriam piignando vulnera passi, et fit
praecipue mentio de pine aelernaeqne memoriae viro duce
Theodore Olhmaro üott grtDete.*^) üt Ovid. Episf. ad Li-
viam canit:
Facta ducis vivent operosaque gloria reruin.
Dax igitur Brunswicensis deserla Geseca, Visurgi apnd
Huxariam transmissa, minacibus ad Herbipolensem episcopum
exaratis litteris, in Eichsfeldiam Moguntino subditam movit,
eamqiie dirum in modiim depopulatus, ingentem pecuniae
summam corrasit, unde exercitum in obsidione Gesekensi
debiUtatum reficeret, sed cum incaulus dux omnia belli ^^)
agi pularet, in victorem Tyllium incidit, ubi congressu facto,
fnsus memora'ili praelio 2t" Junii die, amissis suorum ad
minimum quatnor millibus, impedimenta et currus omnes in
Tyllianani poteslatem venerunt, cum machinis muralibus quas
Neuhusio (arce Paderbornensi) Brunswicenses avexerapt;
dux ipse nil aliud poluit, quam vix cum Styrumio comite
ad Mansfeldlum Darmstadii commorantem evadere. Tandem
apud Floriacum paucis post mensibus viudex numen expe-
ritur, dum brachium, quo thesaurum Paderbornensis ecclesiae
abstulerat, perdidil.
37) SBegcn Ottmar d. (grtoittc ifl fd^on oBcn @. 249, iWotc 28
auf ©eilberft 2)V««fr«i0«fWtc @. 378 i^ertoiefen worben. $ergog
^Jrifliatt to. ©raunfd^töcig, ^)ojlulirter «if^of ju ©atbcrflabt, Wrtc
bclauntUcä^ ben ©cinamcn: bcr Solle wnb in ©cfclc »irb ai«!& ber im
Sicjcte bef^riebenc fcflli(]jc ZaQ, ber totlc Sag (3)uncbaö) genannt. -«
38) beUi feWt in B.
454
Anno 1623« 6. Aug. ad Sladttoum WefAfheü^ vieoni
TylUano marte omnino profligalus, caesis suoruni 5000,
captis 6000, Embricae invisit Callegiom societatis Jesu, cum
multo nobilium comitatu, ubi salutatis humaniter rehgioßis,
ingenue inter alia fassus est, omnes clades sibi obvenisse
ob s. Liborii contemptum, ablatasque Paderbornae reliquiaa,
Si bonum illum senem requiescere sinissemus, feliciter pug-
nassemus. (Bollandus in nolis ad vitam s. Liborii seorsim
editis«) Anno 1624 in Germania oninia paeata et quieia
fuerunt, exactis et debellatis Brunswicensi et Mansfeldio.
Annus 1626 felix toti Westphaliae illuxit, dum caeso
apud arcem Lutheram Dano in dioecesi Brunswicensi, apud
Dessawiam Mansfeldio, compulso ad pacem Bethlenio, übe-
rata Ungaria, sedatis in Austria rusticis, sedata Westphalia,
tribus infensissimis Caesari hostibus: Ernesto Mansfeldio^
Christiano Brunswicensi 16 junii, Ernesto Wimariensi, quasi
facta fatorum in hostes conspiratione, morte sublatis. Sed
vix pax illa biennis fuit, nam dum Ferdinandus caesar anno
1628 edictum reslitutionis bonorum ecclesiasticorum , quae
post transactionem Passaviensem anno 1555 contra imperii
decreta adempta erant, cum summo proiestpntium terrore,
per omnes imperii fines publicari juberet, turbatis omnium
animis et divisa iterum in facliones Germania, litteris primo
scriptisque, ac dein animis et ferro decertan ceptum est.
Hoc noYum bellum, nova prodigia futurum indicarunf, nam
anno 1629 visae sunt Gesecae et passim per Weslphaliam
in c<b1o acies infestis inter se signis depugnare; auditi in
aere curruum strepitus. C^x relatione cujusdam viri sena-
toris Gesekensis et ex Lotichio L. 29.)
Hinc Geseca nostra cepit de belle cogitare, quod mox
erupit, dum Ferdinando caesare Ratisbonae comitia cele-
branie, rex Sueciae Gustavus Adolphus aperto marte Impe-
rium ingreditur, (Chemnit. L. 1. c. 12) et hujus belli furias
etiam sensit Geseca nostra, etiam more suo fortiter stetit.
Dum anno 1648 Lambojus copiarum circuli Westpha-
ici dux, commisso apud Gesecam proBÜo Ernestum Land-
45ft
gravium Hassiae capit caeditque, ac deinde oppugnationem
Gesecae, in quam se aliquot legiones HasRiacae ex fuga
receperant, 17 Martii exorsus; sed alieno tempore et diebus,
continua imbrium tempestate fcedis et adeo solo lubrico, ut
vix Lambojus caslra Tigere potuerit. Igitur post 12 dierum
obsidionem, post crebra intra urbem domorum incendia, quae
tormentis suis igniariis Lambojus excitaverat, cum insigni
snorum clade et ab hosUbus Hassis et ab amicis Geseken-
sibus repellitur, obsidionem solvere coactus tlta litlera
Gesekensium. Bracbellus L. 7 fol. 123. Stangefolius L. 4.
annaL] ünde versus inier M. S. admodum reverendi domini
Joachimi Linnemann inventi:
Hassum persequitur victor Lambojus, ai Hassus
In Gesecani fugiens, tutus ab hoste fugit
Quodsi priBsidia Gesecse sie Hasse foveris
Quid struis hostiles ssepius Hasse dolos?
Quam nostros intra commiltet fortia muros
Proeb'a, qui nostris hostibus hoslis erit.
Hac igitur belli tempestate, suos ex indigenis civibus duces,
suos capitaneos ac praefectos urbs Geseca babuit, quorum
generöse ductu senexque juvenisque populus ad arma, ad
muros, ad patriae defensionem excitatus fuit, quod vero
capitaneus unus dictus fuit: capitain Miserere inde
est, quod quandocunque ad muros eundum, ingeminaverit:
Miserere mei deus; quod alter duc de Sprick, fuerat is
macilentus, sed magni vir anirai; Alter: capitain tremens,
fuerat is chyragra ac tremore arliculorum praepeditus, sed
expedilissimus consilio. Sic solebat in Gesekenses jocari
admodum reverendus dominus Joannes Wrede pastor in
Störmede. Sint hi, sint joci, Interim Geseca nostra, seu
toga seu sago velis, omni aevo insignes vires tulit. Patet
hoc es epistola quadam, quam lilterarum quidam Pader-
bornae candidatus, ad praefectam urbis Reinbercae scripsit :
nie ego palladios inter Studiosus alumnos,
Ut mea verba legas, dux generöse rogo.
Arma pelo, arma volo, sie Marlis anhelat ad arma
Mens, ut me natum Marlis ad arma putem
456
litt geseroAe feYO, cMtri« mea DOmina scribe,
Martiiif ebuiUl» saogiitt ad aniia vocat
Arma volo, volo castra sequi, magis atUe nil est.
Quam ductu Martu mortis adire viam.
Quo me cunque vocas ad campuni ardentius ibo.
BfoB tarnen ibo pedea, dux generöse, adas
Qaod ne fiat, eqnoa castrensibua utilia armis
Aedibus e patriis abripiendiis erit.
nie et ego jancti terraque marique sodales
Pro dace pro patria mortis adimna iter.
Salve, vive, vale, semper generosus in armis
Vive triumphales Dux generöse dies.
Quod optat, qui est vester servus
Dabam tieseca» 21 Aprilis 1644. Gerlacus Bück.
Responsio Capitanei.
Nnper ut in nostris lecta est tua littera castris
Vua est ignito littera scripta stylo,
Ut yemm fatear, spirabat littera Martern,
Spirabat fortem Martis ad arma virum.
Et novi Gesecos, et fortia pectora novi,
;. Quos celebrat fortes publica fama viros.
Mars Brunswicensb, Gesec» dum mcenia pressit
Pngnavere yiri, perstiteruntque yiri.
Mens generosa placet: similem te Martis alumnnm,
Te memorat, similem littera missa virum.
Ad nos Reinbercam propera non absque caballo
Aedibus e patriis qui rapiendus erit.
Non post h»c disces Musarum inglorius artes
Nostra tibi dabimus Signa aquilasque sequi.
Signat« Reinberc» Capitaneus Joannes Philippus
29. Aprilis 1644. t>on Stodngl^attfeit.
Anno 1674 Cum Serenissimus elector Coloniensis
Maximilianus Henricus partes Ludoyici Gallianim regis contra
Batavos et Imperium ageret, Lotharingi, qui Cssareanis
aderant, Gesecam nullo pr»sidio firmatam intercepturi, hoo
cum astu fieri non posset, minacibus yerbis in urbem admitti
posiulantes, usque fortiter a civibus rejiciuntur; donec comes
de Lippia eopiarum Coloniensium dux, in prsesidium Gesecae
Arensberga vocatus, iäopino Loiharingas adventu partim in
457
leprosorio extra urbis occidentalis muros, tum in lapifodin«
ad portam saxeam deprehensos obruit, caedit, capit, fugavit.
Caput septimum.
Creseca aliqaotles hostibus in spottnm cessii
Non semper victoria; vertitur aliquando belli alea et
nigros calculos exhibet. Hoc Troja sensit, Roma experla
est, nee Gesecae nostrae male vertendnm, quod sinistro
Marte interdum pugnaverit, aut hostium insuitu direpta sit.
Anno 1120 cum Fridericus comes de Arnsberg, homo
ferocissimus , qui bello impetiit Fridericum archiepiscopum
Coloniensem, castrum Wewelsburg, quod 3 fere horis Ge-
seka distat, instaurasset, praedas exinde egit in dioecesi
Coloniensi, et certe Gesecae nostrae parcitum non fuit ut
constat ex antiquissimis M. S. Bo^decensibus Gobelino Person
aetate 6. C. 48, Gelen, in Engelberte L. 3. C. 42.
Anno 1591. Comes Ebersteinius exercitus Batavici
dux, Coloniensem dioecesin hostili Marte turbavit, urbem
Gesecam l.]an.die aggressus, in eadem pernoctare flagitat;
at ciyes primo fortiter reluctaü, tandem cesswunt postulanti
Ebersteänio, sancte pollicitanti nihil mali a se aut a suo
exercitu exspeciandum, inducitur promissis male suada civitas,
admittit hospites ad quäter mille Batavos tum pedites, tum
equites. Sed vix comes urbem ingressus, polliciti mox
immemor, liberam cuivis militi quidvis audendi copiam fecit,
tum ut ait Seneca: scelera demplo fine, per cunctas. domus
iere, nullum caruit exemplo nefas; hinc expilata mox templa,
violata altaria, fontes baptismales utriusque ecclesiae foedum
in modum conspurcati, et ut canit Lucanus:
Stat cruor in templis, muUaqne rubentia cffide
Lubrica saxa madeni: nulli sua profnit aetas.
Cuivis militi taxandi suum hospitem facta licentia, quae
demum taxa excurrit ad 20 millia florenorum. Cives qui
solvendo esse non poterant, partim lento igne tosti, partim
fnmo suffocati, aliisque tormentis ad necem consumpli sunt,
defloratae virgiiies, praegnanies feminae in summis angu«
4öa
stiis ad mortem oppressae, atque ita catboM nominis odio
saevitum e^i sine discrimine in vires, in feminas, in pueros.
Haec talia militaris Uceniiae scelera inter continuas insontium
caedes palrala, amplam materiam ad seras lacrymas poste-
ritati dederunt, dum tot civitatis privilegia et Utterarum
monumenta, flammis partim absumpta, partim insolenter dila-
cerata perierunt. Erant quidem turbulento hoc tempore milites
praesidiarii de exercitu Coloniensi in Geseca, sub praefecto
Joanne Hessen generosae mentis viro, sed admodum pauci,
qui tam fuga salutem quaesierant, tum latebris se abscon-
derant. Deprehensus unus, qui post varia exanthlata tor-
menta, ad locum fatalem deductus infelicis ligni in foro 6e-
secensi futurus appendix, at rupto binis vicibus resti superis
faventibus salvus evasit. [Ex M. S. Hermann! Mattenkloidt
illo tempore judicis in Geseca.]
Haec dum Gesecae aguntur, vicinis urbibus timor inji-
citur suosque mittunt legatos principes ac domini, hoc ut
malum a se suisque rejiciant Aderant Gesecae ex urbe
Paderbornensi e Cathedrali capitulo legati, reverendissimi
domini Walterus de Brabeck praepositus, Jodocus de Kaien-
berg, Wernerus et David de Spiegel, Henricus Westphalen,
Hunoldus de Plettenberg et patriae tranquillitatem 11 mille
imperialibus 11 jan. expensis redemerunt. Aderant ex urbe
Monasteriensi reverendissimi domini Joannes de Vehlen,
Bernard US de Westerholt praepositus ad s. Mauritium,
dominus Bispink thesaurarius Monasteriensis et 14 mille
florenos Brabantiae comiti expenderunt. Aderant ex Hassia,
Julia etc. cum donariis legati. Tandem Ebersteinius discessit
in Bdgium, raptis captisque ditissimus. Quis vero hasce
furias in patriam excitaverit, non est necessum ut scribatur,
notissimus est non longo a Geseca Aeolus*®) ille, cui
hodiedum justissima Nemesis os oppilavit, vix enim respirat.
Traballi olim caraclere ad parietes ecclesiae s. Petri
Gesecae excidii Ebersteiniani series descripta legebatur:
89) Dolus, B. 3)tc beutfd^c Ucberfcftunj fügt ^^inju: @« fott ein
gettiffev Qernlifarb t. $drbe t>on lBo!e an ber Stolpe ge^efen fein.
45e
9(ft mau iäfo^ fattfßel^^itnbert nentit^ig unb «in
3ener ©raff genanbt (Sberfleitt
2lu8 $pttanb mit t)ier taufcnb flaaten biefe @tabt
©anjc t)terjct>cn 2:agc lang occu^irct ^at,
®e\)(ünbcrt, beraubet, ganft außgegcbret,
iWit SÄartcr unb ^etu gcfdjkgcu bcfd^toerct,
©efongctt, gefd^unneu, *^) toott nod^ 20,000 (Jrou
^gendtbifit obn alleiniger S^ant^ion.
3)af nun biefeö (£lenb, 3amraer unb SJerbcrbcn,
2)afür mancher lieber !ie§ ju flerbcn,
5Son ©Ott, »ie fonfl in aller grift,
Uuib @ünbcn nur elenbige 5Jerberbung ip;
S)ag fott man gebenfen, toann'« toieber gefi^id^t,
%ud) unt)ergef[cn fein ©otteö flrengc ©crid^t.
6ein SBorbt unb ©ebott in %ä}t galten atteln,
@o bleibe man befto fidler \>ov aller $ein. Slmen.
rosituiii anno 1599 mense Julio.
Inter M. S. Hermanni Mattenkloidt inventi sunt sequentes
versus :
Prinia JDIes anni tenebras et tiTbllia sparglt
HeV sors InfaVstls oXIIt atra Tlls.
Exiil et toti tristem denuntiat anno
Lessuiu, fatalei) quem cecinistis aves
Quas tulit e Batavdm dux Eberstciuius oris,
Quae Gesecam nosiris diripuere suis.^')
Anno 1633. Mense Julio Wilhelmus Hassiae landgravius
urbem Gesecam gravi obsidione premit et per dies 8 Gese*
censes, inore suo, oppugnanti vlriliter resislunt, sed cum
spes succursus nulla uspiam cmicaret ad dedilionem coacti
cives, praedas et ingentem pecuniae summam expendere
debuerunt. [Ex litteris Gesekens.]
Nee silenlio praetereundum, quod eodem anno, 29 Oc-
tobris multis testibus Gesekenae gestum in publicis hodiedum
40) ©ef:|?antten, B. — ai) 2)tc beutfcije lieber fetjung ^para^b^flrt
bie gorm ber lateinifc^en äablbucbjlaben toon 1591 in folgenbem %)latt*
beutfd^em e^ru^e: %19 me f(j^reif enen j^la^^ u^ ber 2:af!e M. * 9Rit
flef dengeln an ber glaffc CCCCC. * 2)ann 'ne @ciff e mit bem @tiel L. *
«eir anbreadfrüfee unb 'ne ^inn XXXX. I. * gsu bei (gberjlein in ©ei-
feie in.
460
tabulis legitur, viedlar in Cteseca in via, quam Hellweg
vocant, parua ex lapidibus aedicula, in qua ad publicam
venerationem statua virginis dolorosae exposita, oinnibns in
honore erat ac aestimatione; nee in illum diem vIIqs hostium
eandem deformare aut violare ausus fuerat; sed post urbem
a Wilhelmo Landgravio oceupatam,' fuit Ludovicus Sadeler
sub capitaneo Mathia Achtersen pedes , qui ceteris
audentior: tentabo, inquit, sl mulierem istam botnbardae
ictu collimare possim, quod et pertinaci rabie perfectum
fuit« Nam coUimato in matrem dolorasam ictu, sinistrnm
statuae brachium laesit; sed deus vix talia audentem inse-
cutus, nam miles praedictus statim in amentiam versus,
resupinus in terram corruens, miserandum in modnm eju*
lavit: Sanafe mulierem, honorale statuam; sed sero nimis;
Hassi!
Discite jusUtiam moniti et non temnere Divos.
Cum diem terlium amens egisset, furiosus efQavit animam
1. Novembris. Die praedicta vero slatua ad collegiatam s.
Cyriaci eeclesiam delata, summa veneratione colitur, et inulti
multa beneficia se inde fatentur consecutos* [Ex publicis
litter. et tabul. urbis Gesecae.]
Hanc dolorosae virginis statuam praenobilis domicella
Clara de Linzing seniorissa et celleraria in praenobili
Gesecae collegio, insigni altari plane deaurato, ex singulari
in virginem dolorosam affeclu honoravit. **)
Anno 1636 saepius Geseca ab Hassorum exercitu, qui
in Lipstadio praesidiarius erat, inopinato tumultn obruta, in
praedam cessit. (Ita M« S. Bödecens ) Anno 1638. 1. febr.
Hassicae aliquot legiones Gesecam tenui praesidio firmatam,
magno impetu portas effringend(», invadere conati sunt, sed
ad primos insultus ä praesidiariis fortiter repulsi, Hassi vero
accensi vindictae cupiditate tertio assultu repetito, praeno-
bilem dominum de Reck urbis praefectum obvium, quamvis
^} @d folgt ffier im £e|t ettte lange Svauer^Obe an bie i»evle|te
SÄater 2)oIorofa> bte fitr bie ^efcä^t^tc ol^nc 3ntcveffc «nb ba^cr im ^X^
brurf fibergangen ift.
461
virililer pugnantem, (rucidarunl caplisque (Mraesidiariis et
abductis consulibus nrbem devaslarunt,*^) [Ex flore German.
fol. 407.] Eodem impetu expilarunt templa, violarunt altaria,
inter alia ncc sacrilegas manus abstinuerunt a sacratissimo
conditorii Eucharistici thesauro, quod summum nefas con-
iigit in collegiata s, Cyriaci ecclesia, ubi sublata argentea
Capsula, sacratissimae hostiae efusae, binc inde per chorum
dispersae sunt. Hostia una major, ad cornu majoris altaris
inventa, divisa et in parte fracturae ad latitudinem culmi
siltginei cruenta, quae a reverendo domino Liborio Soist-
mann ss. theologiae licentiato, ejusdem eccles^iae pastore et
Albardo Besken, praeside Franciscanorum strictioris obser-
yantiae, praesente Anna Catharina ab Oynbausen abbatissa
aliisque inspectantibus, summo honore et stupore clevata et
seposita fuit« [Ita StangefoL L. 4 annal. fol 137 et H. S.
Gesekensia J ")
Eodem tempore vix ulla civitas evasit in hoc West-
phaliae tractu, quam Hassorum insidiae non expugnaiini,
nunc aperto, nunc clandestino, nunc larvato stratagemate,
nam sicut catti mures invadunt a tergo, ita Hassi sive Catti
eos, quibuscum negotia habent, dolose aggrediuniur, ut ait
Hadrianus Junius in atlante mundi, unde enati prioris aevi
versus :
Miro Hassus hello, Küthenam vicit asello,
Urbem Pader ove, vincitur ense (üesek,
Vincitur inducto montana Brilonia capro,
Saeatum tibia: Musicus Hassus erat/*)
Invadunt catti payidos a tergore mures,
Hasse dolo vincis, vinceris, Hasse, dolo!
Nil aliud Gesecam vincit, quam martius ensis
Nam fortes dominos fortia bella decent
Hinc gloria magna
Veterisque manent vestigia famae.
43) Captisque — devastarunt fcl^ft in A. — 44) (ginc l^ict
fofoenbe Siegte auf ben befd^riebenen argen %xt^ti, bie fibrtgen^ ntd^td
©ef^td^tliflfte« tntifiJit, mfiffen toix jur 9iaum'(Srf:k>avung; ftberae^etu —
^) S)er @inn ber l^ier angebeuteten l^ef{lf(]^eii ßneg^Iifien mit htm (&\d,
bem e^af, bem Btegenbod nnb ber ^iiit, ifi un9 nid^t befatmt
462
Caput octavum.
dnaiito In pericnlo fnerit Geseca tempore Trachsesii.
Jam Germaniae anilis levitas ad tibias Lutheri saltilnbat,
jam Lippolis exorbita deflexerat, Susatum in via iniquilatis
jam pene lassatum et Padiborna titillare cepit, admissis inlra
urbem Christophoro Dano et Jacobo Musingo concionatore
forensis ecclesiae, hi jam doctrinae sediliosae scholam erexe-
ranl, sed cum Hermannus de Weyda archiepiscopus Colo-
niensis anno 1530*®) electus in episcopum Paderbornensem
fuisset, is Paderbornam sua prudentia et authoritate hac
peste liberavit seditiosis Luthericrepis cuslodiae traditis.
Anno 1536 concilium Coloniense provinciale celebratum,
[pt. 10« C« 19 J canonlssas saeculares in ordinem ac disci-
plinam, quoad fieri potest, revocari mandat; sed damnosa
quid non imminuit dies? nam anno 1543 rautata prorsus
mente princeps, hie alioquin prudentissimus , qua iile peste
Paderbornam exemerat, hac dloecesin Coloniensem inficere
nililur, advocato ad eam causam Martine Bucero e Stras-
burgo Bonnam, cujus suasu dum contagionem Saxonicam
princeps ipse contraxisset, regis ad exemplum etiam in
subditos disseminari voluit [Ex M. S« Boedecensibus.] Jam
Bonnae, Lingii, Andernaci, Kempis lues Lutherana grassari
ceperat, at ubi reverendissimo capitulo mens principis inno-
tuit, omni quo potuit modo reslilit et re ad Carolum V
imperatorem, tunc Wormatiis agentem delata, ac dein Romae
declarata et a pontifice et Caesare in Hermannum sententia
lata fuit, ut nisi cederet haeretico proposito, cederet elec-
toralu, quod et factum anno 1546 mense Aprili et saxonici
praecones in antedictis locis silere imo discedere jussi sunt
Bucerus ad Anglos rediit Tagio comite. Hermanno exaa-
thorato, successit Adolphus archiepiscopus. Sublato igitur
fomite, poterat flamma illa sopita videri, dum Adolpho et
successore Salentino, dioecesin regentibus, nulli quidem
haeresi figere sedem in dioecesi concessum fuit, Interim
46) 1536, B, ^ertnann »labe 1532 ivtm abmittiflrator t)oti
^oberborn gett>ä^It
463
tarnen tempora erant pessima dam haeresi quasi Sampsonts
vulpibos in vicinis confinibusque locis grassanto, etiam scin-
tillas hinc inde sparsit in dioecesin Coloniensem , . quas et
cepit Geseca nostra. Jam Lippolis ad Lntheri tibias salti-
tabat, Susatam jam defiexerat religionis orbitam, Paderbornae
jam pendenti unda inambulabat, hinc et vicina Geseca clau-
dtcare didicit. Clero imprimis aspernante cGBÜbatum s. Petri
Gesecae ecclesia Dei ministris vacante, populo ad libertatem
anhelante, donec tandem Saientino ab Isenburg resignante
electus Gebhardus Truchsess scintilla incendium excitavit,
quod factum, dum ipse archiepiscopus futurus, a fide apo-
stata, e Mansfeldensium stirpe ducturus comitissam et epis-
copus maritus Coloniensem ecciesiam recturus foret, quod
nt callidius fieret simulato imprimis animo Truchsesius agit,^''')
demandat Joanni Nopelio decano ad Caesaris insulam, ut in
Clerum Westpbaliae inquirat, concubinarios deferat, et populi
mores ad religionis normam reformet. Ecce dolus! Jubet
Gesecae, ut uniantur altarium redditus, ut vicarii ibidem ad
residentiam astringantur; sed zelus ille simulatus ac similis
Herodiano erat: jubel Werlis pro patribus socielatis Jesu
excitari gymnasium juventutis informandae ac religionis con-
servandae causa, sed anguis latebat in herba* Patuit hoc
demum anno 1580, dum Truchsesius Gesecae commoratus,
praesentibus ibidem Saxoniae duce Henrico arcliiepiscopo
Bremensi, administratore Paderbornensi, Alberto et Joanne
comitibus Nassoviis aliisque magnatibus, quorum ductu ac
consilio, religionis immutandae initium Truchsesius fecit
Gesecae.
Tandem anno 1583. 16« Jan. latens flamma erupit, dum
Truchsesü jussu Bonnae typis evulgatae litterae, quibus
cuique libertas religionis permitteretur, quae indulta summo
applausu accepta. Temmo et Bernardus Fridericus ab Hoerde
Gerlaco Bertram, Joanni Groten aliisque Gesecae senatoribus
praesentarunt et eo tandem incautos suo suasu induxerunt,
«) fecit B,
464
ut anno eodem 24 Jan. lilteras miaerint ad Tnichseäimi
aapplices, quibus Gesecenses concedi sibi petebant iramu-
tandae religionis facultaiem.
Eodem anno 1 Martii senatus Gesecensis urgente Joanne
Groten, Gerlaco Bertram, Petro Robertz misit Arnsbergam
ex civibus legatos, qui in publicis ibidem comitiis, fidem
Tmchsesio datam confirmarent et se vitam ac fortunas
Truchsesio tuendo impensuros declararent.
Cum igitur Truchsesius, adverteret faciles flecti civium
animos 20 Martii eodem anno Ottoni t>on äSoIdbttarmgl^aufen,
Joanni t)on SSHt^öf^ht, Rabano t)on ^an^Ietben, Joanni Groten
civi Gesekensi religionis immutandi causam demandavit, ninü-
mm ut adventuros Evangelii neopraecones, ex vicinorum
principum ditionibus mittendos, honestissime excipiant, ac
praecipue Valentinum Schonaenm Zigenheinii in Hassia super-
intendentem« Is igitur Werlis 22 Martii stylo veteri, Gesecae
vero tanquam apostolus Truchsesianus comparuit 25 Martii,
visnrus, num et Geseca quintum evangelium recipere veUet
et quidem plures Gesecae, quam Werlis sui sectarios ac
faciliores flecti invenit, scilicet venture huic apostolo Temmo
de Hoerde jam viam praepararat hoc consultore.
Scinditur incertum studia in contraria vulgus,
adeo ut jam 1 Martii ante Schonaei adventum, multi de rudi
plebe Augustanam confessionem (quam vero an atra an alba,
an portus an scylla esset, vix ullus sciebat, quomodo enim
scirentsinepraedicante?) professi se vitam ac fortunas causae
Truchsesianae impensuros declarassent, ad quod potissimum
promoverat plerosque civium Joannes Mattenkloidt tum Ge-
secae consul, qui convocatis ex senatu et plebe ad csnopo-
lium urbis circum in mensa efformavit dixitque: SBet 6et
%xuäf\t^ unb bcr Slug6^)urgif(i^cn Sonfcffion tcr<)teibcn tooKte,
bcr fottc in bcn {Ring ftip|)ctt.
Tantum religio potuit suadere malornm!
His aliisque p^suasionibus et exemplis inducta civitas,
immutationem religionis acceptavit, et Schonaeo neopraeconi
30 imperiales in recognitionem annuntiatae evangelicae liber-
tatis numerari jussit.
465
H»c dum Gesec» agunlnr, Sulentlni comifis de Isen-
bürg electoris resignati litterae ad senalum dantur, quibus
Tnichsesii anlecessor siios olim su bditos paterne commonet,
ne quid" in prsßjudiciura cathedralis ecclesise molirentur,
quas litteras cum Wernerus Schlaun, tum Gesec» judex,
senatui prsßsentasset ac insuper dehortatus fuisset (scd
prsßvaluit prudentise stulta credulitas) tantum in se civium
odium concitavit, ut in curia Gesekensi praesens, gradibus
deturbandus fuisset, ni quorundam subsidio manibus rebel-
lium ereptus fuisset.
Hoc grassante tumultu, unanimi consensu conclusum
ratumque fuit, Augustanam confessionem firmissime tenendam,
Truclisesio electori adhaerendum, judicem Schlaun nullis rei
civicae causis hnmiscendum, imo ut rebellem serenissimo
Truchsesio denuntiandum , quod et factum; unde et Truch-
sesii in judicem senlenlia subsecuta est, ut Schlaunius
custodiae traderelur; at ille, futurum subodoratus, Geseca
jam discesserat, quam ob rem in facullates profugi saevilum
est, quas fiscus consignavit, ul habet Michael ab Isselt de
belle Coloniensi fol. 265
Hie turbulentus rerum Gesekensium Status, neoprae-
coni Schonaeo occasio fuit, religionis immutationi eo magis
perurgcndi, quem mox in finem coadjutores sortitus Hen-
ricum Lintbertum, Justum Herboldt, Cyriacuro lUias, Cyria-
cum Kissing Gesecae vicarios, qui se plenis buccis yerbi
dei ministros crepabanU Rotgero Tuxio excuculato monacho,
Schonaeus ecciesiam s. Petri commendarat, is cum pastor et
pater maritus esse mallet, in puellae 15 annorum amplexus
lasciviens, Bertam duxit; quod cum quidam ex civibus
indigne ferrent, desuper in litteris anno 1583. 5. aug. datis
ad Joannem Groten, qui Truchsesio a consiliis erat, con-
queruntur petuntque alium sibi praedicantem substitui, nimi-
rum scholae Hamelensis rectorem, litteras subscripsemnt
Johann Greve, Philippus Zumholte, Andreas Greve.
Eodem tempore iisdem furiis, quibus Arnsbergae 5 Jun.
expilata fuerat ecciesia Weddinghusana» saevitum est in
30
466
aUaria, in Divorum imagines Gesecae, dnce Joanne Kincker-
mann et Eberharde von der Reck judice Werlensi Truch-
sesiano, qui et Werlis non secus egerat«
Sic omnia quasi belle (acta Truchsesius approbat et
Joanni Grotaeo civi Gesekensi a consiliis intime, sectariorum
principi, factionum duci, homini ad omnia andaci, in prae-
stilae Gdelitatis recognitionem, omnes redditus ac proventus,
quos annuatim Conradus Orth von Hagen decanus ad s.
Georgium Coloniae et sumraae aedis Canonicus presbyter, ex
districtu Westphaüae percipit, assignat, quo principis sui
favore, qua gratia animosior Grotaeus adeo causam Trucb-
sesianam defendit, ut nemo magis, unus ille contra omnes
acerrimus, qui in partes Truchsesii non cesserant, ille unus
suo suasu in exilium egit e Geseca Schlaunium, Schwichardum
Steven pastorem e Brilonia, Kleinsorgium Werlis, Rütbenae
Henricum Fabritium pastorem, Joannem Rahm judicem ibidem,
Arensberga arcbisatrapam, Eberhardum comitem de Solms,
secretarium Blankenbeil aliosque compliires «apitulo fideles,
ille unus effecit, ut Truchsesius senatui Gesecensi 30 Octo-
bris per litteras mandaret, ne quem ordini senatorio adscri-
berent, aut consulatui praeficerent, nisi Augustanae confes-
sioni addictum et causae Truchsesianae fautorjem. Ille unus
fuit ausus in publicis comitiis Arnsbergae habitis vociferari:
SBa§ fragen totr naä) bcn Statten, tooücn fic bte §ßQc l^obctt,
fo tooüen totr ben ^immel i^aBen, toam mir nun im 6r^==
®ttft Söüen baß reine gijangelium ntd^t tooöen annel^men, fo
»erben »tr e^ nimmer l^aBen. Ille imploravit 10 Decembris
1583 deditque litteras ad imperii urbes Hanseaticas Augu-
stanae confessioni addictas, in quibus, cum causae Truch-
sesianae paulatim diffideret, deplorat miseriam dioecesis Co-
ioniensis petitque subsidium, quo se, quo uxores, quo liberos
tueri ac defendere contra bestem possent, emisitque has lit-
teras nomine omnium Westphaliae civitatum. Interim a tribus
tantum, Geseca videlicet Brilonia et Rüthena consignatae
erant, sed vix quidquam implorato hoc subsidio effecit.
Tandem Truchsesius adversantibus sibi mundi monarchis,
pontifice, caesare et cathedrali capitulo, recuperata Bonn«,
467
ejeclo Truchsesiano milite e ^ot)ctftorff, ©ettfccrg, aliisque
fortalitiis; captoque Carolo Truchsesii fralre, cum Agnete
sua, cum Grotseo suo, aliisque sibi junctissimis fugam medi-
tatus, valedictunis sedi ac patri© Coloniensi, nihil inpertur-
batum reliquit, Gesecse, Werlis, Büthense aliisque civitatibus
ac öppidis vectigalia exegit. Sed tandem, cum anno 1564
castrum Arnsberg cum comitatu ad Ernestum Bavarum per
arma revolveretur, Westphaliam Truchsesius deseruit, prope
arcem Hovestadt Luppiam transiturus, per dioecesin Mona-
steriensem ad principem Auriacum; at miles Monasteriensis
viam inhibuit, quam ob rem flexit Truchsesius cum suis ad
viam regiam Werlas, Unnam, Lünen transiens, quasi in
Yestam Recklinghusanam Bavaro militi iturns obviam. Sed
non erat is Truchsesio animus, nam apud arcem Budden-
bürg fransmisso Luppiae fluvio, per dioecesin Monasteriensem
Zütphaniam concessurus, a Bavaro milite interceptus, non
longo ab oppido Burgh et plurima ex parte fusus fuit; vix
ipse Truchsesius effugere potuit. Excessit ergo, erupit,
evasit et victoriam successori reliquit, qui erat Serenissimus
BavarisB dux Ernesfus.
Caput nonum.
üaam provide Geseca faerit Kberata ab Emesto arcldepiscopo
Coloniensi.
Igitur quod Truchsesius causse susb nimium fisus^
nummis inscidi fecerat symbolum: tandem bona causa tri-
umphat, id certe Ernesto Bavaro successori victoriam prro-
sagiit et Gesekensium animos, tarn olim Truchsesianos , alio
inflexit, dum audito, quod Recklinghusium occupatum, quod
Werla liberala, quod Serenissimus elector Erneslus per civi-
tates ac oppida Westphalise juramenta exigat, in rebelies
capitulo calhedrali inquirat, exules reslituat, cepit Geseca
tempus visitationis suae recognoscere.
Anno 1584. 17 jun. Serenissimus Ernestus Gesecam
venit, exercitium religionis catholic® in ecclesias reduxit,
violata altaria per suffraganeum Monasteriensem Godefridum
de Mierle consecrarl jussit, ipso demum pentecostes die,
30 *
46S
officio divino soiemnissime celebralo, ac in electoris Sere-
nissimi prsßsenlia habito, per Joanneui iNopelium decanuni
in Cfl^saris insula, ad popuiuni sermone, plurtmoruni ocuü
ad iachrymas, animi ad erroris cognitionem pernioti sunt.
18 Junii civitas Gesekensis ac circumadjacentes pagi,
fidein electori jurant, eadem dies indictis Gesec» comitiis
tacit initium, in quibus dum inter alia necessum statuitur,
ut iniles prssidiarius in Gestcam introducatur, quidam ex
civibus, quos vertigo Truchsesiana in factiones adhuc mo-
vebat, quo nescio temerario suasu, tumuitum präsente sere-
nissimo 27 junii excitant. Jnteilectis hisce Gesekensiuni
insolentiis, Serenissimus urbis senatum ad se accersiri jussil
de excitata inter cives factione inquisiturus , acerrime illos
oratione perstrinxit:
i. Quod perduelies capitulo tam Truchsesio adhasse-
rint, quam nemo magis in Wesiphali® tractu; — 2. Quod
litteras in praejudicium capituli subsignaverint; — 3 Quod
suo exemplo varias gravesque exactiones in alias urbes ac
oppida et pagos induxerint; — 4. Quod equos judicis Schlaun
urbe educi ac distrahi jusserint; — 5. Quod Recklinghusiuni
ac Dorstenum exemplo suo ac litteris a capitulo cathedrali
abalienare allaboraverint; — 6. Quod post homagium pr«-
stitum, conventicula suspecta habuerint, obmurmurarint co-
mitiorum placitis; — 7. Quod dato per campanam signo,
«ives turmatim convocati ad portam urbis confluxerinl, elec-
lorales armatos non admissuri; — 8. Quod flagrante tumultu
3 occisi, quidam lethaDter laesi sint; — 9. Quod violatis
altaribus sacrisque, gentilium more disturbatis, confessionis
Aiigustan© praecones advocarinl; — 10. Quod iisdem prae-
conibus certos redditus assignarint; quo id jure, qua lege
fecerint? — 11. Qua in perduelies poena animadvertendum
putent ?
At senatus, serenissimo sie perorante, exterritus, sup-
plex de genibus veniam petiit, jussitque proinde elector:
1. Ut maxime reos de perduellione nominarent; —
2. Ut portarum claves custodia militari quam primum exttßi^
469
derent; — 3. Ut omne armonim genus, quidquid unquam
in urbe reperiri possit, ad curiani deferatur; — 4. Ne con-
venticula civium habeantur; — 5. Augustan» confessionis
praeconi nuHi redditus in posterum dentur; -^ 6. Qui de
perduellone rei, mein serenisslini, urbe cesserunt, non reci-
piantur ad greminm civitatis sine electoris praescitu et gratia
speciali; — 7. Exercitinm religionis catholic® ad primaevum
florem jam restitutum, sie perinaneat inperturbatiim, ut nemo
andeat contradicere; — 8. Judici Schlaun reslituanlur equi
inique ablati; — 9. Domus Joannis Groten fisco cedat; —
10. Unio beneficionim, tempore Salentini incepta, urgeatur
ad exitum, et si qusB bona ecclesiastica abalienata, aut aiienis
usibus adhibita fuerint, resliluantnr; — H. Caveantur civium
tumultus in milites electorales; — 12. Non fiat elecfio se~
natus, nisi in prsssentia cujusdam ex consiliariis nostris.
Quibus Omnibus demandalis et praßcepto de obedientia
in futurum praestanda dato, ad omnes et singulos articulos
senatus sese accomodavit.
ad i. artic. Denominati rei poBnam pecuhiariam subi-
verunt; — ad 2 dt 3. Supplices executi sunt; — ad 4, Sc
expletnros promittunt; de excitatp tumultu nihil constat; —
ad by 6 4c 7. Fiet, ut jubet Serenissimus — ad 8. Satis-
fiet Schlaunio; — ad 9. Fiel salis; — ad 10. Fiet, ut man-
datur; — ad H. Supplicat serenissimo, ne civitatem privi-
legiis suis exnat, sed induita ab antecessoribus confirmet et
stabiliat; —«ad 12. Fiet, ut mandatur.
Tandem finitis Gesecas comitiis, Omnibus prudentissime
restitutis, civibusque pacatis, Serenissimus 29 junii Rüthenam
concessit, ubi pari censura, ut Gesecas in reos, animad-
versum, ibidemque in errores inquisitum est. Inde Arens-
bergam, deniquc recuperata Westphalia ad Rhenum rediit,
et sie catholica religio Gesecas aliisque locis respirare cepit,
Schonaeo e Werlis, Jodoco Wähle Rüthena e Geseka Tucksio
aliisque vicariis apostatis, ex metu screnissimi profugis, ac
ab illo tempore in clericos concubinarios et Lutheranismi
reliquias severissime inquisitum est et Joanni Nopelio decano
470
ad Cosaris inBulam *ei officiali Werlenai Westphaüci districtiifi
visitalio coHimendata fait; ut cum Geseca in ecclesia s.
Cyriaci quidam vicarius more Saxooico e calhedra dicturos
audiretur orationi dominicie subnectere: tuum est regnui»,
tua est potentia, quod solent Luthericrep», intertarbatus ab
®dituo loci et confüsus siluit, quam ob rem cum Serenis-
simus elector intellexisset, nondum fundilus erutas Lulheri
reliquias, Hermanne Mattenkloidt judici Gesekensi per litteras
mandavil, ut is armata manu virginum nobilium districtum
occuparet, ut patet ex litteris« Nos Emestus etc. et sie
Geseca nostra ab omni haeresi liberata quievit.
monumentum
Emesto BaYaro eleetoil serenlssimo Urbs Geseca posoit
Tante molis erat Gesecae solidare labantis,
Qttos movit levitas Trachsesiana, pedes.
Miscuerat Gesec» Circe Saxonica virus,
nia avidis bibit toxica mista labris.
Ante tarnen consul deliseat ebrius orbem
Sic pleno cives excitat ore suos
Ex nostris medium qui tanget civibus orbem
Is mecum vere Truchsesianus erit.
Regia ad exemplnm Gesekena volubilis errat
Tangi» et in gyrnm, neacia stare, mit
Sic exempla movent, sie flectant mobile vulgus
Consulis exitio, plebs male sana perit.
Ernestns magno Bavarum de sanguine princeps
Amovet auxilio noxia qusDque suo,
Ernestns Gesecam pulsa vertigine figit,
Servator pedibus fert titubantis opem
Hoc Circes famuli fagtunt veniente, Mathaeus
Werla tuus praeco, Wichle Rfithena tuus,
Et Gesekena tui Rissingius, Illias, Herboldt
Lintbertos capiunt qua data porta fugam.
Grata refert grates Ernesto libera monstris
Libera pestiferis urbs Gesekena viris.
Caput decimum.
Oll et qaaliter patres de observantia in Gesecam füerint itftrodnctL
Pacatis nunc ciribus et prudenter non minus quam
religiöse restitutis onmibus, unum erat, quod timebatur, ipsa
471
civitas a recU religionis orbita de&exura, et arrepti propo-<
i»ili immemor, tandem antiquas induta tibias claudicatura.
Deliberatum est ergo mature, quo congrao medio subve-
riiendum forel, ne Geseca verligine soluta, sicut et ali®
civitates patiantur recidivam. Hujus cau^rtm sive negolittm
fortiter gessit eminentissimus sanctae Romans^ ecciesiae Car-
dinalis et Episcopus Osnabrugensis Franciscus Wilhelraus
comes de Wartenburg, egitque apud serenissimum archiepis-
copum Coloniensein Ferdinandum, ut patres de observantia
Gesecam introducerentur , ibique domicilium figerent, qui
vigili studio et zelosissima cura, nutantem in omnem even-
tum civitatem sublevarent« Assensit ille, assenliunl incolae et
cives ea tarnen condilione, ut Juventus Gesecana humanio-
ribus iinbueretur.
His itaque paclis, anno 1638 patres de observantia
civitatem introducli sunt, dataque est illis pro residentia
doinus Joannis Groten a serenissimo Erneslo Bavaro olim
confiscata, de qua vide supra. Ceperunt sub primo praeside
admodum reverendo palre Alhardo ßesken origine Gesekensi
ibi domicilium suum figere, missas celebrando, concionando,
rüdes catechizando donec anno 1693 gymnasium, consentiente
Maximiliane Henrico archiepiscopo Colonienst, erigi ceptum
et erectum fundari; cujus erectionem confirmavit illustrissimum
capitulum metropolitanum Coloniense sub civitatis consulibus
dominis Joanne Wernero Schmieding et Wilhelme Buchhollz,
qui gymnasium recens cjnstrui fecere civitatis ajre, mille
imperialibus aestimato. Ex hoc convenlum fuit ex utraque
parte, ut patres quinque humaniora docerent, civitas eosdem
sustentaret, assignatis cujuslibet sustentationi 25 imperialibus,
prout ex litteris super hoc confeclis plenius patet. Ab hoc
tempore gymnasium aperlum, studia inchoata, Juventus tarn
litteris quam moribus instructa, ex qua tot praeclari prodie-
runt, quos motu incurrendae adulationis non est hie texere.
Hoc unum sufficial, quod Geseca nostra gloriari possit in
viris, qui in omni statu ecclesiaslico , polilico, civili sunt
admirandi et conspiciendi« Anno 1651 ex residentia patrum
factus est conventus, cepitque circa hoc tempus jedificari
472
nobilis iUa basilica iii honorem magni AdIodü de Padoa
dedicata. Domom pro conventu inchoando coemi coravit
pnenobilis dominas de Westphaien, dixcesls Pad^rbomensis
saUrapa proviacialis , vulgo Landtdrost, in qua usque ad
annum 1690 substiterunt, donec tandem reverendiasimas
sacri Romani imperii princeps Placidus L. Baro a Droste ex
Erwitte, abbas Fuldensis, conventum modernuin a funda-
mentitf exstrui et perfici coravit; in quo etiamnunc ipsi
patrea cum multiplici religionis incremento de^iit, Deo
incessanter psallentes, sibique et proximo servientes.
Atque haßc sunt, benevole lector, qusß ad lui tuonim-
que utilitatem scriptis reliquit admodum reverendus dominus
Jodocus Hattenkloidt concivis tuus, canonicus regularis in
Boedeken. Promisit quidem in frontispicio suorum H. S. duo
capita, videlicet de illustribus viris et privilegiis urbis Ge-
secsß addere et sie totum tractatum complere; ast ut jam
in proemio dictum, curis parochialibus in Unna praepeditus
et morte praematura praeventus, juste, quamvis illubenter
desiit« Accipe igitur partum hunc, qualiscunque is demum
fuerit, ex eodemque majoruui tuorum praßclare gesta' lege
et imitare ac in serös annos sanus vive et canus^^) vale.
Finis.
48) carus A. — ^nm ©d^tuffc folgt nodj eine jicmli^ ^^ftnge
2)tt]^t^i:amBe überfd^rteBen : Laus urhü Gesecae, bte totr aber, ald für bte
(S^efd^id^te atetd^dümg tpeglaffen.
473
XIV.
Unter biefer {Rubril »erben xmx \>on ^dt gu 3^i^ ^i«*
getne Urfnnbcn nittt^etlen, »etd^e enttüeber burc^ i^re gaffung,
burc^ SRed^t^f ormen , burd; ältere gefd^ic^ttid^e S^atfad^en ober
burc^ gcneatogifc^e aJJateriatten tntereffant finb, aber in bem
Urtunbenbnd^e beö ^erauögebcr« leine ©tette finben lonnten.
1231 bekundet ^ropfl (i^ottfruli 311 ^otfi^ t'xnen VtvQitxd} 3nitfd)rn
$axttaorf D, §on unti ^mmmn u. ^(nlurn, über dne |ftüt)le ju ^tt^
92ad^ bem Oxig. in ber Utf. ©arnniL ^eiber^ su Silbenberg.
In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Ego Gode-
fridus dei gratia Sosatiensis prepositus omnibus in perpe-
tuum. Deperire possunt contractus hominum proce^su lem-
porum si robur non habeant litterarum. Nolum sit igitur
lam presentibus quam futuris quod cum Hartmodus miies
de Ion ex una parte et Herimannus de sendene ex altera
nomine uxoris sue super quibusdam Lonis videlicet molen-
dino quod est (in) opido Sosatis et quadam curte que di-
citur Kaldehof feodalibus cum omnibus ad ea spectantibus
et aliis prediis videlicet Kelinchusen et Anrochte non iure
feodali sed iure proprietario ad nostram dignitalem perti-
nentibus pridem litigassent placuit eisdem bonum pacis quod
medianübus bonis et honestis uiris ordinantes confirmauerunt
hoc modo. Prenominatus H. de sendene contradit prelibato
H. militi XXV marcas pro XV marcis et dimidia assignans
eidem mansuni in Spechteshart et mansum in bochouen ut
474
ab actione quiesceret et bonis eisdem cnm axore et filiis
reniiQciaret quod idem H. coram nobis in fignra iudicii et
foro Sosatiensi fideliter adimplenit. Sane ne quippiam neg-
glientia preterirent iterato ad nostram uenientes presentiara
tamquam ad principale. sopradictam profitentes ordinationem.
nostram postulauenint anctoritatem nt eornm inclinaremnr
aolnntati pariter et paci. Quod facientes uicti pace precio-
qae XX marcarnm sepius iterata bona totiens dicto H. de
sendene et uxori eiusdem panioque ecMmm immo uice paroi
patris sepe dicti H. luiliti de Sendene quia pusiliiis non
aderat concessimus iure feodali perpetuo possidenda. Ita
tarnen ut eadem femina Yda conditionis sue mutans ori-
ginem nostra cum liberis suis ministerialis efBceretur. quia
non aliter ius ad eadem bona ualeret adipisci. quod ita
factum est. Vt igitur actio talis inconuulsa permaneat eam
presenti scripto cum impressione sigilli nostri pace perpetua
communimus. Acta sunt hec anno domini M^ CC^ XXXL^.
regnante Friderico imperatore et archiepischopo Coloniensi
Hinrico. Testibus hiis presentibus. prepositoHinrico de
sanctoSeuerino coloniensi. Uermanno canonico Sosaciense
etiacobo de aslen eiusdem eeclesie canonico. Theoderico
de bilsthene. Gozwino uiliico et roberto iudice Sosaciense.
theoderico de heldene et Heribordo fratre eins militibus.
heinderico de thunen et tlieoderico de leihen. Wolthero
aduocato et theimone et theoderico militibus Sosaciensibus.
Gerharde de medebeke. Rodolpho etGodescalco fratre
eins de eruethe. Johanne de huuele, Riguino marscalco.
Heinrico et conrado de anlagen. Alberto valkenere. Johanne
de alta porta. Conrado de brunwerdinchusen. Radoifo supra
riuum et theoderico fratre eius et aliis quam pluribus. *)
1) ^n ber ^ergamentnen Utfunbe ifi \>a9 in tDeigem Sad^fe
abAcbrndte @ieacl bc« ^Jro^flö, mit rat^ fcibencn Strängen befejligt, @«
flellt in eHi|>tif4et gorm tim gtgnr in tDcitem (S^en^anbe bar, tüeld^e in
htx Sinlen ein ^n£, in bet Siedeten einen $almin>eig ^at. !S)te unbeut«
lid^ geworbene Umfd^rift fd^eint fotgenbe gu fein: (iodefridus .... Pa-
trocli Prepositus Susatiensis.
475
2.
1343. ffiäii^ 3. U)ttt tiit »taU ^^maUnbtt^ um f^auft be0
Htturs 3o|)tmn JHolucn /rcit^nt von bürgeclti^cn Mafien 3u , toeil ^uc4)
fnne t)ermineiun0 bei pefcßiouns tier $tabt^ tiae ^orti0( txyb\fiii^iö)t
Caßritm Nation toar octrennt utor^eiu
iftad^ bem Orig. im Wcäfi^t bed ^(ofierd ®raff(]^aft.
In nomine sancte et indiuidue trinitatis amen. Vniuersis
xpi. fidelibus hoc presens scriptum inspecturis. Begenhardus
magister burgensium. Consuies et vniuersitas ciuium in
Smalenburg. In perpetuum. Ne presentis temporis negotia
consumat obliuio litterarum et testium adiuuantur testimonio.
Nouerit igilnr presens xpi. fidelium etas et succedentium
futura posteritas quod nos de uoluntate et ynanimi consensu.
Johanni militi dicto keinen procuratori domini coloniensis
apud nos Smalenberg et suis lieredibus« aream suam ,ei
mansionem in qua manet. infra opidum nostrum iam dictum
liberam relinquimus ab omni censu et pensione ciuiiatis
nostre de qualibet area contingentem quantum in nobis est.
et renuntiamus expresse omni juri quod in ipsa area vel
mansione« tarn in vigiliis quam in exactionibus vel commu-
nibus exspensis faciendis. quocumque modo habere consueui-
mus ex antiquo. Hac videlicet Batione. quod per ipsius adiu-
torium et labores nobis apud dominum nostrum coloniensem
obtinebatur vt constructa munitione inter Castrum et opidum,
Castrum a nobis exciuderemus. Vnde nobis cottidie et
maxime tempore Guerre periculum rerum nostrarum et vite.
quia nee edificiis nee Castrensibus erat munitum. vidimus
imminere. Cupientes igitur hoc factum nostrum publicum
rationabili memorie commendare. presentem paginam con-
scriptam. Sigilli nostri inpressione fecimus Roborari. Datum
et actum anno dni. Millesimo. Ducentesimo« XL^ tertio.
V^ Nonas Martii. Coram vniuersitate ciuium. ^)
2) ^n einem bnvd^ge^odenen ^ergamenriemen ^ngt ba9 afte
@4malettberaer ©tobHiegel in metgem SSBac^fe. @eiber^ Urf. i6u4 ^
ZoUb. vm Vit. 3. Slnf bem iRüden ber Urfunbe pe^>t: De Hberiaie
Curie nostre in Smalenberg« 2)a9 (£oIt>enfcl^e 4^aud fom affo tüD^f
f)>äter an Oraff^aft
476
3.
1245« Juni 15. bekun^H $t\nt\^ t)on eottti ennlift Vc^t
un^ ^btuafttHn }n l^oltncllein, in t'xntm ^(rid)t0<'d)cin( , mir rttm
fittmann o. ®ir^ t\)tmai^ V\\iU\i9 (IBrpfr) in ^d^tuelntf (in tDÜflrs,
von i^m neu culttuirtee Voxmtxk 'bcs |$auptl)ofc9 S^d^iortm^ von tirm
Jld^uUen tlt^i^eri^ v. Donfd^ffte, 0r0rn eint Abgabe von 18 Renaten
on rttn Sauptji^of^ mit J^ußimmung \ftt ^ofesfamiUe, crblict) üb(cla|frn fei«
9la^ Um Orig. in ber Urf. @amml. ^eibet^ )u SBilbenbng.
In nomine sancte et indiuidue Irinitatis. Henricus dci
gratia aduocatus in volmutstene et ejusdem loci mator castel-
lanus uniuersis xpi. fidelibus preseniem paginam inspecturis
salutem in eo qui est salus omnium. Rerum gestarum noticia
propagatur in posteros et ne processu temporis que gesta
sunt euanescant et pereant scripturarum memoriis subarrantur
et sigillorum clausuris perpetuantur. Innotescat igitur pre-
sentibus et sciant posieri quemadmodum Hermannus de oie
aliquando in swclme uillicus cum uxore sua et liberis suis
iam natis et adhuc nascituris predium quoddam ex multo
tempore desolatum et incultum iuxta voruuerche ex nouella
plantatione suscitauit et in beneplacito nostro et totius familie
curtis in swelme cum uxore sua ei liberis suis de manu
scoltheti thiderici de honschede recepit. Tali conditione ut
singulis annis in festo martini quicunque tunc uillicus est
decem et octo denarios persoluat et sie ab omni inquietatione
semper liberrimus existat. Ne quis igitur infidelium in poste-
rum hoc factum infirmare uel in irritum reuocare presump-
serit uolentibus nobis semper firmum et illesum consislere
presentem paginam sigilli nostri firinitatem decreuimus acci-
pere. Ada sunt hec anno dominice incarnationis M*.CC^XL^V®.
presidente romane sedi papa nostro innocentio et romanum
Imperium gubernante Triderico scismatico et ecclesieco-
loniensis epischopatum regente conrado. et coram bis testibus
bertoldo decano in swelme« et uiro religioso de gyuelberc
hedenrico. henrico sacerdote de swerlhe, Nycholas in dhu-
denchusen. ludewico per siluani. Godescalcho in delwic.
Tidericho in gyuelberc et binis preconibus ywano et roberto,
et aliis quampluribus. Datum aput swelme per manum nostram
477
in ioco iuditiali multis corarn astantibus et ipsom factum lau-
dantibus septimo decimo kaiendas Juiij. ^)
4.
1252 fd)enkt «raf <&0ttfr{rli IIL o. Jlrnebrrg Urm IVolburott
Skttftc bei ^otfii tiai Ctoenti^ttm Her |ltüt)U 1ill)lenbor0 meldte Hittrr
yafd^e^aet) 5U |ret)n getragen unD il^nt reflonirt t)atte.
ißad^ bem Orig. im ^rd^itoe bed Salburgi^Hofierd.
In nomine domini amen. Godefridus dei gratia Comes
Arnesbergensis vniuersis xpi. fidelibus ad quos presens scrip-
tum pervenerit in domino Salutem. Tenore presentium pro-
testamur Recognoscimus , et notum facimus presentibus ac
futuris. quod cum Paschedach miles molendinum quoddam
quod Ylenburich dicitur, quod a nobis tenebatur in feodo,
cum aquis. pascuis. pratis. Rubetis« agris culüs et incultis et
vniuersis attinentijs ipsius. Ecclesie sancte Walburgis extra
muros Susatienses, de pleno consensu Elene vxoris sue,
ac legitimorum heredum suorum pro certa summa pecunie
uendidisset* Idem Paschedach, et predicta vxor ipsius et
Babodo. Otto. Paschedach et Johannes filij eorum. Rabodo
quoque miles et herbordus clericus eiusdem Paschedach fra-
tres ac Aleydis predicti Rabodonis vxor et Conradus eorum
filius. prefatum molendinum cum suis pertinentijs , bona et
spontanca uoluntate in manus nostras publice resignarunt.
Nos itaque circa predictam ecciesiam et sanctimoniales
ibidem domino famulantes pium gereutes affectum, proprio-
tatem eiusdem molendini et omnium pertinentium ipsius, de
permissione vxoris nostre ac heredum nostrorum liberaliter
sibi contulimus, pleno iure imperpetuum obtinendam. ^In
cuius venditionis, Resignationis , et nostre collationis testi-
monium, Hanc littcram super hijs confectam. Sigilli nostri
munimine iussimus Roborari. Petiuimus insuper ad maiorem-
omnium predictorum euidentiam, presenti littere Sigillum
3) ^ie Urfunbe i|t auf einet ^evgament^aut , 1 (Stte \an^ unb
y, (gffe breit, in »eilen Linien, ber ©reite nad^ unb fd^ön gef^neben;
bä« bieget abgeriffen.
478
i
opidi Susatiensis apponi. Acta sunt hec Anno gratie M^.CC^X^
Secundo. In Purificatione beate marie. Regnante Sercnissimo
Romanoram Rege Wilhelmo. Presidente sancte Coloniensi
Ecclesie Archiepiscopo Conrado« Presentes eranU Comes En-
gelbertus de Marca. Conradus Burggrauius de Strom-
b er ich. Nobiles. Hinricas Decanns Susatiensis. Tbidericus
Thesaurarius. Hoyo. Magister gerlacns de Keflike. Rubertus
semigallus tum vicem gerens prepositi Susatiensis. Hinricos
de Colonia. Canonici Susatienses. Magister Hinricus amtn-
culus. Albertus Sacerdos. Clerici. Uunoldus de Odinche«
Vdo. Brunstenus Sconekint. Hermannus de Binole. Amoldus
Masse. Aduocatus de Swene. Milites. Albertus in Osthouen.
Gotscalcus fernerinc, tunc Magistri Burgensium susatiensiuni.
Menricus Judex. Hildegerus surdus. Volcquinus lipe. Ger*
hardus et Gotmarus de Medebeke. Hinricus de lippa. Her-
mannus de Bekinchusen. Johannes paruns. Ludolfus de
Ostinchusen. Thetmarus de Boche, philippus schillinc. Jor-
danus dictus veruere. Rolf et Radolfus fratres de ouili foro.^)
5.
1275 fHüxii 21. verbünden fid) ptfd^of ^tmon uon |>a1^(rb0rn,
He trafen u. ^rnebero, ^filid) utiti f&avk 5u tDed^fH fettig er Siilfr^
nienit ibnen €vibifä^of ^tedfrte), ttu am um ®refen von cßfilpi^^
l^errübrctt^en /onienittgeti ^ nt<t)t halb bcnd^ttgen mfirbe.
^aäf htm Orig. im ^oiitard^it>e gu fobet^otn.
Nos S(imon) dei gratia paderbornensis Episcopus,
G(odefridus) et L(udovicus) natus suus de Arnesfberg,
W(ilhelmus) Juliacensis et E(ngelbertus) de Marcha Comites
et SOmon) nobilis de Lippia. Notum facimus Uniuersis hoc
scriptum visnris, quod vnu^quisque nostrum alteri auscul-
tafoit consentiendo, si venerabilis pater et dominus S(ifndus)
coloniensis Archiepiscopus infra hinc et festum beati Mi-
chaelis proximum nobis Omnibus debita soluere intendat el
4) 9Cti ber Uttitnbe ^5nat bad geiüö^ntic^e @te(jel be9 trafen
©ottfrieb, @eibcrfe Urf. «ud^ I Stab. 1 9h. ö/att grün unb rot^ fei*
bcticti gäben; ba« bet @tabt @oe|l tfl abgefattcn.
479
soluent, in quibus ratione conflictus apud Zulprck tempore
venerabiiis domini £(ngeibertO quondam coloniensis Archie-
piscopi pacüone seu qualicunque modo alio idem nobis
tenelur. Idem sioguli nosirum, si in amicitia fieri potest,
fauorabiliter acoeptabunt. Si vero quisquam nostrum solu-
tionem consequi * . . . non contingat, aliis solutione gau-
dentibus extunc nichilominus prout in aliis literis nostris
patentibus inter nos super confederatione mutua datis con-
tinetur, nos omnes non cousequto solutionem assistentes
contra dictum dominum S(ifridum) Archiepiscopum Bellum
unanimiter inibimus omni expeditione qua possumus, ut
nobis debita persoluat et nos nostris gaudere permittat,
fideliter constanter et firmiter resistendo. Quod sigilloram
nostrorum robore fecimus stabilire. Nos vero S(imon)
nobilis predicius sigillo venerabiiis domini SOmonis) Pader-
bornensis Episcopi tutoris nostris predicti spontanee sumus
usi. Actum et datum in villa Meninchusen Anno domini
M«. CC«. LXX«. V«. Xn Kai. Aprilis.^)
6.
1277. <^tt 24. oerbüitDct |id) pifd)0f ttonrati oon ^l^snabrndv
mit iS^t^bxf^of ^ieflfrfrt ton CSln flffien tfU ©rafrn ton Jfiltdj iHark
uitn Arnsberg.
^aäf htm Otig. im ^rot). ^x^x^ ju S)üffeIboTff.
In nomine domini amen. Nos Conradus dei gratia in
Episcopum Osnaburgensis Ecciesie electus et confirmatus.
Notum esse volumus vniuersis et presencium testimonio
publice recognoscimus et profitemur, quod nos promisimus
et promittimus Reverendo Patri ac domino S(ifrido) Colo-
niensi archiepiscopo et ecciesie Coloniensi quod nos ab
hac hora in antea erimus fidus promotor et adiutor ipsius
domini archiepiscopi et suorum Successorum contra • • Ju-
liacensem.« de Marka, et., de arnsberg Comites et
eorum adiutores quoscunque et contra omnes homines, qui
ipsius domini archiepiscopi et Ecciesie Coloniensis inimici
s) !S)te Siegel finb abgefallen, bie Urfunbe it^at fe^v getitten; fle
ip burdjtöd^ert unb jum 2:i^eire t>erMctd^t.
480
et aduersarij sunt in presenti vel .erunt in futuro. Preterea
promisimus et promittimus quod infra quindenam, postqaam
ab eo seu suo nuncio requisiti fuerimus, veniemus eidein
et suis in adiutorium cum Centum armatis et dextrarijs
faleratis et in ipsius et suorum permanebimus adiutorio ad
suam voluntatem sub periculis et dampnis nostris. Ita
tarnen quod idem dominus . . archiepiscopus nobis et nos-
tris, cum ad terram suam veniemus et quamdin ibidem
in adiutorio ipsius permansimus, in expensis victualium
prouidebit et ex tunc quando et ubi idem dominus.» ar-
chiepiscopus requisierit, ex amicis, hominibus et familia-
ribus nostris in suum et suorum pro possibilitate nostra
ducemus auxiiium et ei adesse studebimus bona fide ope
et opera, consilio et auxilio contra aduersarios suos ante-
dictos et alios quoscunque. Ita quod ei ad vtilitaiem et
nobis cedere valeat ad honorem. Et ad hec omnia et sin-
gula facienda quotienscumque et quandocunque idem domi-
nus., archiepiscopus vel sui successores requisierint, sine
fraude et dolo fideiiter adimplenda nos per fidem in manus
ipsius domini nostri«. archipiscopi super hoc corporaliter
prestitam et insuper per iuramentum alias super hoc per
nos corporaliter exhibitum de nostra spontanea et libera
voluntate obligamus et profitemur esse, quamdiu vixerimus
obligatos. In cuius rei testimonium presens scriptum sigilio
nostro et sigillo INobilis viri frederici Comitis de Reilberch
fratris nostri fecimus communiri« Datum et actum Colonie
IX^ Kalend. Novembr. anno dni. M«. CC«. LXX^ septimo. ^)
^) ®te Urf. ifl f(i^9n gefd^rteSen; bad ©iegd bed SBifd^of« (Sonrab
abgefallen, ba« feine« ©ruber« gcrbrod^en. — 3n ä^nüd^cr Wct »erbünbetc
ftd^ am 17ten 9Jotobr. beffelben 3aM 2lbt ©cinrid^ toonGEortoei? mit
(grjbifd^of ©iegfrteb, i^m in bcm toorbabenbcn Äriege potenter et
patenter beijuße^en gegen ben Sonbgrafen t>. Reffen unb gegen bie
©rafen t>on Salbed, 3Rarf unb %xn9htxQ, Sacomblet« Urfunb.
«ud& ir. v»r. 708
■ *''JP '^jBtv'^**^"
3«^ft be« erften 9mbti.
f. [)e institutione Paradysi et bumili ingressu sororum,
per Hinricum de Osthoven 1252 . 'S. 1
II. fietoolb« t)on iRort^off (S^ronif bcr ©rafcu t>on bcr Wlaxf
bt0 jum 9.1391, überfc^t unb umßcarbcitet t)on UlridJ
«crne, (Sa^cÄan s« <>ainin, 1538 „ 14
HI. j^iflorie ber @'abt Sert bon ^ermann ^ranbid, ^ftrger«
racipcr unb erbfeWgcr bafclbft. 1673 „ 43
IV. 2)ic SWarlcn beö SCrndbcrger ^Batbc«. 1350- 1617. . „ 96
V. !J)ratigfatc bc8 breißigiä^irtgen Ärtcgc« in 2Bcflfa(en;
1) SWaröberg, 2) f(rn«bcrg r, 134
VI. mttx\>txiti6)m% bc« Ätojler« «rcbelar. 1416 . . . „ 146
VII. Jacobi de Susato al. de Sweve Cbrouicon episcoporum
Coloniensiuin 1420. * . « r» 161
VIII, Jacobi de Susato al. de Sweve Chronologia comitutn
de Warka* 1390 „216
IX. ©efd^td^te ber @tabt 9iüben t>on (S^rifloff $ranbt«,
«ürgcrmciftcr ju fRübcn unb (grbfäfgcr ju 2Bcr(. 1650. „ 221
X. j^iflonf^e ^ef^reibung ber ^tobt unb ^raffd^aft !£>ort«
munb )>ott 2)et^mav iD2ü(^er unb (Sorneaud i02en>e. 1616. „ 218
XI. ^üterbergci$ni6 be« @ttftö SÄcfd^cbe. 1314 ,,381
XIT. 2)rangfatc beö brcigigiÄ^rtgcn Ävicge« in Söefifalen;
3) SWebebad^. '. „419
Xlil. Lumen mnjus obfuscaus minus, sive nobilissime urbis
Gesecae,inter laudatissimas et antiquissinias districtus
Westphalici civitates oppidi celeberrimi , origo, flos et
praeclare ge«ta ab admodum reverendo domino J o d o co
Mattenklo idt, ipsius urbis Gesecae quondam concive
et canonico reguiari in Boedeken, oliin annotata et
conscripta, nunc vero perfecta et in unum redacta ä
reverendo patre JodocoPoetteken, canonico reguiari
in Boedeken. 1699. ,i 429
XIV. Urfunbcn-iRad^lefc ,,473
- ••S) OJ0(O €€€• I
Pmdifelfler
2)ro4 afler bei ber (Sorrectur angewenbetett Sorgfalt, ^aben fli!^
etti}e(ne ^rudffe^Ier etngefci^Iic^en. ^iefelbeti finb im fangen fo unbebeu'
tenb, baß jlc ber freuiibUd^e Sefcr o^nc SWü^e entbedcn iitib toerbefferen
mirb. 9}ur in ben 92oten )ur (S^ronil ber cMnifci^en (Srgbifd^afe toon
^acobud be ^ufato ftnb mehrere ^a^raablen fo er^ebüd^ toerbrudft, bag
»ir fie, um 3nungeu )u loermeiben, ^ier anzeigen muffen.
@ 171 91. 26. ©ermann I. t nid^t 920, fonbem 925*.
„ 181 „ 46. dtamalh f niäft 1164, fonbem 1167.
„ 187 „ 54. Engelbert L t rtiäft 1220, fonbem 1225.
„ 215 „ 70. 92u)>ert (am nid^t aur 9{egtemng 24. ^^. 1414,
fonbem 30. aRärj 1463 unb er t ntci^t 1508,
fonbem 1480.
„ 429 3» 3. t>. 0. tfl flatt civitati» ju lefen ciritatw.
2)nt(( t>on $. g. ®rote in ^rndbeig»*
n
lillii:ii.'Plll!i!li]^illi'i!
!l!;:l fi
3 2044 098 652 '571
>-^/